S H A R Q M A S H ’ A L I
53
②【日本語の否定の発想】
結果キャンセル現象を表現しようとする場合は、結果キャンセル文の後件は単なる日本
語における単なる打ち消しの否定ではなく、主体者のある出来事の結果に関する予測や期
待という評価のはずれを表現しようとすれば、結果キャンセルの容認可能性が上がる。
③【己を中心とする日本語の発想】
の「する」
.
「なる」的言語と結果キャンセル文と②の日本語における表現者の判断・
推論と結果キャンセル構文との関わりを考察を通し、共通点として言えることは、いず
れも主体者・己の視点を中心に外の世界の出来事を捉えているということである。
6.2 本研究の成果
研究では、結果キャンセル構文の分析を通し、「する」・「なる」的言語の発想や日本
語の否定の発想などの「日本語の発想」の特徴をさらに浮きぼりにし、日本語は己を中
心に外の世界を捉える言語であるという森田(1998)の主張と主観性の日本語であるとい
う池上(1981)の主張が支持ができることを確認した。
6.3 今後の課題
「穴を掘ったけれど、掘られなかった」のように後件を可能形にすれば、自然に成立する一
つの要因として表現者の期待度が後件に関与しているのではないかと想定されるが、この仮説は
考察・分析する必要があるため、今後の課題とする。
МУМТОЗ
ФОРС
-
ТОЖИК
ТИЛИ
ЛУҒАТЛАРИ
АҲМЕДОВА
ДИЛФУЗА
Филология
фанлари
номзоди
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақола
форс
-
тожик
тилининг
ўрта
асрларда
яратилган
эронийзабон
халқларнинг
тарихий
-
маданий
ўтмишини
ўрганишда
ягона
манба
ҳисобланувчи
изоҳли
луғатларни
ўрганишга
бағишланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
эроний
тиллар
,
форс
тили
,
тожик
тили
,
лексикография
,
тарихий
тилшунослик
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
изучению
средневековых
толковых
словарей
таджикско
-
персидского
языка
,
считающихся
единственным
источником
для
познания
историко
-
культурного
прошлого
ираноязычных
народов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
иранские
языки
,
фарси
,
таджикский
язык
,
лексикография
,
историческое
языкознание
.
Abstract:
The article deals with medieval explanatory dictionaries of the Tajik-Persian language, which are
valuable, and often unique, sources for research in the field of cultural history of the Iranian peoples.
Keywords and expressions:
Iranian languages, Persian, Tajik language, lexicography, historical linguistics.
Форс
-
тожик
лексикографияси
бой
тарих
-
га
эга
бўлиб
,
форсча
-
арабча
,
форсча
-
туркча
,
форсча
-
урдуча
каби
икки
тилли
луғатлардан
ташқари
,
ўнлаб
мумтоз
изоҳли
луғатларни
ўз
ичига
олади
.
Машҳур
эронлик
олим
Саид
Нафисий
ўзининг
“
Farhangh
ā
-ye p
ā
rsi
”
ма
-
қоласида
бир
қисми
сақланиб
қолмаган
ёки
ҳозирги
пайтга
қадар
топилмаган
202
та
лу
-
ғат
номларини
келтиради
1
.
“
Фарҳанги
забони
тожики
” 2
томли
изоҳли
луғатининг
кириш
қисмида
мазкур
1
Nafisi S. Farhangh
ā
-ye f
ā
rsi // Tabrizi M. H. Borh
ā
n-e
q
ā
te’.
Т
. I. –
Теҳрон
:
М
.
Моин
, 1951. 71–77-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
54
луғат
тузилишининг
асосий
тамойиллари
ба
-
ён
этилган
бўлиб
,
унда
мумтоз
форс
-
тожик
тилининг
асосий
луғатлари
келтирилади
.
Мазкур
луғатда
45
мингдан
зиёд
сўз
ва
сўз
бирикмалари
ўз
ўрнини
топган
1
.
Юқорида
қайд
этилган
луғат
форс
-
тожик
мумтоз
ада
-
биёти
,
асосан
,
мумтоз
шеърияти
тилининг
лексика
ва
фразеологияси
асосида
яратил
-
ган
.
Бу
луғат
форс
графикасига
ўтказилиб
,
2006
йилда
Эронда
нашр
этилган
2
.
Фарҳанглар
орасида
илк
фарҳанг
IX
аср
охири
Х
асрнинг
бошида
тузилган
Farhangi
Abu Hafsi Sug‘di
ёки
Risolai Abu Hafsi Sug‘di
бўлиб
,
мазкур
луғат
муаллифи
Абу
Хафс
Ҳаки
-
ми
Суғдий
(
Самарқандий
)
ҳақида
маълумотлар
жуда
ҳам
кам
.
