S H A R Q M A S H ’ A L I
97
солиб
,
ўз
ният
-
мақсадларига
кўра
,
улардан
фойдаланишган
.
Саноий
ва
Атторнинг
издошлари
бўлмиш
Жалолиддин
Румий
ўз
устозларининг
ишларини
давом
эттириб
,
нафақат
ирфоний
шеъриятни
ривожлани
-
шига
салмоқли
улуш
қўшди
,
балки
ҳикояна
-
висликда
ҳам
янги
қирраларни
кашф
этишга
муваффақ
бўлди
.
Айтиш
лозимки
,
ҳикоят
жанри
Шарқ
ада
-
биётида
жуда
чуқур
илдиз
отган
жанрлардан
бири
ҳисобланади
.
Мумтоз
адабиётда
ҳикоят
жанридан
фойдаланилмай
қолган
бирорта
таълимий
,
ахлоқий
асарни
учратиш
амри
ма
-
ҳол
.
Зеро
,
қадим
замонлардан
ҳар
бир
фикр
-
га
ойдинлик
киритиш
учун
тамсил
сифатида
ҳикоят
ва
ривоятлардан
фойдаланиш
расм
бўлиб
қолган
эди
.
РАҲНАВАРД
ЗАРЁБ
ҲИКОЯЛАРИДА
СЮЖЕТ
ЯРАТИШ
МАҲОРАТИ
КАБИРОВА
НАРГИЗА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Бу
мақолада
Раҳнавард
З
арёбнинг
“
Тилсимланган
шаҳар
”
номли
ҳикоясидаги
сю
-
жет
линияси
таҳлил
қилинади
.
Ҳикоя
ҳали
ҳаётнинг
аччиқ
чучугини
татимаган
содда
боланинг
тилидан
баён
қилинади
.
Аммо
бу
содда
баён
замирида
афғон
жамиятининг
аччиқ
ҳаётий
муам
-
молари
ўз
инъикосини
топади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мудҳиш
қисмат
,
пейзаж
,
адолатсизлик
,
конфликт
,
симпатия
,
антипатия
.
Аннотация
.
В
статье
анализируется
линия
сюжета
рассказа
«
Проклятый
город
»
Рахнаварда
З
арьяба
.
Данный
рассказ
был
изложен
словами
простого
ребёнка
,
который
ещё
не
понимает
житейские
трудности
.
Однако
в
его
простом
изложении
нашли
отражение
проблемы
тяжелой
жизни
афганского
общества
.
Опорные
слова
и
выражения
:
трагическая
судьба
,
пейзаж
,
несправедливость
,
конфликт
,
сюжет
,
симпатия
,
антипатия
.
Abstract:
In this article, it is analyzed the line of plot of the story “Damned City” by Rakhnavard Zaryab.
This story has been stated by words of the simple child, which hadn't understood difficulties of the life yet. Howe-
ver the problems in the difficult life of the Afghan society have found own reflection in his simple statement.
Keywords and expressions:
awful destiny, a landscape, injustice, chronical, concentric, conflict, plot,
sympathy, antipathy.
Афғонистон
адабиётида
замонавий
насрий
жанр
турлари
кўлами
жуда
кенгдир
.
Бироқ
уларнинг
ичида
ҳикоячилик
бошқаларига
нис
-
батан
кенгроқ
ривож
топмоқда
.
Бу
жанрда
ижод
қилиб
келаётган
таниқли
афғон
адиби
Раҳнавард
Зарёбдир
.
Ё
зувчининг
ёзган
асар
-
ларида
сюжет
яратилишини
ғоявий
мазмун
бошқаради
,
ғоявий
мазмунни
уйғун
ҳолда
ха
-
рактерлар
намоён
бўладиган
ва
ҳаёт
зиддият
-
ларини
умумлаштирадиган
воқеалар
силсиласи
кашф
этади
.
Воқеалар
силсиласи
ўз
навбатида
асар
ғоясини
бадиийлаштиради
,
уни
жонланти
-
ради
.
