S H A R Q M A S H ’ A L I
23
ҲИНДИСТОНЛИК
АБДУСАТТОР
ЛОҲУРИЙНИНГ
“
МАЖОЛИСИ
ЖАҲОНГИРИЙ
”
АСАРИ
–
БОБУРИЙЛАР
МАДАНИЯТИГА
ОИД
МАНБА
БЕКЧАНОВ
ИСМОИЛ
Филология
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Абдусаттор
бин
Қосим
Лоҳурийнинг
Жаҳонгир
подшоҳга
бағишлаб
ёзилган
“
Ма
-
жолиси
Жаҳонгирий
”
асари
ҳақида
қисқа
маълумот
берилган
.
Мақола
орқали
Жаҳонгир
томонидан
ташкил
этилган
кўнгилочар
йиғинлар
тафсилоти
ва
бу
тафсилотлар
мазмунида
акс
этган
Жағонгиршоҳнинг
дунёқараши
,
шоҳ
сифатидаги
фаолияти
,
унинг
қизиқишлари
ва
унинг
Мова
-
рауннахр
ҳақидаги
қарашлари
билан
боғлиқ
қизиқарли
фикрлар
билан
танишиши
мумкин
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Воқеот
,
туркий
тил
,
Жаҳонгирнома
,
баковулбеги
,
мажолис
,
шайбоний
,
Мовароуннаҳр
,
Рум
,
рубоий
,
Византия
,
Мангуберди
,
байт
,
Сурия
,
тасаввуф
,
тазкиранавис
,
мажлис
,
Хуросон
,
соҳибқирон
,
Ҳумоюний
,
Мутрибий
,
мақом
,
шўъба
.
Аннотация
.
В
данной
статье
дается
краткая
информация
о
произведении
Абдусаттара
бин
Касыма
Лахури
«
Маджалиси
Джахангири
»,
посвященном
правителю
Джахангиру
.
Книга
даст
читателю
представление
о
мировоззрении
,
деятельности
,
интересах
Джахангира
и
его
суждениях
о
Мавераннахре
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Вакеат
,
турецкий
язык
,
Джахангирнаме
,
бакавулбеги
,
маджа
-
лис
,
шайбани
,
Моверауннахр
,
Рум
,
рубаи
,
Византия
,
Мангуберди
,
байт
,
Сурия
,
суфизм
,
тасаввуф
,
тазкиранавис
,
маджлис
,
Хорасан
,
полководец
,
Хумаюни
,
Мутриби
,
макам
,
секция
.
Abstract.
This article provides a summary of the work of Majalisi Jahangiri by Abdusattar bin Kasim
Lahuri dedicated to Jahangir. The book is devoted to the characterization of favorable meetings organized
by Jahangir will give the reader an opportunity to get an idea of the worldview, activities and interests of
Jahangir, as well as his opinions about Maverannahr.
Keywords and expressions:
Vokeat, Turkish, Djahangirname, bakavulbegi, majalis, Shaibani,
Moveraunnahr, Room, Rubai, Rum, Manguberdi, bytes, Syria, sufizm, tasawwuf, tazkiranavis, majlis,
Khurasan, commander, Humayun, Mutriba, maqam, section.
Бобурийлар
даврида
форс
тилида
кўплаб
бадиий
ва
илмий
асарлар
яратилди
.
Биламиз
-
ки
,
уларнинг
аксарият
қисми
чоп
этилиб
,
илмий
жиҳатдан
ўрганилган
.
Абдусаттор
бин
Қосим
Лоҳурийнинг
Жа
-
ҳонгир
подшоҳга
бағишлаб
ёзилган
ва
унинг
маданият
,
жумладан
,
адабиёт
ва
мусиқа
,
тас
-
вирий
санъат
ҳамда
диний
-
сиёсий
соҳаларга
нисбатан
қарашлари
акс
эттирилган
.
“
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
деб
номланган
бу
нодир
асар
Абдусаттор
бин
Қосим
Лоҳу
-
рий
томонидан
1612
йили
Агра
шаҳрида
ёзилган
.