Фақатгина
ўз
даврида
машҳур
мусиқачи
ва
мусиқа
назариётчиси
ҳамда
“
шохруд
”
мусиқа
асбоби
ихтирочиси
бўлгани
маълум
.
Абу
Ҳафс
Суғдий
бизгача
етиб
келган
мусиқа
бўйича
икки
рисоланинг
муаллифидир
.
Абу
Хафс
Суғдий
луғати
қўлёзмалари
сақла
-
ниб
қолмаган
,
лекин
бу
луғат
XVII
асрга
қадар
кенг
қўлланилган
.
Эрон
луғатшунослари
ва
Ҳиндистон
форс
тили
луғатлари
тузувчилари
XVII
асрга
қадар
“
Risolai abu xafsi sug‘di
”
аса
-
рига
ўз
манбаларидан
бири
сифатида
иқтибос
келтириб
ўтишган
.
1608
йилда
Ҳиндистонда
тузилган
“
Far-
hang-e Jahongiriy
”
да
44
та
фойдаланилган
манбалар
орасида
биринчи
бўлиб
,
Абу
Хафс
Суғдийнинг
луғати
келтирилган
.
Таъкидлаш
жоизки
, XI
асрга
келиб
Эронда
луғатшунослик
бўйича
қилинган
ишлар
сал
-
моқли
ўринни
эгаллаган
.
Сосонийлар
даври
-
дан
авесто
тили
-
ўрта
форс
тили
,
оромий
-
ўрта
форс
тили
,
суғд
тили
-
ўрта
форс
тили
луғат
-
лари
ҳамда
бошқа
луғатлардан
парчалар
етиб
келган
.
Ўрта
форс
тилига
оид
луғатлардан
2
таси
жуда
ҳам
қизиқарлидир
.
Биринчиси
“
Farhang-e oim evak
”
авесто
-
паҳлавий
тили
луғати
,
иккинчиси
эса
“
Farhang-e Pahlavik
”
оромий
–
ўрта
форс
тили
луғатидир
.
Мута
-
хассислар
фикрича
,
улар
сосонийлар
сулола
-
сининг
охирги
даврларида
яратилган
.
1
Фар
h
анги
тожике
ба
руси
–
Таджикско
-
русский
словарь
. –
Душанбе
, 2006. –
С
. 5–10.
2
Farhang-e f
ā
rsi-ye t
ā
jiki.
Т
. I–II. –
Теҳрон
, 2006.
“
Farhang-e oim evak
”
бизгача
дефект
ҳолатидаги
қўлёзма
шаклида
етиб
келган
.
Луғат
ўрта
форс
тилида
изоҳи
келтирилган
880
та
авесто
тилидаги
сўз
,
сўз
бирикмалари
ва
гапларни
ўз
ичига
олади
.
Глоссарийда
тақдим
этилган
бутун
авесто
тилидаги
матни
1000
га
яқин
сўздан
,
паҳлавий
тилидаги
матни
2250
та
сўздан
иборат
.
“
Farhang-e Pahlavik
”
ўз
ҳажмига
кўра
анча
кенгроқ
бўлиб
,
мазкур
глоссарийнинг
матни
тўлиқ
сақланиб
қолган
ва
бир
неча
бор
нашр
этилган
.
Бу
глоссарийда
оромий
идеограм
-
малари
ўрта
форс
ёзуви
ёрдамида
изоҳланади
,
бу
луғатда
1300
га
яқин
сўз
мавжуд
.
Бу
луғат
-
да
кенг
лексик
материални
мавзу
гуруҳлари
бўйича
таснифлашнинг
илк
ҳаракатлари
кўзга
ташланади
.
Луғат
изоҳ
,
мавзу
тамойилига
кў
-
ра
31
та
бобга
ажратилган
.
Мумтоз
тил
луғатлари
орасида
қуйидаги
-
лар
энг
катта
аҳамиятга
эга
: “
Lug‘ati furs
”
3
,
“
Burhon-e qote’
”
4
, “
Bahori ajam
”
5
, “
G‘iyos-ul-
lug‘ot
”
6
.
XI
аср
шоири
Асадий
Тусийнинг
“
Lug‘ati
furs
”
луғатини
бизгача
етиб
келган
энг
қади
-
мий
изоҳли
луғат
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Бу
луғатда
X–XI
асрларда
Ўрта
Осиё
ва
Хуро
-
соннинг
шарқий
қисмида
ижод
этган
шоир
-
ларнинг
бадиий
меросида
учрайдиган
ноёб
сўзларга
изоҳлар
мавжуд
.