Раҳнавард
Зарёб
ҳикояларида
ҳам
худди
шундай
бадиийликни
кузатишимиз
мумкин
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
98
Бунга
унинг
“
Тилсимланган
шаҳар
”
(“
ﻢﺴﻠﻃ
ﺮﮭﺷ
هﺪﺷ
”)
1
ҳикояси
мисол
бўла
олади
.
“
Қаттиқ
шамол
ўзини
шаҳар
деворига
урар
,
ғулдурар
,
худди
қафасга
тушиб
қолган
жонивор
каби
ўзини
ҳар
ерга
урарди
.
Девор
-
лардан
ошиб
ўтар
,
томларда
рақс
тушар
ва
дераза
ортидан
одамларга
таҳдид
қиларди
.
Шаҳарни
туман
қоплаган
,
чанг
аралаш
шамол
дастидан
ҳаммаёқ
қоронғи
эди
”
2
.
Ҳикоя
асосий
қаҳрамонларидан
бири
–
бола
тилидан
баён
этилади
.
Ҳикояда
тасвирланган
воқеалар
тизимининг
ўзаро
муносабатига
кўра
хроникал
ва
концентрик
турларга
мос
келиши
-
ни
кўришимиз
мумкин
.
Ч
унки
ҳикояда
воқеалар
орасидаги
вақт
муносабати
етакчилик
қилади
,
шунингдек
,
ҳикояда
тасвирланган
воқеалар
ора
-
сидаги
сабаб
-
натижа
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Ҳикояда
ночор
бир
оиланинг
тақдири
,
улар
-
нинг
ижарага
олинган
уйда
ота
-
она
ва
тўрт
фарзанднинг
қанчалик
қийинчилик
билан
яша
-
ётгани
тасвирланади
.
Бола
ўз
отасини
доимо
асабий
ҳолда
кўради
,
онасига
жаҳл
билан
“
Бе
-
сузи
,
ҳой
менинг
қисматимга
битилган
Бесу
-
зи
...”
деб
бақириб
чақиришини
,
онаси
эса
ҳар
гал
шошилиб
“
Нима
бўлди
…
нима
гап
?”
3
, -
деб
ҳавотирга
тушиб
гапиришини
ёзувчи
маҳорат
билан
тасвирлашида
кўзга
ташланади
.
Ҳикоядаги
боланинг
акаси
образи
ҳам
ёзув
-
чи
томонидан
худди
оиланинг
танг
аҳволини
очиб
бериш
учун
яратилгандек
туюлади
.
Отаси
ва
“
Текинхўр
”
номини
олган
ака
ўртасидаги
жанжаллар
вақтида
бола
доим
уларнинг
усти
-
дан
кулар
,
масхара
қилар
эди
.
У
ларнинг
гапини
баланд
овозда
масхараомуз
такрорларди
.
Баъзи
пайтларда
ҳатто
беихтиёр
гиламга
ётиб
олиб
,
у
ердан
бу
ерга
хахолаб
думаларди
.
Шу
ўринда
бир
савол
туғилади
,
ёзувчи
нега
айнан
ота
ва
ўғил
жанжали
вақтида
бошқа
бир
фарзандининг
кулишини
тасвирлайди
?
Бундан
кўринадики
,
Раҳнавард
Зарёб
бир
оила
тақдир
-
1
ب
ﺎ
ﯾ
رز
درﻮ
ﻨھ
ر
.
ﺎ
ﮭﻧﺮﻗ
نﺎ
ﯿﻣ
ز
ا
ی
زﺎ
ﺛآ
.
هﺪﺷ
ﻢﺴﻠﻃ
ﺮﮭﺷ
.
،ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
1362
.
ص
.
1
-
11
.
2
Шу
китоб
, 1-
б
.
Таҳилда
берилган
ҳикоя
муаллиф
то
-
монидан
таржима
қилинган
.
К
ейинги
цитаталар
ҳам
айнан
шу
манбадан
келтирилган
.
3
Шу
китоб
, 2-
б
.
ини
тасвирлаш
орқали
афғон
халқининг
боши
-
дан
кечираётган
қийинчиликларига
бир
томон
-
дан
ачиниш
,
иккинчи
томондан
танқидий
му
-
носабатини
билдиради
.