Асарнинг
ягона
қўлёзма
нусхаси
2002
йил
январида
Лоҳур
шаҳрида
яшовчи
Халил
ур
Раҳмон
исмли
зиёлининг
шахсий
кутубхонасидан
топилган
.
Қўлёзма
лоҳурлик
Ориф
Навшоҳий
,
Мў
-
йин
Низомий
каби
олимлар
томонидан
Теҳ
-
рондаги
“
Мероси
мактуб
”
нашриётида
ки
-
риш
сўзи
ва
зарур
изоҳлар
билан
икки
минг
нусхада
чоп
этилган
.
Бу
манбада
асосан
1608
йил
24
октябрь
–
1611
йил
15
ноябрь
оралиғида
Жаҳонгир
то
-
монидан
ташкил
этилган
кўнгилочар
йиғинлар
тафсилоти
ҳикоя
қилинади
.
Бу
ўтиришларда
,
Ҳиндистонда
яшаб
ижод
қилган
юзлаб
форси
-
гўй
шоирлар
ва
мусиқа
,
тасвирий
санъат
на
-
мояндалари
ҳаёти
ва
ижоди
тилга
олинган
.
Ундан
ташқари
,
ўша
даврда
Эрон
мамла
-
катида
яшаётган
шоирлар
ва
бошқа
санъат
соҳалари
вакиллари
номи
алоҳида
ёдга
оли
-
нади
.
Ҳиндистон
ва
Эрон
сиёсий
ҳамда
S H A R Q M A S H ’ A L I
24
маданий
алоқалари
,
жумладан
,
икки
мамла
-
кат
ҳукмдорлари
ўртасида
кечган
диплома
-
тик
муносабатлар
акс
этган
.
Айниқса
,
ушбу
асарда
Ўрта
Осиё
билан
боғлиқ
воқеалар
–
сиёсий
-
ижтимоий
ва
ма
-
даний
,
жумладан
,
адабий
ҳаёт
;
Ҳиндистон
ва
Ўрта
Осиё
сиёсий
ва
маданий
алоқалари
;
Ўрта
Осиё
тарихида
кечган
воқеалар
каби
нодир
маълумотлар
ҳам
ўрин
олган
.
Бу
маълумотларнинг
барчаси
китобнинг
“
Мажлис
”
деб
номланган
боблари
ичида
кела
-
ди
. “
Мажлис
”
лар
бир
юз
йигирма
икки
бобдан
иборат
.
Китобда
асар
матни
“
Бисмиллоҳ
...”
сарлавҳали
кириш
сўзи
билан
бошланади
.
“
Мажлис
”
ларнинг
биринчиси
Жаҳонгир
-
нинг
тахтга
чиққан
йилидан
тўрт
йил
ўтган
сана
,
яъни
ҳижрий
қамарий
1017
йил
24
ра
-
жаб
,
панжшанба
оқшоми
кечаси
рўй
берган
йиғин
воқелари
билан
бошланади
.
“
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
да
Жаҳонгир
-
нинг
ота
ватани
Мовароуннаҳрни
ўзи
туғи
-
либ
ўсган
Ҳиндистон
билан
бир
хил
севгани
,
ота
юрти
тарихига
қизиққани
,
ўз
ота
-
бобо
-
лари
тили
саналмиш
туркий
тилни
яхши
билгани
каби
маълумотлари
жуда
муҳимдир
.
Туркий
тил
масаласида
дастлаб
Жаҳонгир
бин
Акбарнинг
ўзига
мурожаат
қиламиз
.
У
ўзининг
“
Жаҳонгирнома
”
асарида
Кобулга
зиёрат
учун
боргани
хотираларини
баён
этиш
асносида
қуйидагиларни
ёзади
:
“
Кобул
таъри
-
фи
борасида
ҳазрат
фирдавсмакон
Бобур
подшоҳнинг
“
Воқеот
”
китоби
кўздан
кечирил
-
ди
.
Бу
қўлёзма
нусха
бутунлигича
аларнинг
муборак
хати
билан
битилган
эди
.
