S H A R Q M A S H ’ A L I
73
ÕÀË
Қ
ÀÐÎ ÌÓÍÎÑÀÁÀÒËÀÐ
РАҚАМЛАР
АСРИ
ВА
ЗАМОНАВИЙ
ТАРАҚҚИЁТ
ДЖУМАЕВ
РУСТАМ
Сиёсий
фанлар
доктори
,
проффессор
,
ТошДШИ
РАЖАБОВ
ҲАБИБУЛЛО
Тадқиқотчи
, O‘zMU
Аннотация
.
Мақолада
ҳозирги
даврга
келиб
ахборот
олиш
ва
тарқатишнинг
замонавий
кўри
-
нишлари
авж
ола
бошлагани
,
жумладан
,
киберҳужум
,
киберхуруж
каби
таъсир
воситалари
орқали
айрим
субъектларнинг
ўз
таъсир
доирасини
кенгайтиришга
уринаётган
бир
пайтда
,
бундай
таъсирлардан
ҳимояланиш
бўйича
айрим
мулоҳазалар
илгари
сурилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ахборот
,
ахборот
цивилизацияси
,
ахбротлашган
жамият
,
киберхавфсизлик
,
киберҳужум
,
оммавий
ахборот
воситалари
,
иинтернет
,
ахборот
хуружлари
,
телекоммуникация
тармоқлари
.
Аннотация
.
В
статье
рассматриваются
вопросы
активизации
современных
видов
получения
и
рас
-
пространения
информации
,
таких
как
кибератака
,
киберугроза
и
их
средства
влияния
на
окружающих
,
расширения
сферы
влияния
таких
субъектов
,
а
также
некоторые
рассуждения
и
методы
по
их
защите
.
Опорные
слова
и
выражения
:
информация
,
цивилизация
информации
,
информационное
общество
,
кибербезопасность
,
средства
массовой
информации
,
интернет
,
киберугрозы
,
телекоммуникационные
сети
.
Abstract.
The article deals with the activation of modern types of reseiving and disseminating
information, such as cyberattack, cyberthreats and their means of influence on others, expanding the
sphere of influence of such subjects, as well as some reasoning and metods for their protection.
Keywords and expressions:
information, information civilization, information societi, cybersecurity,
mass media, internet, cyber threats, telecommunication networks.
Дунёни
кўп
жиҳатдан
ахборот
цивилиза
-
цияси
деб
аташ
мумкин
.
Компьютер
тармоқ
-
лари
ва
ахборот
инфратузилмасининг
жадал
тараққий
этиши
ахборотни
етказиб
бериш
ва
алмашинишда
жуда
катта
тезликларни
келти
-
риб
чиқардилар
.
Ахборот
жамиятида
кўплаб
жараёнларни
бошқариш
ҳаётнинг
барча
соҳа
-
ларида
ҳам
эндиликда
симсиз
,
ҳатто
психо
-
нейрофизиологик
каналлар
бўйлаб
рўй
бери
-
ши
мумкин
.
Биринчи
навбатда
янги
имконият
-
ларни
рўёбга
чиқариб
,
уларнинг
хавфсизли
-
гига
деярли
эътибор
қаратмаётган
янги
технологияларнинг
зўр
бериб
ривожланиш
туфайли
бу
каналларнинг
ҳимояланганлик
даражаси
жуда
паст
даражада
.
Бу
янги
даражада
хавфли
ишлаб
чиқариш
-
лар
ишни
издан
чиқариш
,
замонавий
цивилиза
-
ция
ютуқларисиз
амалга
ошмай
қолган
жамият
ҳаётий
фаолияти
таъминоти
тузилмасини
бу
-
зиш
(
емириш
)
билан
боғлиқ
кибертерро
-
ризмдан
ташқари
потенциал
кибер
урушларни
ҳам
келтириб
чиқармоқда
.