Раҳнавард
Зарёб
ҳикояларида
ранглар
сим
-
воликасига
ҳам
катта
эътибор
қаратилади
,
жумладан
,
“
Онам
қора
матони
бошига
ўраган
-
ча
қўрқиб
хона
бўйлаб
юрарди
”
4
.
Бу
ерда
айнан
қора
матони
бошига
ўраб
юриши
ҳаёт
қийинчиликларидан
дарак
беради
ва
қора
ранг
Рахнавард
Зарёб
ижодида
айнан
шу
маънода
қўлланишини
унинг
бошқа
асар
-
ларида
[5]
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Аслида
жаҳон
адабиёти
намуналарида
ҳам
қора
ранг
фожеа
-
дан
дарак
беради
.
У
шбу
ҳикоядаги
қора
ранг
эса
онанинг
зулмат
исканжасида
ҳаёт
кечи
-
раётганини
кўрсатади
.
Ҳикоянинг
фожеали
жиҳатларидан
бири
–
уларнинг
“
уйсиз
”
эканликларидадир
.
“
Биз
“
уйсиз
”
халқ
эдик
.
Отам
доим
шуни
гапирарди
.
Бизнинг
камбағаллигимизни
кўрсатмоқчи
бўлганида
маюслик
билан
бо
-
шини
қимирлатиб
,
дерди
: -
Биз
уйсизлар
эн
-
ди
нима
қиламиз
?”
6
Ижарага
олинган
уй
ҳам
уларга
ўттиз
минг
афғонийга
берилганди
.
Бу
ўттиз
минг
эса
ота
-
нинг
доим
диққат
марказида
турар
эди
.
Оила
-
даги
ҳар
бир
гап
айланиб
келиб
шу
ўттиз
мингга
тақаларди
.
Ҳатто
уйқусида
ҳам
бир
неча
марта
ўттиз
минг
ҳақида
гапиргани
,
овқатланаётгани
-
да
ҳам
,
ҳатто
ўғли
билан
жанжаллашаётганида
ҳам
ўттиз
минг
ҳақида
гапиравериши
отанинг
энг
катта
муаммоси
сифатида
тасвирланган
.
Баъзи
баъзида
хурсанд
бўлиб
қолса
,
ён
атро
-
фига
қараб
худди
ўзи
билан
ўзи
гапла
-
шаётгандек
,
дерди
:
“
Ўттиз
мингимиз
бор
,
яна
йигирма
минг
топсак
яхши
бўларди
.
Бу
ўттиз
мингга
бир
парча
ер
сотиб
оламиз
ва
йигирма
мингга
уй
қурамиз
.
Фақат
яна
йигирма
минг
….”
7
4
Шу
китоб
, 3-
б
.
5
Поляков
Г
.
Азам
Рахнавард
Зарьяб
. “
Портрет
”
и
другие
рассказ
ы
. –
М
., 1983. –C.250-263.
6
Шу
китоб
, 4-
б
.
7
Поляков Г. Азам Рахнавард Зарьяб. “Портрет” и
другие рассказы. – М., 1983. –C.
6
S H A R Q M A S H ’ A L I
99
Сюжетда
образларнинг
ўзаро
алоқалари
,
улар
ўртасидаги
қарама
-
қаршиликлар
,
симпа
-
тиялар
ва
антипатиялар
бор
экан
,
демак
,
ёзувчи
ҳикояда
ҳаёт
зиддиятларини
акс
эттиради
,
ба
-
диий
тасвирлайди
ва
китобхонга
етказади
.
Ҳаё
-
тий
зиддиятлар
ҳикояда
ифода
этилган
ғоялар
,
тасвирланган
характерлар
ва
кайфиятлар
кура
-
ши
тарзида
кўчади
ва
у
конфликт
деб
юрити
-
лади
.
Биз
таҳлил
қилаётган
ҳикояда
ҳам
қаҳра
-
монлар
муносабатидаги
келишмовчилик
ва
зиддиятлар
яққол
намоён
бўлади
.