Фақат
унинг
Кобул
таърифидаги
тўрт
жузвини
қў
-
шимча
равишда
ўз
хатим
билан
битиб
,
мазкур
жузвлар
охирига
ҳам
бу
тўрт
жузвнинг
ме
-
нинг
хатим
билан
ёзилганини
кўрсатиб
тури
-
ши
учун
туркийча
тилда
иборалар
ёзиб
қўйдим
. [
Чунки
]
Ҳиндистонда
туғилиб
-
улғай
-
ганимга
қарамасдан
,
туркийча
сўзлашиш
ва
ёзишдан
қуруқ
қолган
эмасман
”.
Яна
“
Жаҳонгирнома
”
да
ёзилишича
,
То
-
торхон
лақабли
Татарбек
бин
Али
Муҳаммад
Акбар
подшоҳнинг
салтанати
охирларида
(1605
й
.)
Султон
Хуррам
(
Шоҳжаҳон
бин
Жаҳонгир
)
га
туркий
тил
ўргатувчи
муаллим
қилиб
тайинланган
.
Жаҳонгир
даврида
ҳам
у
саройда
турк
тилидан
муаллимлик
қилиш
баробарида
“
баковулбеги
”
каби
бошқа
катта
мансаб
ва
мукофотлар
билан
сийланган
.
“
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
нинг
кўплаб
ўринларида
ҳам
Жаҳонгирнинг
саройдаги
асли
балхлик
ва
мовароуннаҳрлик
амалдор
-
лар
,
Самарқанд
,
Бухородан
келган
ўзбек
дав
-
лати
элчилари
ва
сайёҳлар
билан
фақат
тур
-
кий
тилда
гаплашгани
алоҳида
қайд
этилган
.
1611
йил
14
март
кунги
(
етмиш
тўртинчи
)
йиғинда
Ҳиндистонга
янги
келган
ва
кейинча
-
лик
Жаҳонгир
подшоҳ
давлатининг
амирлик
мансабига
эришган
асли
мовароуннаҳрлик
Аб
-
дураззоқ
Берди
Ўзбек
туркий
тилда
шайбоний
Абдуллохон
Иккинчи
ҳақидаги
бир
қизиқ
воқеани
сўзлаб
бераркан
,
ҳикоядан
завқланган
Жаҳонгир
ёнидаги
туркий
тилни
тушунмай
-
диган
кишиларга
меҳмоннинг
бу
мароқли
гапларини
форсчага
таржима
қилиб
беради
.
Маълумки
,
Мовароуннаҳрда
кечган
сиё
-
сий
-
ижтимоий
ва
маданий
ҳаёт
Ҳинд
ҳукм
-
дори
Жаҳонгир
подшоҳни
ҳамиша
қизиқти
-
риб
турган
.
Аммо
,
шу
билан
бир
қаторда
,
Жаҳонгир
подшоҳ
Турон
ўлкасининг
ўтми
-
шига
нисбатан
ҳам
бефарқ
бўлмаган
.
Мисол
тариқасида
айтсак
, “
Мажолиси
Жаҳонги
-
рий
”
да
ёзилишича
,
унинг
бу
каби
хислати
мазкур
Абдураззоқ
(
Раззоқ
Берди
)
сингари
туронликларни
ҳайратга
солган
. 1611
йил
17
мартида
ташкил
қилинган
навбатдаги
(
ет
-
миш
бешинчи
)
ўтириш
мазкур
Мир
Абду
-
раззоқнинг
Агра
шаҳри
четидаги
янги
имо
-
рат
ва
боғида
ўтказилиб
,
амир
Абдураззоқ
Жаҳонгир
подшоҳ
ташрифидан
боши
осмон
-
га
етганини
ўта
қувонч
билан
изҳор
қилар
-
кан
“
Подшоҳ
иноят
қилган
бу
иморат
ва
бу
янглиғ
ташриф
илтифоти
қиёматгача
ўзим
ва
фарзандларим
учун
муборак
бўлсин
”, –
дея
дуо
қилади
.
Шунда
подшоҳ
“
Бар
дўст
муборакему
бар
душман
шум
(
Дўстга
мубо
-
ракмизу
душманга
шум
)”, –
дейди
ва
ёнида
-
гиларга
бу
мисра
келган
рубоийнинг
қолган
S H A R Q M A S H ’ A L I
25
мисраларини
ҳам
айтишни
буюради
.
