“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
1
2/2019
(№
00040)
ИҚТИСОДИЁТ РИВОЖЛАНИШИДА КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ
ТАДБИРКОРЛИКНИНГ РОЛИ (ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)
Абдуллаев Ахрор Жахбарович,
ТАҚИ мустақил тадқиқотчиси
Аннотация:
Мақолада республикамиз ва хорижий давлатларда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликнинг минтақавий ҳамда миллий иқтисодиётнинг ривожланишида
тутган ўрни, унинг тармоқлар кесимида ривожланиш тенденциялари тадқиқ этилган.
Шунингдек, бу борада тўпланган илғор хорижий ва маҳаллий тажрибаларни
умумлаштирган ҳолда келгусида мазкур секторни янада ривожлантириш борасида
таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Аннотация:
В данной статье анализировано роль малого бизнеса и частного
предпринимательства в развитии региональной и национальной экономики республики а
также зарубежных стран, и его тенденции развития в отраслях. Также, разработаны
предложения и рекомендации для дальнейшего развития данного сектора в результате
накопления передового зарубежного и местного опыта в этой области.
Abstract:
This article analyzes the role of small business and private entrepreneurship in the
development of the regional and national economy of the republic, as well as foreign countries,
and its development trends in industries. Also, proposals and recommendations were developed for
the further development of this sector as a result of accumulation of advanced foreign and local
experience in this field.
Калит сўзлар
:
кичик бизнес ва хусусий кичик тадбиркорлик, бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектлари, кичик бизнесни қўллаб - қувватлаш тизими,
кичик
тадбиркорлик
ривожланишининг
асосий
кўрсаткичлари,
кичик
бизнесни
ривожлантиришни тартибга солиш шакллари.
Кириш
Кичик бизнесни ривожлантиришда минтақалар муҳим аҳамият касб этади.
Айнан маҳаллий ҳокимият органлари ўз ҳудудининг молиявий ва моддий
имкониятларини, маҳсулот ва хизматларнинг муайян турлари бўйича аҳолининг
ҳақиқий эҳтиёжларини, минтақа нуқтаи назаридан фаолият соҳалари ва мулкчилик
шаклидаги ресурслардан самарали фойдаланиш йўлларини аниқ билишади.
Ўзбекистон Республикасининг Президенти 2018 йилнинг 28 декабрида Олий
Мажлисга мурожаатномасида шундай деган эди: “Ҳар бир оила – тадбиркор”, “Ёшлар
– келажагимиз” каби дастурлар доирасида 2 триллион сўмга яқин маблағ ажратилиб,
жойларда 2 минг 600 дан ортиқ бизнес лойиҳалари амалга оширилди. Бу йилдан
бошлаб, солиқларнинг прогноздан ошириб бажарилган қисми ҳисобидан ҳудудларда
5,5 триллион сўм қўшимча маблағ қолдирилди. Бу, ўтган йилга нисбатан 6 баробар,
2016 йилга нисбатан эса – шунга эътибор беришингизни сўрайман – 32 баробар
кўпдир”[1].
Тадбиркорлик тузилмаларини ривожлантиришда маҳаллий ҳокимиятнинг
таъсир қилиш имкониятларидан фойдаланиш бўйича мамлакатимиз тажрибасининг
кўрсатишича, кейинги йилларда тадбиркорликни етарли даражада жиддий
ривожланиши таъминланди. Шуни таъкидлаш жоизки 2018 йил 1 январь ҳолатига
мамлакатимизда фаолият олиб бораётган 285.5 мингта корхоналарнинг 229,6
мингдан ортиғи кичик бизнес субъектлари ҳисобланади ва уларнинг 10 фоизи
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
2
2/2019
(№
00040)
қурилиш соҳасида фаолият олиб бораётган кичик корхоналардир. Ташкилий-ҳуқуқий
нуқтаи назардан олиб қараганда жами корхоналарнинг 75,8 мингтаси хусусий
корхоналар ҳисобланади.
Ҳудудлар кесимида тадбиркорлик фаолиятини ривожланишида Тошкент
вилояти алоҳида аҳамият касб этиб жами фаолият кўрсатаётган корхоналарнинг 9.4
фоизи ушбу ҳудуд ҳиссасига тўғри келади ва Тошкент шаҳридан кейинги ўринни
эгаллайди. Бироқ 1000 аҳолига тўғри келадиган кичик корхона ва микрофирмалар
сони бўйича ҳудудлар кесимида 4 ўринни эгаллаб 14.2 бирликни ташкил қилади.