Шу
вазиятда
ҳикояда
кескин
бурилиш
юз
беришининг
гувоҳи
бўламиз
:
“
Отам
уйқудан
уйғониб
қараса
,
пул
жойи
-
да
йўқлигини
кўриб
,
ақлдан
озай
деди
.
Отам
худди
камондан
отилган
ўқдек
,
ертўланинг
эшигини
очиб
пастга
тушиб
кетди
.
Бир
оздан
сўнг
ҳолсиз
қайтиб
чиқди
: -
Й
ўқ
,
бу
ерларда
йўқ
.
Ўттиз
мингни
топа
олмади
.
Сўнг
ўрнидан
туриб
,
дераза
томонга
югурди
,
деразани
очиб
,
худди
кўчада
ким
биландир
гаплашаётгандек
,
бақирди
. -
Олиб
кетибди
, “
Текинхўр
”
охир
-
оқи
-
бат
ўттиз
мингни
олиб
кетибди
…”
1
Ночор
ота
гўёки
шу
ўттиз
мингга
барча
орзу
-
ларини
,
фаровон
ҳаётини
сотиб
олмоқчидай
эди
,
энди
эса
бор
орзу
умидлари
,
уй
ва
тўкин
ҳаёт
булар
учун
ушалмас
орзу
бўлиб
қолган
эди
:
“
Отам
деворга
суяниб
ўтириб
олди
,
ҳанг
-
у
манг
бўлиб
қолганди
.
Номаълум
нуқтага
тики
-
либ
турарди
.
Бироз
муддат
шу
аҳволда
ўтир
-
ди
,
сўнг
йиғлашга
тушди
: -
Энди
биз
нима
қи
-
ламиз
…
биз
уйсизлар
…”
2
Шу
ҳолатда
ҳам
ота
ўттиз
минг
бор
эдия
,
яна
йигирма
минг
бўлганида
ўзига
тегишли
бир
уй
сотиб
олиши
мумкинлигини
такрорлайди
.
Энди
ўша
ўттиз
минг
қиморхоналарда
йўқ
бўлиб
ке
-
тишини
ўйлаб
,
чуқур
қайғуга
ботиб
қолган
эди
.
“
Сўнг
синглимнинг
юзига
қараб
,
ўрнидан
туриб
,
уни
меҳр
билан
бағрига
босди
,
пешона
-
сидан
ўпиб
деди
: -
Энди
сизлар
нима
қиласиз
-
лар
…
Уйсизлар
…
бошпанасиз
қолдингиз
…
Буни
кузатиб
турган
укам
бошини
эгиб
,
қимирлатарди
,
қиқир
-
қиқир
кулгисининг
овози
деворларга
урилиб
,
отамга
қайтарди
”
3
.
1
Шу
китоб
, 7-
б
.
2
Шу
китоб
, 8-
б
.
3
Шу
китоб
, 9-
б
.
Ҳозир
олдида
турган
ҳамма
нарсани
олиб
унга
қараб
отса
керак
,
деб
ўйлагандик
,
ле
-
кин
ундай
бўлмади
.
Аксинча
,
олдига
бориб
,
мулойимлик
билан
бағрига
босиб
,
сочлари
-
дан
ўпиб
шундай
деди
:
“
Бечора
…
Бечора
болам
…
Сизлар
энди
нима
қиласизлар
?
Бу
шаҳарда
…
Бу
тилсим
-
ланган
шаҳарда
…”
4
Ота
лаънатланган
бу
шаҳарни
қарғиш
баро
-
барида
,
бу
мамлакатда
одамнинг
қадр
-
қимма
-
тини
“
пул
”
белгилашини
,
энди
уларни
жамият
олдида
ҳеч
қандай
ўрни
йўқлигини
англаш
отага
қаттиқ
таъсир
қилиб
,
унинг
оламдан
кўз
юмиши
қуйидаги
сатрларда
намоён
бўлади
:
“
Худди
адоватини
унутиб
ухлаётгандек
эди
.
Бироздан
сўнг
акам
хурсанд
ҳолда
хона
эшиги
олдида
пайдо
бўлди
.
Юзидан
бахт
пор
-
ларди
.
Отам
ётганини
кўриб
,
секин
сўради
:
-
Ухлаяптими
?