Хожа
-
гий
Ҳожи
Муҳаммад
исмли
амалдор
бу
мисра
олдига
“
Дар
разм
чу
оҳанему
дар
базм
чу
мум
(
Урушда
темирмиз
гўё
,
базмда
мисли
мум
)”
сўзларини
қўшади
-
ю
,
аммо
қолган
байтини
айта
олмайди
.
Сўнг
Жаҳонгирнинг
ўзи
рубоийни
тўлалигича
эслаб
,
уни
қуйи
-
даги
байт
билан
тугал
қилиб
ўқийди
:
Аз
ҳазрати
мо
баранд
инсоф
ба
Шом
,
Ва
зи
ҳайбати
мо
баранд
зуннор
ба
Рум
.
Мазмуни
:
Адлу
инсофимиз
хабарини
элтарлар
Шомга
,
Ҳайбатимиздан
зуннор
элтишар
Румга
.
“
Рум
” (
Иккинчи
Рум
) –
эрамизнинг
тўр
-
тинчи
асридан
масиҳийликни
қабул
қилган
Рим
императорлари
тасарруфидаги
Византия
мамлакати
.
У
XV
асрда
усмонли
турклар
қў
-
лига
ўтган
даврга
қадар
христианлар
ўлкаси
,
мағрибдаги
унга
чегарадош
Шом
(
Сурия
)
мамлакатигача
ерлар
мусулмонлар
давлати
бўлган
. (
Бу
ерда
ана
шу
чегараланиш
кўзда
тутилган
–
И
.
Б
.)
Шундан
сўнг
бу
ўтиришда
мазкур
рубо
-
ийнинг
ўтмиш
султонларидан
бирининг
қай
-
сидир
подшоҳга
ёзиб
юборган
асари
экани
айтилиб
,
кетидан
Чингизхоннинг
Султон
Жалолиддин
Мангубердини
қувлаб
,
Синд
дарёсигача
боргани
ҳикояси
тилга
олинади
.
Шунда
амир
Абдураззоқ
(
Раззоқ
Берди
)
подшоҳнинг
туркий
халқлар
тарихига
бунча
-
лик
қизиқишидан
ҳайратга
тушиб
, “
Ҳиндис
-
тон
подшоҳини
Турон
тарихига
бу
даража
қизиқади
деб
ўйламаган
эдим
.
Демак
,
гарчи
зоҳирда
Ҳиндистон
малики
бўлсалар
-
да
,
аммо
ботинда
ва
улуғворлик
ва
мерос
эгалиги
боби
-
да
бутун
олам
подшоҳи
эканлар
”
,
дейди
.
Айтиш
лозимки
,
бу
ердаги
маълумот
бизни
яна
бир
масала
устида
бош
қотиришга
ундайди
.
Тазкиранавис
Ризоқулихон
Ҳидоят
(
в
.
1871
й
.) “
Мажма
ул
-
фусаҳо
”
да
айтишича
,
мазкур
рубоий
муаллифи
Султон
Жалолид
-
дин
Мангуберди
(
в
. 1230)
ҳисобланади
.
Ам
-
мо
унинг
биринчи
байти
айнан
юқоридагича
,
иккинчи
байтининг
эса
сал
фарқли
равиш
-
даги
таҳрири
Абдухолиқ
Ғиждувоний
(
в
.
1179)
рубоийлари
ичида
учраса
, “
Шайх
ул
-
олам
”
лақаби
билан
танилган
Сайфиддин
Бохарзий
(
в
. 1261)
маноқибида
бу
рубоий
ҳеч
ўзгаришсиз
юқоридаги
шаклда
Шайх
ул
-
олам
ижодига
нисбат
берилган
.
Албатта
,
айни
рубоийнинг
кимга
алоқа
-
дорлиги
фактини
аниқлаштириш
матншунос
-
лик
соҳасининг
иши
саналиб
,
бунда
биринчи
навбатда
,
мазкур
иккала
тасаввуф
намояндаси
-
га
бағишланган
ва
баҳс
юритаётганимиз
ру
-
боий
ҳавола
этилган
асарлар
қўлёзма
нусхала
-
рини
қиёсий
ўрганиш
лозим
бўлади
.