Вилоятда рўйҳатдан ўтган кичик корхона ва микрофирмалар сонининг барқарор
ўсиши таъминланмоқда. Хусусан, 2015 йил 1 январь ҳолатига уларнинг сони 21741 та
бўлиб, республикада ҳудуд улуши 9.8 фоизни ташкил қилган. Ҳудудларда
тадбиркорликни ривожлантиришда маҳаллий ҳокимият органларини ролини
ошириш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар натижасида 2018 йил
1 яанварь ҳолатига мазкур кўрсаткич 25128 тани ташкил қилиб, ҳудуднинг ушбу
кўрсаткич бўйича улуши 10.4 фоизга етган.
Кичик корхоналарни очишда кузатилган асосий муаммолар зарур биноларнинг
етишмаслиги, кредит олишдаги муаммолар ёки юқори фоизли кредит кўйилмалари
орқали вужудга келади. Буни инобатга олган ҳолда Ўзбекистонда кичик бизнесни
ривожлантириш бўйича ҳар йили махсус дастурлар ишлаб чиқилиши ва
тасдиқланишига қарамасдан бугунги кунда кичик бизнесни ривожлантиришга
тўсқинлик қилаётган камчиликлар ҳам учраб туради.
Фикримизча, юқорида келтирилган муаммоларнинг вужудга келишининг асосий
сабабларидан бири – бозор тизими асосини ташкил этувчи тадбиркорнинг
манфаатларини четлаб ўтган ҳолда, юқоридан маъмурий буйруқбозлик асосида
бозор иқтисодиётига ўтиш ҳолатларининг учрашидир. Бозор иқтисодиётини яратиш
мантиғининг ўзи ҳам “пастдан юқорига” ҳаракатланиш, яъни тадбиркорнинг
манфаатдорлигидан ушбу манфаатни амалга оширувчи ва ташкил этувчи
марказлашган бозор инфратузилмасини (солиқ, кредит сиёсати, банк, биржа ва
бошқалар) яратишгача ҳаракат қилишни талаб қилади. Кичик бизнесни ташкил этиш
учун дастлабки капитални шакллантириш манбаларини аниқлаш билан боғлиқ
камчиликларни эътироф этмаслик мумкин эмас.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тараққиётини тадқиқ этишнинг илмий,
назарий асослари ва усуллари А.Смит, Й.Шумпетер, Х.Гросс, Р.Бруксбенк, В.Хюбнер,
Р.Хизрич, М.Питерс, А.Хоскинг, Г.Жоунз, Л.Абалкин, В.Абчук, А.Бусыгин, Ю.Осипов,
А.Шапиро, М.Балашевич К.Доугерти, А.Вебстер, Е.Вигдорчик, А.Хачатрян, С.Айвазян,
В.Мхитарян, Н.Егорова, А.Ларионов, В.Долгопятов, О.Замков сингари хорижий
олимлар тадқиқотларида кенг ёритилган.
Республикамизда бозор иқтисодиёти ўтиш шароитида кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантиришнинг умумназарий, минтақавий ва тармоқ
муаммолари бир қатор республикамиз олимларининг илмий ишларида кенг
ёритилган [3,4,7,9,11,13,17,18].
Мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий жараёнларни ва бевосита кичик бизнес
ҳамда хусусий тадбиркорликни ривожлантириш борасида тадқиқотлар олиб борган
бошқа бир таниқли олимлар эса, ўз илмий ишларида иқтисодиётнинг минтақавий,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
3
2/2019
(№
00040)
тармоқ, инфратузилма объектларини моделлаштиришнинг назарий ва амалий
жиҳатларини тадқиқ этишган[2, 5,6,8,12,15,19].
Шуни таъкидлаш жоизки, бугунги кунда мамлакатимиз олимлари томонидан
республикамизда кичик бизнес ривожланиш тенденцияларини илмий ва амалий
жиҳатдан тадқиқ этиш борасидаги тадқиқотлар етарли эмас ёки бўлмаса кўпчилиги
тадбиркорликнинг назарий муаммоларига бағишлангандир.