Бунда
кибер
хуруж
-
лар
ер
шарининг
исталган
нуқтасидан
амалга
оширилиши
мумкин
бўлиб
,
бу
ҳимоя
ва
хавф
-
сизлик
тизимлари
тузилмаси
ва
уларга
бўлган
талабларни
тубдан
ўзгартириб
юборади
.
Ахборот
тузилмаси
ва
имкониятларининг
жадал
суръатлар
билан
тараққий
этиши
жа
-
мият
хавфсизлиги
учун
жавобгар
бўлган
давлат
органларини
боши
берк
кўчага
кири
-
тиб
,
улар
ҳаракатлари
палапартиш
,
асоссиз
ва
кам
самарали
бўлиб
чиқади
.
Бунга
аксинча
,
жиноий
йўлдаги
айрим
шахслар
-
нинг
хатти
-
ҳаркатлари
эса
аввалги
даврдаги
-
га
нисбатан
анча
вайронкор
ва
хавфли
кў
-
риниш
олиши
мумкин
.
Бундай
вазиятда
ахборот
ҳодисанини
,
ах
-
борот
оқимлари
хоссаларини
,
хавфи
ва
улар
-
нинг
хавфсизлигини
фанлараро
ёндашув
нуқтаи
назаридан
ўрганиш
бир
мунча
дол
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
74
зарб
бўлиб
қолади
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
ахборот
ишлаб
чиқариш
жараёни
тузилмаси
ва
хоссаларини
,
ахборот
оқимларининг
ижтимоий
муҳит
билан
ўзаро
ишлашини
,
инсоннинг
ана
шундай
“
ахборотлашган
”
жамиятдаги
ҳаётга
мослашишини
,
унинг
жаҳоннинг
ўзгарувчан
рақамли
реалликларига
мослашувчанлигини
,
унинг
“
ҳаётдан
ортда
қолмасликка
”
интилишла
-
рини
ўрганиш
лозим
.
Алоҳида
,
айрим
одамлар
фаолияти
аҳамиятлилигидан
ташқари
биз
тес
-
кари
жараёнлар
,
масалан
,
барча
учун
бирдай
куч
билан
ишлайдиган
телевидение
,
Интернет
,
ижти
-
моий
тармоқлар
жамоатчилик
фикри
ва
кай
-
фиятига
таъсир
қилишнинг
нақадар
қудратли
воситасини
бериб
қўйганлигини
кўриб
турибмиз
.
Ҳозирда
биз
телекоммуникация
тармоқлари
ва
оммавий
ахборот
узатишнинг
интерактив
воситаларининг
ҳар
бир
алоҳида
индивидга
(
Шахсга
эмас
!)
ривожи
билан
боғлиқ
янги
ахборот
инқилоби
сари
яқинлашиб
бормоқ
-
дамиз
.
Оммавий
ахборотнинг
аҳолининг
турли
гуруҳларига
,
ҳар
бир
одамга
ҳам
йўлдошли
,
кабелли
ва
компьютер
тармоқлари
орқали
ад
-
ресли
,
аниқ
етказа
оладиган
истиқболли
инте
-
рактив
воситаларининг
,
ҳеч
бўлмаса
,
сифат
жиҳатидан
имкониятларини
баҳолаш
вазифаси
ўта
долзарб
бўлиб
кўринади
.
Жамиятга
таъсир
қилиш
механизмлари
,
унинг
тузилмаланиши
,
ҳам
айрим
ижтимоий
гуруҳлар
,
айрим
инди
-
видларни
,
шунингдек
умуман
жамиятни
бош
-
қариш
имкониятларини
тушуниш
яқин
кела
-
жакнинг
ўта
муҳим
вазифаларидан
бири
бўлиб
,
ана
шу
йўналишни
ривожлантириш
учун
база
яратиш
эса
бугуннинг
долзарб
масаласига
айланиб
улгурган
.