Ҳеч
ким
жавоб
бермади
,
баланд
овозда
де
-
ди
: -
Уйғотинг
…
Агар
яна
йигирма
минг
бўл
-
ганда
уй
эгаси
бўламиз
деган
эди
…
Мен
йигир
-
ма
минг
олиб
келдим
,
йигирма
минг
…”
5
Ўғли
отасига
қараб
кеч
қолганлигини
ту
-
шунади
.
Ўғлининг
йигирма
минг
олиб
келга
-
нини
ота
гўё
эшитгандай
,
юзида
енгил
табас
-
сум
пайдо
бўлгандек
туюлади
.
Эҳтимол
тил
-
симланган
шаҳар
устидан
кулгандир
.
Оилада
-
гилар
эса
шаҳарга
ҳеч
нарса
бўлмаганини
,
қар
-
ғишга
учраган
уларнинг
ўзлари
эканлигини
хаёлларидан
ўтказар
эдилар
.
Ҳикоя
асосида
шуни
айтиш
мумкинки
,
ота
образида
ёзувчи
жаҳлдор
инсонни
эмас
,
ўз
оиласининг
аччиқ
қисмати
,
уни
яхшилаш
учун
чора
қидираётган
инсон
,
лекин
бундай
ҳаётга
қарғиш
теккан
бу
шаҳарда
эриша
олмаслигига
ачиниб
яшаган
,
ҳаттоки
,
қўлида
пул
бўлса
ҳам
бирон
бир
тайинли
иш
қила
олмаган
инсонни
тасвирлаган
.
Оиладаги
ҳар
бир
фарзанд
харак
-
тери
орқали
афғон
жамиятидаги
ёшлар
ҳаёти
,
жамиятда
юз
бераётган
воқеалар
очиб
берила
-
ди
.
Ё
зувчининг
кўп
асарларидагидек
,
бу
ҳикоя
ҳам
фожеали
,
яъни
отанинг
ўлими
билан
якун
4
Шу
китоб
, 10-
б
.
5
Шу
китоб
, 11-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
100
топади
.
Бу
фожеалар
эса
афғон
халқининг
муд
-
ҳиш
муаммоларидан
бири
эканлигини
ёзувчи
бош
ғоя
сифатида
олиб
чиққан
.
Муайян
муҳитдаги
қаҳрамонларнинг
феъл
-
атвори
,
хатти
-
ҳаракати
,
кўнглида
кечган
туйғу
-
лар
ўзгариши
орқали
қаҳрамон
психологияси
ва
шу
асосда
давр
психологияси
очилади
. “
Тил
-
симланган
шаҳар
”
ҳикоясида
ҳам
айнан
ана
шундай
вазиятларнинг
гувоҳи
бўламиз
.
Демак
,
ҳикоядаги
воқеалар
ва
образлар
тизими
орқали
афғон
халқининг
оғир
қис
-
мати
,
жамиятда
ҳукм
сураётган
адолатсиз
-
лик
ва
келажакка
бўлган
ишончсизлик
акс
эттирилган
.
Бу
қисмат
ҳақидаги
ёзувчининг
мулоҳазаси
ҳикоянинг
“
Тилсимланган
ша
-
ҳар
”
деб
номланишидаёқ
ўз
аксини
топган
.
Ҳикояда
сюжет
билан
композициянинг
ўзаро
уйғунлашуви
ҳикоядаги
воқеа
ва
тас
-
вирларни
мазмунли
ва
таъсирчанлигини
таъ
-
минлайди
.
Бундай
уйғунлик
Раҳнавард
Зарёб
-
нинг
кўпгина
асарларида
,
хусусан
,
таҳлилга
тортилган
“
Тилсимланган
шаҳар
”
ҳикояси
мисолида
яққол
кўзга
ташланади
.
Шунингдек
,
Раҳнавард
Зарёб
асарларида
ижтимоий
муоммоларни
оддий
одамлар
ҳаёти
орқали
ёритар
экан
,
у
мана
шу
соҳадаги
инсон
-
ларнинг
реал
ҳаётини
,
уларнинг
муаммолари
-
ни
,
руҳий
ҳолатларини
атрофлича
ҳаққоний
очиб
беришга
ҳаракат
қилган
.