Аммо
,
шунга
қарамай
,
мантиқий
хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки
, “
Мажолиси
Жа
-
ҳонгирий
”
да
бу
рубоий
келтирилгач
,
унинг
ижодкори
“
қайсидир
султон
”
эканига
урғу
берилиб
,
кетидан
Абдураззоқ
Берди
қурган
иморат
ёки
Жаҳонгир
ташрифи
воқеаси
билан
боғланмаган
ҳолда
Султон
Жалолиддин
Ман
-
губерди
ҳикоясининг
келтирилиши
,
афтидан
,
бу
султон
номи
мазкур
рубоийга
муаллифлик
муносабати
билан
тилга
олинган
.
Йигирма
саккизинчи
мажлис
қатнашчиси
Хони
Аъзам
:
Чиғатой
мирзоларидан
бири
-
нинг
(“
Мажолис
ун
-
нафоис
”
даги
Мирзобек
кўзда
тутилмоқда
–
И
.
Б
.) “
чашмат
че
бало
сиёҳ
шуда
барои
жони
ман
”
мазмунидаги
туркий
байти
(
Кўзунг
не
бало
қаро
бўлубтур
,
Ким
жонға
қаро
бало
бўлубтур
–
И
.
Б
.)
бор
бўлиб
,
Алишер
Навоий
туркий
шеъриятда
шунча
қудратга
эгалигига
қарамасдан
“
бунга
жавоб
айтмоқ
бу
фақир
қошида
маҳолат
-
дин
(
қийин
ишлардан
)
дур
”
дея
юксак
баҳо
берган
, –
дейди
.
Шундан
сўнг
мазкур
байт
устида
баҳс
-
мунозара
бошланиб
,
Жаҳонгир
ҳам
ўз
фикрларини
билдиради
.
Бир
юз
йигирма
иккинчи
мажлисда
(1611
йил
15
ноябрь
)
Жаҳонгир
подшоҳ
ўтир
-
ганларга
қуйидаги
ҳикояни
айтиб
беради
:
“
Бир
куни
ҳазрат
арш
остонийга
(
Акбар
под
-
шоҳ
–
И
.
Б
.)
марҳум
шоҳзода
(
Шоҳзода
Парвез
бин
Жаҳонгир
–
И
.
Б
.)
оиласида
ўғил
фарзанд
туғилгани
хабари
келади
.
Шунда
болага
исм
қўйиш
ўйига
тушадилар
.
Чақалоқ
толесини
S H A R Q M A S H ’ A L I
26
кўрган
мунажжимлар
жадвалда
бу
вақтнинг
бош
ҳарфи
“
то
”
устига
тўғри
келгани
учун
боланинг
исми
“
Темур
”
бўлишини
маслаҳат
берадилар
.
Бу
гап
қулоғимга
етишгач
,
менга
оғир
ботди
.
Чунки
бундай
улуғвор
исм
менга
ҳам
,
фарзандларимга
ҳам
қўйилмагани
ҳолда
масъулияти
жуда
юксак
бу
номни
ўғлимнинг
ўғлига
қўйиш
эса
ўта
ўринсиз
эди
.
Хуллас
,
саройга
бориб
,
бу
фикримни
отамга
айтдим
”
.
Жаҳонгирнинг
бу
ҳикоясидан
кейин
йи
-
ғин
қатнашчиси
Маҳобатхон
“
инсоф
билан
айтганда
бундай
исм
Сизга
муносиб
бўлар
-
ди
”
дейди
.
Жаҳонгир
Маҳобатхоннинг
бу
гапни
нотўғри
деб
билади
ва
“
Мен
ҳали
у
ёқда
турай
,
адолат
ва
инсоф
билан
айт
-
ганда
,
бу
ном
Бобур
Мирзога
ҳам
,
Ҳумоюн
подшоҳ
ва
Акбар
подшоҳга
ҳам
етмайди
.
Бу
исм
шу
пайтгача
ҳеч
ким
қўлга
кирита
олмаган
миқдорда
юрт
олса
,
ўшанга
муно
-
сибдир
.