Шу сабабли, ҳозирги кунда республикамизда кичик бизнесни тасниф-лашни
такомиллаштириш, ривожланиш тенденцияларини аниқлаш ва баҳолаш, иқтисодиёт
ва мулк секторлари ривожланишидаги ўзаро алоқалар ҳамда номутаносибликларни
аниқлаш, кичик бизнесни ривожлантиришдаги институционал ўзгаришларни илмий
таҳлил этган ҳолда устувор йўналишларини аниқлаш каби илмий-назарий
муаммолар, кичик бизнес генезиси ва ривожланиш қонуниятларини, антимонопол
сиёсат, рақобатчилик муҳити ва механизмлари билан боғлиқликда тизимли таҳлил
этиш, ривожланган давлатларда иқтисодиёт тармоқлари тараққиёти барқарорлигини
баҳолашда самарали қўлланилаётган усул ва моделлар ёрдамида республикамизда
кичик бизнеснинг иқтисодиёт тармоқларидаги ривожи ҳамда истиқболларини
баҳолаш, кичик бизнес субъектлари учун иқтисодиёт тармоқлари жозибадорлигини
зарарсизлик таҳлили ёрдамида аниқлаш, кичик бизнес субъектлари “ҳаётий
циклини” узайтириш, уларни барқарор ва мутаносиб ривожланишини мониторинг
қилиб боришни таъминлайдиган қўшимча статистик кўрсаткичларни ишлаб чиқиш,
республикамиз минтақаларида кичик бизнес ривожланиш тенденцияларини
аниқлаш каби илмий-амалий муаммоларни ҳал қилиш ва амалий татбиқ этишга
ҳақиқий зарурат туғилмоқда.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқотнинг методологик асосини кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
ривожлантириш соҳасидаги қонун ости ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, хусусан
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йилд 7 февралдаги “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги
ПФ-4749 сонли Фармони[2] Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ҳудудларнинг
жадал ижтимоий- иқтисодий ривожланишини таъминлашга доир устувор чора-
тадбирлар тўғрисида» 2017 йил 8 августдаги ПҚ-3182-сон Қарори[3] шунингдек 2018
йил 7 июндаги ““Ҳар бир оила-тадбиркор” дастурини амалга ошириш тўғрисида”ги
ПҚ-3777-сон қарор[4]лари олинди.
Шунингдек, мазкур фармон ва қарорларда белгиланган иқтисодиётда давлат
иштирокини камайтириш, хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва унинг устувор
мавқеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини
рағбатлантиришга қаратилган институционал ва таркибий ислоҳотларни давом
эттиришнинг асосий йўналишлари юзасидан таклиф ва тавсиялар ҳамда тегишли
статистик маълумотларни йиғиш ва уларни қайта ишлашда замонавий статистик
усуллар ва кузатувлар, қиёсий ва тизимли, анализ ва синтез, индукция ва дедукция
усулларидан кенг фойдаланилади..
Таҳлил ва натижалар
Республикамизда амалга оширилаётган туб ислоҳотлар натижасида 2017 йилда
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодиёт тармоқларидаги
улуши экспортда-27,0 фоизни(2016 йилда 26,0 фоиз), саноатда-39,6 фоизни (45,3
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
4
2/2019
(№
00040)
фоиз), хизматларда – 58,4 фоизни (61,4 фоиз), қурилишда – 65,1 фоизни (66,9 фоиз) ва
бандликда-78,3 фоизни (78.2 фоиз) ташкил этди[21].
Ҳозирги кунда ҳам амалда бўлган, Вазирлар Маҳкамасининг “Кичик
тадбиркорлик
субъектларини
молиявий
қўллаб-қувватлаш
механизмини
такомиллаштиришга доир ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида” 2003 йил 24
декабрдаги 563-сонли қарори
асосий ҳужжатлардан бири саналади.
Кичик
тадбиркорлик субъектларини республика даражасида қўллаб – қувватлашнинг
молиявий сиёсатини бюджет ва бюджетдан ташқари манбалар, кичик бизнесни
давлат томонидан қўллаб – қувватлаш лойиҳалари ва давлат мижозлари ҳисобига
кичик бизнесни қўллаб – қувватлаш амалга оширилади. Минтақавий ва ҳудудий
даражада ушбу функцияни ўзларининг минтақавий ва шаҳар дастурларига асосланган
кичик бизнесни қўллаб – қувватлайдиган минтақавий ва шаҳар фондлари амалга
оширадилар.
Давлатнинг кичик бизнесга нисбатан молиявий сиёсатининг асосий мақсади
кредит бозорида салбий ҳолатларни йўқотиш, унинг молиявий барқарорлигидаги
камчиликларни
молиялаштириш,
шунингдек,
кичик
корхоналарнинг
ички
салоҳиятини ривожлантиришга имкон берадиган ва рақобатбардошлигини оширишга
қаратилган сифатли дастур ва лойиҳаларни молиялаштиришга қаратилган. Агарда
давлат томонидан кичик бизнесни ривожлантириш ва қўллаб – қувватлашга
қаратилган аниқ сиёсат амалга оширилмаса бундай масъулиятли вазифани ҳеч бир
жамғарма амалга ошира олмайди.