Ижтимоий
муҳитдаги
ахборот
оқимлари
ва
уларнинг
ана
шу
муҳитга
кўрсатадиган
таъсири
билан
боғлиқ
вазифаларни
таҳлил
қила
туриб
,
бир
неча
жиҳатларни
ажратиб
кўрсатиш
лозим
:
1.
Ахборот
оқимларининг
ижтимоий
му
-
ҳитга
кўрсатадиган
таъсири
(
умуман
олганда
,
профессионал
бўлмаганлар
,
яъни
ахборот
оқимларини
яратиш
,
уларга
ишлов
бериш
ва
шакллантириш
,
ахборот
сақлаш
ва
тарқатиш
билан
профессионал
тарзда
шуғулланмайдиган
шахслар
,
биринчи
навбатда
ижтимоий
тармоқ
-
лар
фойдаланувчилари
ва
ш
.
к
.
муҳитига
);
2.
Барча
шаклдаги
ахборот
билан
ишлаш
бўйича
мутахассисларни
тайёрлаш
(
умуман
ҳар
қандай
мутахассисларни
тайёрлаш
);
3.
Ахборот
оқимлари
тузилмалари
ва
уларнинг
ахборот
муҳитида
ишлайдиган
профессионаллар
муҳитида
ўзгариши
;
4.
Ахборотнинг
ижтимоий
гуруҳларда
йўқотилиши
ёки
тарқалиб
кетиши
билан
боғлиқ
муаммолар
;
5.
Ахборот
ҳажмлари
ўсишини
ва
унга
иш
-
лов
бериш
имкониятларини
моделлаштириш
;
6.
Нотўлиқ
,
ноаниқ
ёки
бузилган
ахбо
-
рот
олиниши
,
баъзан
эса
ҳатто
ёлғон
ахборот
(
дезинформация
)
олиниши
,
олинган
ахбо
-
ротга
ишлов
бериш
вақти
ва
бундан
кейинги
ахлоқ
(
ўзини
тутиш
)
тўғрисида
қарор
қабул
қилиш
мавжудлиги
имкониятини
ҳисобга
олиб
тизимлар
ишлаш
хусусиятлари
.
7.
Ахборот
жараёнларини
ҳисобга
олиб
кооперацияси
ва
можаро
(
конфликт
)
ларнинг
хусусиятлари
.
Бу
ерда
юзага
келадиган
вазифа
(
маса
-
ла
)
ларнинг
бундан
кейинги
таҳлилида
кўриб
чиқилаётган
муаммоларнинг
бошқа
жиҳат
-
ларини
ҳам
ажратишга
тўғри
келади
.
Бугунги
кунда
математик
моделлаш
-
тиришга
,
шунингдек
унинг
сиёсий
фанлар
,
ижтимоий
психология
,
социология
ва
тарих
фанларидаги
методологик
аҳамиятига
ба
-
ғишланган
ишлар
оқими
кескин
ортиб
кетди
.
Аслида
,
прогнозлашнинг
ижтимоий
фанлар
-
даги
аҳамиятини
1945
йили
К
.
Поппер
кўриб
чиққан
бўлиб
,
аммо
фақат
сўнгги
ўн
беш
-
йигирма
йил
давомида
ишлаб
чиқилаётган
синергетика
,
очиқ
тизимлар
назарияси
,
хаос
назарияси
методологияси
,
кўпчилик
муал
-
лифлар
эътирофига
кўра
,
ижтимоий
муҳит
-
лардаги
жараёнларни
моделлаштириш
асоси
бўлиб
келиши
мумкин
.
Синергетиканинг
ночизиқлилик
,
ўз
-
ўзини
ташкил
қилиш
,
очиқ
диссипатив
тизимлардаги
тартиб
ва
хаос
(
бетартиблик
),
ҳамда
бундай
тизимларда
S H A R Q M A S H ’ A L I
75
тартиб
параметрлари
мавжудлиги
ижтимоий
ва
психологик
ҳодисаларни
моделлаштириш
масалаларини
синергетика
парадигмаси
до
-
ирасида
кўриб
чиқиш
имкониятини
беради
.