Изоҳлар
Рудакий
,
Фирдавсий
,
Унсурий
,
Фаррухий
каби
77
та
мумтоз
форс
-
тожик
шоирларининг
ижоди
-
дан
келтирилган
мисоллар
(1335
та
байт
)
орқали
берилган
.
Бу
луғатда
1196
та
сўз
ва
уларга
118
та
синоним
келтирилган
.
XV
ва
айниқса
, XVI
асрда
Ҳиндистонда
Те
-
мурийлар
давлати
барпо
этилгани
ва
форс
тили
мазкур
кенг
ҳудудда
расмий
тил
сифатида
қа
-
бул
қилинганидан
сўнг
луғатшунослик
ҳам
ривожланди
.
Натижада
Ҳиндистон
форс
-
тожик
лексикология
ва
лексикографиясининг
илмий
марказига
айланиб
, XV–XVII
асрлар
давомида
қуйидаги
машҳур
луғатлар
тузилди
:
3
Tusi A. A. Loghat-e fors. –
Теҳрон
, 1957.
4
Tabrizi M. H. Borh
ā
n-e q
ā
te’.
Т
. I. –
Теҳрон
:
М
.
Моин
,
1951.
5
B
а
h
ā
r R. T. Bah
ā
r-e Ajam. –
Теҳрон
, 1955.
6
R
ā
mpuri M. G. Ghiy
ā
s-ul-logh
ā
t.
Т
. I. –
Теҳрон
, 1963.
S H A R Q M A S H ’ A L I
55
“
Sharafnomai Muniri
”, “
Muayyid-ul fuza-
lo
”, “
Mador-ul afozil
”, “
Farhang-i Jahongiriy
”,
“
Burhon-e qote’
”, “
Farhang-e Rashidiy
”
ва
ҳ
.
Шу
ўринда
Сурурий
тахаллуси
билан
маш
-
ҳур
бўлган
Муҳаммад
Қосим
ибн
Ҳожи
Муҳам
-
мад
Кошоний
томонидан
тузилган
“
Majma-ul
furs
”
луғатини
ҳам
айтиб
ўтиш
лозим
.
Мазкур
луғат
1600
йилда
Эронда
тузилган
бўлиб
, “
Far-
hang-i Jahongiriy
”
билан
бир
қаторда
кейинги
луғатларни
тузиш
учун
асосий
манба
бўлиб
хизмат
қилган
.
Юқорида
келтирилган
луғатлар
катта
миқдордаги
сўзларни
ўз
ичига
қамраб
олган
.
Агар
“
Lug‘ati furs
” 1000
дан
зиёд
сўзлар
-
дан
иборат
бўлса
,
унинг
кейинги
вариантларида
лексемалар
сони
2000
гача
етади
,
Ҳиндистонда
тузилган
луғатларда
эса
,
масалан
“
Farhang-i
Jahongiriy
”
да
7000
га
яқин
сўз
мавжуд
.
Ҳажми
катталиги
туфайли
луғатларни
тузиш
жараёни
жуда
кўп
вақт
талаб
этган
.
Бунинг
натижасида
“
Sharafnoma
”, “
Mador-ul
afozil
”
каби
фақатгина
лексемаларнинг
бир
қисмигагина
изоҳ
келтирилган
луғатлар
пайдо
бўлди
.
Бу
луғатларда
алоҳида
истис
-
нолардан
ташқари
ҳеч
қандай
мисоллар
келтирилмайди
.
Агар
“
Lug‘ati furs
”
ва
бошқа
луғатларда
фақатгина
шеъриятдан
мисоллар
келтирилган
бўлса
,
кейинги
давр
луғатла
-
рида
,
масалан
“
Farhang-i Jahongiriy
”
ва
“
Bahori ajam
”
да
насрий
асарлардан
мисол
-
лар
келтирилади
.
XV
асрдан
бошлаб
шеъриятда
қўлланил
-
майдиган
баъзи
сўзларга
мисоллар
келти
-
рилмаган
.
Хусусан
,
математика
,
тиббиёт
,
астрономия
ва
шу
каби
соҳаларга
оид
атама
-
лар
,
жонли
оғзаки
тилга
оид
сўзлар
ҳамда
Zenda
(
Сососнийлар
даврида
ўрта
форс
ти
-
лида
тузилган
“
Авеста
”
га
изоҳлар
),
Pazenda
(“
Авеста
”
графикасида
ёзилган
ўрта
форс
тилидаги
матнлар
;
одатда
,
бу
“
Авеста
”
га
берилган
изоҳлар
ва
унинг
таржимаси
)
ва
Dasatira
(
қадимги
диний
қоидалар
)
каби
асарлардан
олинган
сўзлардир
.