Ўзгага
эса
ҳаром
”
дейди
.
Бу
гапдан
шу
йиғинда
қатнашаётган
ва
ҳамма
қатори
ҳайратга
тушган
Диёнатхон
Мовароуннаҳр
ҳукмдори
Абдуллоҳхон
Ик
-
кинчининг
ҳар
гал
Хуросон
юришидан
қай
-
тиб
,
Самарқандга
зиёрат
учун
борганида
унинг
учун
ҳазрат
соҳибқирон
тахтгоҳи
по
-
йида
жой
ҳозирлашлари
,
аммо
бир
гал
Хуросондаги
катта
ғалабадан
кейин
давлат
катталари
ва
қозилар
бу
қоидани
бузиб
,
ўти
-
риш
палосини
соҳибқироннинг
муборак
тахтгоҳи
устига
тўшаганлари
,
буни
кўрган
Абдуллоҳхон
Иккинчи
эса
ўз
қўли
билан
уни
тахт
устидан
тортиб
олиб
“
соҳибқирон
янглиғ
жаҳонгирнинг
тахтига
ўтиришга
муносиб
эмасмен
”
дегани
ҳикоясини
бошлайди
.
Ҳикоя
давомида
айтилишича
,
ўшанда
ўзбек
улуғлари
“
нега
энди
,
Мовароуннаҳр
Сизники
,
мана
Хуросонни
ҳам
тўлалигича
эгалладингиз
,
Сиз
соҳибқирон
тахтида
ўтиришга
лойиқсиз
”
дейишган
.
Хон
эса
яна
ўша
гапини
такрор
айтган
.
Аммо
хушомад
-
гўй
олим
ва
амалдорларнинг
анча
далил
келтириш
каби
илтимосларидан
кейин
тахт
-
га
жуда
яқин
ерда
кигизини
тўшатиб
,
аммо
Амир
Темур
тахти
устига
чиқиб
эмас
,
балки
тахтга
суянибгина
ўтирган
экан
,
холос
.
Хоннинг
бундай
хислати
Жаҳонгирга
жуда
маъқул
келиб
“
улуғларни
қадрлаш
фақат
улуғ
кишиларга
хосдир
,
бундай
кишилар
ўз
ўрнини
жуда
яхши
билишади
”
дейди
ва
“
мен
Самар
-
қандда
яшаётган
бўлсам
эди
,
ҳар
кун
ўша
ерга
бориб
,
соҳибқирон
тахти
пойини
ўпган
бўлар
-
дим
.
Худои
таоло
Амир
Темурга
шундай
мақомни
ато
этган
экан
,
Бобур
Мирзодан
тортиб
,
ҳеч
бир
бобурийнинг
бул
тахт
усти
-
га
чиқиб
ўтиришга
ҳаққи
йўқдир
.
Агар
Абдул
-
лоҳхон
шайбоний
ана
шу
ҳурмат
қоидасига
риоя
қилган
экан
,
демак
,
бу
билан
у
ўзининг
улуғворлик
ва
инсофлилик
хислатини
кўрсат
-
ган
”
қабилидаги
сўзларни
қўшиб
қўяди
.
1626
йил
ноябрь
ойида
Лоҳурдаги
Жа
-
ҳонгир
ҳузурига
бориб
,
ўша
ерда
тўрт
ой
туриб
қайтган
Мутрибий
Самарқандий
ҳам
1627
йил
март
ойигача
Жаҳонгир
подшоҳ
уюштирган
йиғинлар
иштирокчиси
бўлади
ва
ўттиздан
ортиқ
бундай
мулоқотини
ўзи
-
нинг
“
Нусхайи
зебойи
Жаҳонгир
”
тазкираси
-
га
илова
қилган
Хотима
қисмида
баён
қила
-
ди
. “
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
ни
нашрга
та
-
йёрлаган
олимлар
Мутрибийнинг
бу
асарини
Абдусаттор
бин
Қосим
Лоҳурийнинг
мазкур
китоби
давоми
сифатида
баҳолаганлар
.
“
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
да
Мутрибий
ҳикояларининг
айрим
маълумотларига
ой
-
динлик
киритувчи
хабарлар
мавжуд
.