Мазкур мақолада мамлакатимизда кичик бизнесни ривожланишини қиёсий
таҳлилини амалга оширган ҳолда соҳани ривожланиши ҳамда уни қўллаб-қувватлаш
бўйича
амалга
оширилаётган
чора-тадбирлар
самарадорлигини
кўрсатиб
ўтмоқчимиз. Кейинги йилларда ривожланган бозор иқтисодиётида янги фирмаларни
ташкил этиш жараёни кескин ўсиб бормоқда. Жумладан, 1970 йилда АҚШда 264
мингта янги корхона ташкил топган бўлса, бу кўрсаткич 1980 йилда – 532 минг, 1990
йилда – 700 мингга етган. Бугунги кунда АҚШ бизнесининг 99.9 фоизи кичик бизнес
субъектлари ҳисобланиб, 2018 йилда уларнинг умумий сони 30.2 миллион тани
ташкил қилди[22].
Ривожланаётган
мамлакатларда
кичик
бизнес
ва
тадбиркорликни
ривожлантиришда ривожланган мамлакатларда қўлланиладиган кичик бизнесни
ривожлантиришни тартибга солиш шаклларидан нусха олишга катта қизиқишлар
учраб туради. Бироқ, таҳлилларнинг кўрсатишича, мамлакатимиз ҳудудларида
қўлланиладиган, бундай механик равишда амалга ошириладиган хорижий
тажрибалар, кўпинча бу соҳани ривожлантиришга ёрдам бермасдан, балки унинг
ҳақиқий хусусиятларининг деформацияланишига ва тадбиркорликнинг илғор
шаклларининг заифлашувига олиб келмоқда. Ўзбекистонда мавжуд бўлган шарт –
шароитларнинг ўзига хослиги, ишлаб чиқариш тузилмасиниг жорий аҳволи, уларни
ўзгартиришга етарли даражада катта харажатларни талаб қилади.
Ишлаб чиқаришда монополлаштириш даражасининг юқорилиги кичик бизнесни
ривожланишига тўсқинлик қилувчи омиллардан ҳисобланиб – у нархларнинг ўсиб
бориши, шартнома муносабатларини бажаришда лоқайдлик қилиш, ишлаб
чиқаришни такомиллаштириш учун рағбатларнинг йўқлиги, маҳсулот сифатини
ошириш ва харажатларни камайтириш кўринишида намоён бўлади. Ишлаб
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
5
2/2019
(№
00040)
чиқаришдаги рақобатбардошликнинг пастлиги аксарият соҳаларда технологик
базанинг ортда қолганлиги, қувват ва ресурслар сиғимининг юқорилиги, маҳсулот
сифатининг пастлиги ва харажатларнинг кўплиги сабабли содир бўлмоқда.
Айни
пайтда
мамлакат
иқтисодиётида
ишлаб
чиқаришнинг
ўсиши
таъминланаётган бўлишига қарамасдан буни талаб даражасида дейиш қийин. Янги
иқтисодий муносабатлар учун ҳуқуқий асосни шакллантириш ва улар ижросини
таъминлаш масаласи тўлиқ амалга оширилган эмас. Нормал бозор муҳитининг
шаклланиши учун иқтисодий ислоҳотлар жараёнида етарлича назорат тизими
шакллантирилмаган. Салбий ҳодислар ва вазиятларни бартараф этиш механизми
ҳали яратилмаган. Кичик бизнес пассив шароитларда, етарлича давлат кўмагисиз
ишлаб чиқаришнинг кучли рағбатлантирувчи омилига айлана олмайди, бошқа
ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида эгаллаган ўрнига чиқа олмайди.
Фикримизча, ўтиш даврида кичик бизнеснинг давлат томонидан қўллаб –
қувватланиши рағбатлантирувчи селектив хусусиятга эга бўлиши керак. Авваламбор,
давлат томонидан, жамиятни ривожлантириш мақсади ва йўналишларига
қаратилган, давлат ижтимоий – иқтисодий сиёсатига мос келадиган иқтисодий
тузилмалар рағбатлантирилиши лозим. Кичик корхоналар ўз фаолиятида биринчи
навбатда ўзининг хусусий, моддий ва молиявий ресурсларига таяниши лозим бўлади.