Мазкур
лу
-
ғатларнинг
нусхаларида
мисоллар
келтирил
-
маганлиги
сабаб
атамалар
аксарият
ҳолларда
бузиб
ёзилгани
,
уларни
тўғрилаш
зарурия
-
тини
бир
қатор
кейинги
тузувчилар
қайд
этадилар
.
Масалан
, “
Farhang-e Rashidiy
”
да
муаллифнинг
дастлабки
луғатларда
келти
-
рилган
маълумотларга
нисбатан
танқидий
мулоҳазалари
мавжуд
ва
бу
дастлабки
луғат
-
ларга
нисбатан
билдирилган
илк
танқидий
фикрлар
саналади
.
Шу
билан
бирга
Сиро
-
жиддин
Алихон
Орзу
томонидан
тузилган
“
Siroj-ul lug‘ot
”
ва
“
Chirog‘i Hidoyat
”
луғат
-
ларида
ҳам
танқидий
фикрлар
келтирилга
-
нининг
гувоҳи
бўлиш
мумкин
.
Бурҳон
тахаллусини
олган
Муҳаммад
Ҳусайн
ибн
Халаф
Тадризий
томонидан
ту
-
зилган
“
Burhon-e qote’
”
луғати
Ҳиндистон
-
нинг
Ҳайдаробод
шаҳрида
тузилган
бўлиб
,
20
минг
сўзни
ўз
ичига
олади
.
Луғат
муал
-
лифи
ўз
луғатини
тузишда
“
Farhang-i Jahon-
giriy
”, “
Majma-ul furs
”, “
Sihoh-ul-adviya
”
ка
-
би
қатор
лексикографик
манбалардан
фойда
-
ланган
.
Бурҳоннинг
мақсади
форс
тили
изоҳли
луғатини
тузиш
бўлганига
қарамас
-
дан
,
унда
арабча
сўзлар
кўпроқ
учрайди
.
“
Bahori ajam
”
луғати
ҳам
мумтоз
форс
-
тожик
луғатлари
ичида
кенг
тарқалган
лу
-
ғатлардан
ҳисобланади
.
Муаллиф
XVIII
аср
-
га
қадар
Ўрта
Осиё
,
Эрон
ва
Ҳиндистон
ҳудудида
машҳур
бўлган
луғатлардан
,
ай
-
ниқса
, “
Farhang-i Jahongiriy
”
материаллари
-
дан
кенг
фойдаланган
. “
Bahori ajam
”
луғати
-
да
нафақат
шеърият
ва
насрда
учрайдиган
лексемалар
,
балки
Ҳиндистоннинг
эронийза
-
бон
аҳолиси
томонидан
муомалада
бўлган
сўзлар
ҳам
киритилган
.
Луғат
таркибидан
шубҳали
,
хато
ёзилган
ва
каммаҳсул
лексе
-
малар
чиқариб
ташланган
. “
Bahori ajam
”
лу
-
ғати
олдинги
луғатларга
нисбатан
материал
-
ларга
бой
,
муаллиф
ўз
изоҳларини
объектив
равишда
ва
эҳтиёткорлик
билан
келтиради
.
“
Bahori ajam
”
луғатидан
бошқа
машҳур
лу
-
ғатлар
каби
кейинги
луғатшунослар
томони
-
дан
фойдаланилган
.
Муҳаммад
Ғиёсиддин
ибн
Жалолиддин
Рампурийнинг
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
и
17
минг
-
дан
зиёд
сўз
ва
сўз
бирикмаларидан
иборат
бўлиб
,
лексикографиянинг
илк
босқичига
якун
ясайдиган
ва
турли
соҳаларга
мансуб
бўлган
сермаҳсул
илмий
атамалар
,
айниқса
,
арабча
атамаларни
ўз
ичига
қамраб
олган
луғатлар
қаторига
киради
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
ўзидан
олдин
тузилган
лу
-
ғатларга
нисбатан
тўлиқроқ
саналади
,
чунки
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
дастлабки
луғатларда
фақатгина
шеъриятда
қўлланган
сўзларга
изоҳ
берилган
.