Маса
-
лан
,
Мутрибий
Жаҳонгир
подшоҳ
билан
мулоқотларидан
бирида
подшоҳнинг
Абдул
-
лоҳхон
ва
унинг
ўғли
Абдулмўъминхон
су
-
ратини
кўрсатиб
,
расмнинг
ўзбек
хонларига
ўхшатиб
чизилган
ё
йўқлигини
сўрайди
ва
Мутрибий
тушунтириши
асосида
рассомга
уларни
тўғрилаб
қўйишни
буюради
.
Мутрибий
ўз
ҳикоясида
рассомнинг
ким
-
лигини
айтмаган
. “
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
муаллифи
йигирма
биринчи
(1610
йил
29
июнь
)
мажлисда
ёзишича
,
бу
расмлар
ижодкори
Усто
Фаррух
бўлиб
,
у
Жаҳонгир
топшириғи
билан
яратаётган
суратлар
тўп
-
ламининг
бир
саҳифасида
Турон
ҳукмдор
-
лари
Абдуллоҳхон
II,
Абдулмўъминхон
ва
Мирзо
Муҳаммад
Ҳаким
ибн
Ҳумоюн
S H A R Q M A S H ’ A L I
27
подшоҳ
ҳамда
Шоҳ
Аббос
Сафавийни
бир
-
галикда
чизган
экан
.
“
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
ни
нашрга
та
-
йёрлаган
олимлар
айтишича
,
асар
муаллифи
Абдусаттор
бин
Қосим
Лоҳурий
ҳақида
Жаҳонгир
подшоҳ
ўзининг
“
Жаҳонгирнома
”
китобида
маълумот
берган
бўлиб
,
унинг
мазмуни
қуйидагича
:
Абдусаттор
бин
Қосим
Лоҳурий
1619
йил
Наврўзида
Жаҳонгир
подшоҳга
бобоси
Ҳумоюн
Мирзо
қаламига
мансуб
асар
қўлёзмасини
совға
сифатида
тақдим
қилади
.
Шариат
ва
илми
нужум
,
мусиқа
каби
соҳаларни
ўз
ичига
олган
бу
китоб
Ҳумоюннинг
ўз
қўли
билан
кўчириб
ёзилган
экан
.
Жаҳонгир
бобоси
ёзувини
кў
-
зига
суртиб
зиёрат
қилади
ва
қаттиқ
завқла
-
ниб
“
ҳеч
бир
совға
бу
тенгсиз
туҳфа
каби
мен
учун
қимматли
бўла
олмайди
”
дейди
.
Мутрибий
“
Нусхайи
зебойи
Жаҳонгир
”
да
Абдуллоҳхон
Иккинчининг
Бухородаги
ку
-
тубхонасида
Ҳумоюн
подшоҳнинг
ўз
қўли
билан
кўчириб
ёзган
“
Ҳумоюннома
”
номли
китобини
кўргани
борасида
ёзади
.
Мутрибий
бу
китоб
тавсифи
ҳақида
берган
хабар
айнан
“
Жаҳонгирнома
”
муаллифи
тилга
олган
таъ
-
риф
билан
ҳамоҳангдир
:
“
Эрон
подшоҳларидан
бири
бу
олампа
-
ноҳ
[
Акбар
]
подшоҳнинг
бузруквор
отаси
[
Ҳумоюн
]
ёзган
“
Нусхайи
Ҳумоюний
”
аса
-
рини
сўраттирган
экан
.