Ахборот
жамиятида
таълим
аҳамияти
кўп
маротаба
ортиб
,
таълим
ва
илм
-
фанга
қилина
-
диган
харажатларнинг
бутун
дунё
бўйича
камайиб
боришига
мойиллик
аслида
,
Масса
-
чусетс
технология
университетининг
иқтисо
-
диёт
фанлари
бўйича
профессори
Лестер
Туров
ўзининг
“
Капитализм
келажаги
”
китобида
қайд
этганидек
, “
янгича
ўрта
асрларга
”
элтади
.
Шу
сабабли
инсон
фаолиятининг
ушбу
соҳасида
юзага
келаётган
вазият
,
ҳамда
эволюция
эҳти
-
молий
йўлларининг
табиий
-
илмий
таҳлили
айниқса
долзарб
(
бироқ
,
афсуски
у
қадар
оптимистик
руҳда
эмас
)
бўлиб
кўринади
.
Тизимлардаги
ахборот
жараёнларини
нотў
-
лиқ
,
ноаниқ
ёки
бузилган
ахборот
олиш
,
олин
-
ган
ахборотга
ишлов
бериш
ва
кейинги
ҳара
-
катлар
тўғрисида
қарор
қабул
қилиш
учун
зарур
кечикиш
имкониятини
,
шунингдек
бу
каби
ахборот
жараёнларини
ҳисобга
олиб
копперациялашув
ва
можаролар
хусусиятла
-
рини
ҳисобга
олган
ҳолдаги
моделлаштириш
билан
боғлиқ
масалалар
алоҳида
тадқиқ
этишни
талаб
қилади
.
Бу
ерда
ахборотни
онгли
ёки
онгсиз
равишда
манипуляция
()
қилишдаги
юзага
келадиган
қатор
муаммоларни
ҳам
кўриб
чиқиш
керак
бўлади
.
Замонавий
ахборот
жамиятининг
сифатли
қонунлари
ва
қонуниятларига
эга
бўлиш
замо
-
навий
жамиятга
у
нисбатан
хавфсиз
,
ўз
тарақ
-
қиёти
траекториясини
башоратлаб
илгарилай
олиши
учун
зарур
.
Синов
ва
хатолар
услуби
билан
ҳаракатланишга
йўл
қўйиб
бўлмайди
,
чунки
инсоният
бу
йўналишда
йўл
қўйилиши
мумкин
бўлган
эҳтимолий
хатоликлар
оқибат
-
ларига
дош
беролмаслиги
мумкин
.
Бугунги
кунда
ахборот
оқимларини
таҳ
-
лил
қилишда
бир
неча
янгича
муаммолар
юзага
келди
.
Уларга
эътибор
қаратайлик
.
Аср
бошида
ижтимоий
-
иқтисодий
жара
-
ёнларни
моделлаштиришга
,
технологик
ва
иқтисодий
тараққиёт
прогнозига
,
халқаро
муносабатлар
динамикасига
нисбатан
аввал
-
ги
анъанавий
ёндашувларнингг
ўзи
етарли
эмаслиги
аён
бўлиб
қолди
.
Бу
вазифалар
-
нинг
синергетика
,
ёки
анъанавий
макроиқ
-
тисодиёт
томонидан
ўрганиладиган
оддий
объектлардан
фарқи
қуйидагилардан
иборат
:
-
уларда
аввалги
тарихида
учрамаган
,
рўй
бермаган
ва
қайтмас
нарсалар
рўй
бе
-
риши
мумкин
бўлган
тизимларни
тадқиқ
этиш
талаб
қилинади
;
-
уларда
адекват
баён
кўп
ўлчамли
тизимлар
таҳлил
этилишини
ва
барча
эколю
-
ция
жараёнини
баён
этадиган
тартиб
пара
-
метрлари
биргина
тўпламини
ажратиб
олиш
имкони
бўлмайди
;
-
уларда
ташқаридан
кириб
келаётган
ўзгаришларга
жавоб
сифатида
ички
тузилма
-
лари
ўзгариб
боради
(
психологик
термин
-
ларда
интериоризация
);
-
уларда
ахборот
ўзаро
ҳамкорлиги
бош
ўрин
тутади
.