Масалан
,
XVI
асрга
оид
“
Mufid-ul fuzalo
”
ва
“
Kashf-ul-
lug‘ot
”
луғатларида
турли
соҳаларга
оид
атама
-
лар
келтирилган
бўлиб
,
улар
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
тузилгунга
қадар
ярим
қомусий
ҳисобланган
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
да
ундан
олдин
тузилган
лу
-
ғатларда
келтирилган
барча
маълумотлар
ҳам
жамлангани
сабабли
,
унинг
тузилиши
билан
дастлабки
луғатлар
маълум
даражада
ўз
дол
-
зарблигини
йўқотди
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
нинг
ҳажми
у
даражада
катта
бўлмагани
сабабли
ундан
фойдаланш
қулайдир
.
Унда
турли
соҳаларга
оид
атама
-
лар
келтирилган
бўлиб
,
ундаги
сўзлар
тарти
-
би
мураккаб
эмас
,
чунки
биринчи
,
иккинчи
ва
охирги
ҳарфлар
эътиборга
олинади
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
Ўрта
Осиё
ҳудудида
катта
нуфузга
эга
бўлган
.
Даврлар
ўтиб
мукаммал
ва
батафсил
қомуслар
яратишда
асос
вази
-
фасини
бажарган
ярим
қомусий
луғатлар
тузилгандан
сўнг
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
нинг
ом
-
мабоплиги
бироз
камайди
.
Юқорида
санаб
ўтилган
луғатлар
қатори
-
да
Ҳиндистонда
форс
-
тожик
лексикография
-
сининг
охирги
ютуғи
ҳисобланган
Хайдаро
-
бодда
(1928–1939)
нашр
этилган
Муҳаммад
Али
Даул
Исломнинг
5
жилдлик
“
Farhang-i
nizom
”
луғатини
ҳам
келтириб
ўтиш
лозим
.
Шундай
қилиб
,
мумтоз
луғатлар
аста
-
се
-
кин
форс
-
тожик
тили
тарқалган
барча
ҳудуд
-
ларни
қамраб
олган
.
Ва
шак
-
шубҳасиз
юқо
-
рида
санаб
ўтилган
луғатлар
кейинги
давр
замонавий
луғатлар
тузилишига
асос
вази
-
фасини
ўтайди
десак
,
муболаға
бўлмайди
.
ХИТОЙ
ВА
ЎЗБЕК
ЛИНГВОМАДАНИЯТЛАРИДА
ҲАЙВОН
РАМЗЛАРИНИНГ
ТАЛҚИНИ
КЕБАЙТУЛИ
ГУЛИБАНУМУ
Мустақил
тадқиқотчи
,
ЎзМУ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
хитой
ва
ўзбек
лингвомаданиятларидаги
от
,
йўлбарс
,
тулки
,
қуён
,
тошбақа
ва
аждар
сингари
ҳайвонларнинг
рамзий
маънолари
,
уларнинг
ташқи
дунёни
акс
эттиришдаги
ўзига
хос
аҳамияти
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
рамз
,
маъно
,
тафаккур
,
маданият
,
дунёқараш
,
менталитет
,
мулоқот
,
мифология
.
Аннотация
.
В
данной
статье
освящены
символические
значения
таких
животных
,
как
лошадь
,
тигр
,
лиса
,
заяц
,
черепаха
и
дракон
,
в
китайской
и
узбекской
лингвокультуре
,
а
также
отмечено
их
особое
значение
в
отражении
внешнего
мира
.
Опорные
слова
и
выражения
:
c
имвол
,
значение
,
мышление
,
культура
,
мировоззрение
,
менталитет
,
ком
-
муникация
,
мифология
.
Abstract.
This paper discuses symbolical significance of such animals as horse, tiger, fox, hare, turtle and dragon,
in Chinese and Uzbek lingvo-culture, as well as observes their emphasis in image of outward.
Keywords and expressions:
symbol, significance, thinking, culture, outlook, outward, mentality, communications,
mythology.
Инсон
моддий
муҳитдан
ташқари
,
рамзий
оламда
ҳам
яшайди
.
Инсон
ўз
тарихининг
илк
даврларида
маънолар
дунёсида
яшаган
,
дунё
-
ни
рамзлар
орқали
қабул
қилган
,
табиат
билан
рамзлар
орқали
муносабатда
бўлган
.
Шунга
кўра
, “
инсон
тилини
тўла
маънода
рамзлар
ти
-
ли
дейиш
мумкин
”.
Рамзлар
ўз
-
ўзидан
шакл
-
ланмаган
,
улар
инсоннинг
билиш
маҳсули
си
-
фатида
вужудга
келган
1
.
1
Усманова
Ш
.
Лингвокултурология
фанидан
маърузалар
курси
. –
Т
.:
Университет
, 2014. 70-
б
.