Раҳнавард
Зарёбнинг
юқорида
таҳлил
қи
-
линган
психологик
ҳикоясида
,
ҳаётнинг
мурак
-
каб
синовлари
бошига
тушган
инсонларнинг
руҳий
кечинмалари
,
изтироблари
ёритилган
.
“
Тилсимланган
шаҳар
”
ҳикоясида
яқин
инсо
-
нидан
айрилиш
ҳодисасини
инсоннинг
ақл
-
ҳушига
,
руҳиятига
фожеавий
таъсири
баён
этилган
бўлиб
,
ўзининг
мураккаб
сюжетлилиги
,
сермазмунлиги
,
драматик
нуқталарининг
қиз
-
ғинлиги
билан
ёзувчининг
бошқа
асарларидан
кескин
фарқ
қилади
.
Бу
ҳикоянинг
ўзига
хос
хусусияти
шундаки
,
унда
нафақат
инсоннинг
ёлғизлиги
,
балки
инсоннинг
орзу
-
ҳаваслари
,
хоҳиш
-
истаклари
масаласи
ҳам
баён
этилган
.
Бизга
маълумки
,
меҳр
-
оқибат
ва
қадр
-
қимматнинг
йўқолиши
,
ёлғизликка
интили
-
ши
,
фақат
ўз
манфаатини
ўйлаши
,
кибр
-
у
ҳаво
ва
манманлик
каби
салбий
ахлоқий
муаммолар
барча
адибларни
доим
қийнаб
келган
ва
ўз
асарларида
бу
муаммоларга
кат
-
та
ўрин
бериб
келганлар
.
Раҳнавард
Зарёб
ҳам
ўз
ижодида
мана
шу
умумбашарий
муаммоларни
ўзига
хос
бадиий
усуллар
би
-
лан
яратишга
ҳаракат
қилган
.
У
“
Тилсимлан
-
ган
шаҳар
”
номли
ҳикоясида
ахлоқий
муам
-
моларни
мистик
сюжет
ва
рамзий
образлар
орқали
ёритган
.
Бу
ҳикояларни
таҳлил
қилиб
,
адибнинг
бой
фантазия
ва
кенг
дунёқарашга
эга
эканлигига
яна
бир
бор
гувоҳи
бўламиз
.
Раҳнавард
Зарёб
ҳикояларини
содда
адабий
тилда
ёзади
.
У
ларда
лаҳжага
хос
сўз
ва
ибора
-
лар
учрамайди
.
Ҳаётни
бадиий
тасвир
қилиш
услуби
жиҳатидан
ёзувчи
ижодида
бир
неча
методларни
кузатишимиз
мумкин
.
Хусусан
,
ёзувчининг
ижтимоий
мавзудаги
ҳикояларида
бу
ҳол
кўп
учрайди
ва
унга
қуйидагича
таъриф
берсак
бўлади
:
ҳикоялар
тасвирига
кўра
роман
-
тик
(
воқеликдан
норозилик
,
меҳр
-
муҳаббат
за
-
монини
,
омонлик
фаслини
қўмсаш
,
табиатга
ёки
ижодга
суяниш
ва
ҳ
.
к
.
),
асарга
юкланган
мазмунини
ифода
қилиш
принципига
кўра
символистик
(
сариқ
–
айрилиқ
,
ёлғизлик
,
қизил
–
севги
-
муҳаббат
,
қора
–
фожеа
,
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаётдаги
кўнгилсизлик
),
ҳаёт
ҳақиқатига
кўра
реалистик
(
ҳаёт
муаммолари
-
ни
ҳал
этиш
)
дир
.
Раҳнавард
Зарёб
ўзининг
бетакрор
ҳикоя
-
лари
,
поэтик
тафаккурининг
ёрқинлиги
,
бади
-
ий
маҳоратининг
юксаклиги
билан
ҳозирги
за
-
мон
афғон
ҳикоячилигида
ўзига
хос
овозга
эга
бўлган
машҳур
ёзувчидир
.