Ана
шу
чақириққа
жавоб
тари
-
қасида
янги
парадигмалар
шаклланиб
,
улар
орасида
Санта
-
Фе
шаҳрида
(
АҚШ
)
фаол
тараққий
эттирилган
мураккаблик
парадиг
-
маси
кенг
ном
қозонди
.
Бу
марказда
ишлаб
чиқилган
йўналишлардан
биологик
эволю
-
ция
муаммолари
, “
сунъий
ҳаёт
”,
иқтисодиёт
ва
ҳарбий
можароларнинг
ноанъанавий
мо
-
деллари
,
табиий
офатлар
ва
жамиятдаги
фавқулодда
вазиятларни
башорат
қилиш
ва
моделлаштириш
, “
бошқариладиган
хаос
”
ва
уш
кабиларни
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
.
Ахборот
жараёнлари
динамикаси
(
ўзга
-
рувчанлиги
)
билан
боғлиқ
вазифаларга
бун
-
да
бир
неча
сабабларга
кўра
алоҳида
эътибор
қаратилди
.
Ахборотни
ишлаб
чиқариш
,
тар
-
қатиш
,
унга
ишлов
бериш
билан
боғлиқ
фао
-
лият
иқтисодиётнинг
ўта
муҳим
секторла
-
ридан
бири
бўлиб
қолди
.
Бошқа
тарафдан
,
“
ахборот
бўшлиғи
(
макони
)” (
ғарбий
атама
-
шуносликда
“
кибербўшлиқ
(
макон
)”)
аввал
-
лари
қуруқликда
,
денгизда
,
денгиз
қаърида
,
ҳавода
,
коинотда
,
ва
ниҳоят
инсоннинг
ўзи
-
да
олиб
борилган
рақобат
ўрнига
,
эндиликда
давлатлар
,
элиталар
,
трансмиллий
корпо
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
76
рациялар
рақобатчилик
қиладиган
асосий
майдонга
айланиб
бормоқда
.
Бундан
ташқари
, XXI
асрда
жамият
ёки
айрим
ижтимоий
гуруҳларни
ахборот
ёрда
-
мида
бошқариш
ўзига
алоҳида
эътибор
жалб
этади
.
Оммавий
ахборот
воситалари
,
Интер
-
нет
оламни
,
шу
билан
бирга
қўлланадиган
сиёсий
,
ҳарбий
технологияларни
тубдан
ўз
-
гартириб
,
кибертерроризм
,
кибержиноят
-
чилик
,
кибер
ҳужумлар
каби
тушунчаларни
жорий
этдилар
.
Шахсий
компьютерлар
ва
глобал
телекоммуникация
тармоқлари
асри
оддий
ҳол
бўлиб
қолди
.
Бунда
ахборот
хавф
-
сизлиги
билан
боғлиқ
муаммолар
таҳлил
қилинганида
кўпинча
таҳлил
соҳаси
ўта
торайтирилиб
,
ахборот
технологиялари
со
-
ҳаси
билан
чекланадилар
ва
ҳаётимизнинг
ахборот
жараёнлари
билан
яқиндан
боғлиқ
бўлган
бошқа
соҳаларига
таъсир
тўғрисида
унутиб
қўядилар
.
Ана
шу
жараёнларни
юмшатишнинг
асо
-
сий
ресурси
ахборот
билан
яна
ҳам
самара
-
лироқ
ишлашдан
иборат
бўлиб
,
бу
ҳам
гло
-
бал
компьютер
тармоқлари
,
таълим
ва
илмий
сиёсатни
такомиллаштириш
тақдим
этадиган
имкониятлардан
кенг
фойдала
-
нишни
кўзда
тутади
.