Мазкур
асар
нозик
маънолар
,
ноёб
иборалар
билан
битилган
бўлиб
,
бир
неча
рисолани
ўз
ичига
олади
:
Биринчиси
,
ислом
ақидалари
,
иймон
шартла
-
ри
ҳамда
дин
аҳкоми
ва
рукнлари
,
мўъмин
ва
яхши
мўъминни
танимоқ
баёнида
;
Иккин
-
чи
рисола
илми
нужум
,
юлдузлар
ва
осмон
жисмлари
ҳаракати
,
ой
ва
қуёш
ўрни
,
бурж
-
лар
ҳаракат
йўналишини
белгилаш
,
тўрт
фасл
таъсири
,
ер
куррасини
табақалари
би
-
лан
англаш
,
етти
иқлим
кенглиги
ва
унинг
хусусиятлари
,
расад
боғламоқ
йўли
ва
шу
илмга
тааллуқли
нарсалар
баёнида
;
Учинчи
рисола
мусиқа
илми
ва
бу
соҳанинг
келиб
чиқиши
, 12
мақом
ва
24
шўъба
ва
6
овоз
ва
усулнинг
17
ўлчовини
билмоқ
ҳамда
бу
илм
-
га
доир
нарсалар
тўғрисида
;
Тўртинчи
рисо
-
ла
шеър
,
аруз
фани
,
қофия
,
матбуъ
ва
маснуъ
шеърларни
билмоқ
,
бу
фаннинг
ўлчов
-
вазнлари
қоидаси
ва
қийинчиликлари
ҳамда
шеър
илмига
оид
бошқа
тушунчалар
ҳақида
.
Ва
бу
фақир
дағи
Абдуллоҳхоннинг
ки
-
тобхонасида
мазкур
табаррук
китобнинг
муаллиф
[
Ҳумоюн
подшоҳ
]
ўз
муборак
хати
билан
ёзган
нусхасини
кўрган
ва
мутоала
қилмоқ
шарафига
муяссар
бўлган
эдим
.
Ғоятда
беназир
ва
ажойиб
дилпазир
бир
китоб
бўлиб
,
кўрган
одамнинг
ақли
шошар
,
ўқиган
кишининг
ҳайрати
ошарди
.
Хуллас
,
подшоҳ
ғозий
Акбаршоҳ
Эрон
под
-
шоси
илтимосини
қабул
қилиб
,
китобни
ҳусни
-
хат
бобида
тенгсиз
бир
хаттотга
кўчиртириб
,
китоб
ёнига
етти
юз
йигирма
бир
ашрафий
тиллосини
ҳам
қўшиб
юборибдилар
...”
Демак
,
Ҳумоюн
подшоҳ
ҳозирча
чет
эл
ва
ўзбек
олимларига
номаълум
бу
асардан
бир
нечта
нусха
кўчириб
,
уларни
Мовароуннаҳр
-
га
ҳам
юборган
экан
.
“
Мажолиси
Жаҳонгирий
”
да
ёзилишича
,
Жаҳонгир
ўтиришларида
бу
подшоҳ
қизиққан
мавзулар
ичида
Ўрта
Осиёнинг
ўтмиш
тарихи
билан
боғлиқ
ҳолда
Шайх
Нажмиддин
Кубро
ҳамда
унинг
шогирди
Шайх
Маждиддин
Бағ
-
додий
билан
Султон
Муҳаммад
Хоразмшоҳ
можароси
,
Хожа
Убайдуллоҳ
Аҳрорнинг
Улуғбек
шогирди
Али
Қушчи
билан
анча
чи
-
гал
кечган
муносабати
,
шайбоний
Абдуллоҳ
-
хон
Иккинчи
билан
отаси
Искандархон
ўрта
-
сида
рўй
берган
фарзанд
тарбиясига
оид
воқеалар
ҳам
қизғин
баҳс
-
мунозара
тарзида
тилган
олинган
ҳамда
Жаҳонгир
ҳузурида
Мовароуннаҳрнинг
ўша
кунги
вазияти
ҳақида
сўз
юритилган
.
Жумладан
,
Бухоро
шаҳри
таъ
-
рифи
орасида
бу
шаҳарда
антиқа
гуллар
бор
-
лиги
,
шу
билан
бирга
қайсидир
ҳовуз
(
афти
-
дан
Лаби
ҳовуз
–
И
.
Б
.)
суви
ўзининг
ришта
касалини
келтириб
чиқариши
билан
“
довруғ
”
таратгани
,
Ҳинддан
Ўрта
Осиё
хонлари
ҳузу
-
рига
юборилган
элчилар
фаолияти
ҳақидаги
ҳикоялар
ҳам
бобурий
ҳукмдор
қизиқиш
доирасидан
четда
қолмаган
.