Давлат томонидан қўллаб –қувватлашга келсак, бу жараён оқилона дотациялар,
имтиёзли солиққа тортиш, кредит, суғурта, инвестициялаш ва бошқа шаклларда
амалга оширилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ҳолатда давлатнинг қўллаб –
қувватлаши мукофот ва давлатга қарамлик хусусиятини касб этмаслиги, кичик
корхоналар томонидан рақобатбардошлик ва даромадларни оширишда мунтазам
равишда тақдим қилинадиган асосий манба сифатида қабул қилинмаслиги керак.
Ғарбнинг юқори ривожланган мамлакатларида кичик бизнес учун иссиқхона
шароитларини яратиш тажрибаси доим ҳам содир бўлавермаслиги кутилмаган
имкониятларни кўрсатиб берди. Мамлакатимиздаги йирик ва кичик самарасиз
давлат корхоналарининг узоқ вақтдан бери давом этаётган қўллаб - қувватлашнинг
натижалари бўлса мутлақо акси бўлди. Ушбу ҳолатда корхонанинг ҳажми моҳиятни
ўзгартирмайди.
Бундай шароитда давлат томонидан қўллаб – қувватлашнинг асосий тамойили
кичик бизнесни маъмурий ва бошқарув жиҳатидан назорат қилишни босқичма –
босқич қисқартириш ва бозор иқтисодиётини яхши шакллантириш учун иқтисодий ва
ҳуқуқий шароитларни яратиш керак бўлади. Давлатнинг кичик бизнесни қўллаб –
қувватлаши соҳа, географик, миллий, тарихий устунликлари ва одатларини,
шунингдек халқаро тажрибани ҳисобга олган ҳолда кичик бизнеснинг ривожланиш ва
рақобатбардошлиги учун зарур иқтисодий ва ҳуқуқий шарт-шароитларни
шакллантириш орқали намоён бўлиши керак.
Кичик бизнесни давлат томонидан қўллаб – қувватлашнинг асосий вазифаси
шундан иборатки, кичик ва йирик корхоналар ўртасидаги иқтисодий имкониятлар
юзасидан бўшлиқни камайтириш, кичик корхоналарнинг ҳаққоний ҳуқуқларини
таъминлаш, Ўзбекистонда бозор тизимини бошқаришни шакллантириш жараёни
таркибида кичик ва йирик бизнеснинг оптимал нисбатини таъминлашдан иборат. Бу,
биринчи навбатда, бозорнинг рақобат курашида ҳуқуқий жиҳатдан тенг шароитни
яратиш, унинг тури ва шакли танловини мустақил амалга ошириш ва тадбиркорликни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
6
2/2019
(№
00040)
намоён қилиш усулларида эркин ҳаракатланиш, бизнесни амалга ошириш учун тенг
имкониятларни яратиш, ҳуқуқ ва жавобгарликларни белгилаб қўйиш масаласида
намоён бўлади. Бу эса ўз навбатида, кичик бизнеснинг муваффақиятли ривожланиши
фақатгина қулай ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, сиёсий ва бошқа шароитлар мавжуд
бўлгандагина таъминланиши мумкинлигини англатади.
Ушбу жараёнда ҳамма нарса муҳим аҳамият касб этади, сиёсий барқарорликдан
тортиб ҳокимиятнинг вакиллик ва ижро этувчи органларигача, тадбиркорларнинг
хусусий фаолиятини жиноий элементлар ҳимоясидан кенг маънода фуқаролик
ҳуқуқларини таъминлашгача. Бундай шароитларнинг йўқлиги кичик бизнесни қўллаб
– қувватлаш тизими фаолиятини самарадорлигига путур етказади.
Бугунги кунда Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг
асосий мақсадларидан бири - бу иқтисодий ўсишга эришиш, аҳоли учун юқори
даражадаги турмуш тарзини таъминлайдиган самарали иқтисодиётни яратиш ва
глобал иқтисодий ҳамжамиятда фаол иштирок этишини таъминлашдир. Бугунги
вазият ушбу юксак мақсадни амалга ошириш учун етарли даражадаги оптимистик
ечим ҳисоблансада, кичик бизнесни қўллаб – қувватлаш унинг объектларидан келиб
чиққан ҳолда ўзининг мустақил мақсадига ҳам эга бўлиб, уларнинг асосий
йўналишларига қуйидагиларни киритиш мумкин:
соф рақобатчилик амалиётини ҳар томонлама кўллаб-қувватлаш;
мулкдор ва тадбиркорларнинг кенг қатламини шакллантириш;
фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишида максимал
даражада ўз - ўзини шакллантиришини таъминлаш;
кичик бизнесни ривожлантиришнинг истиқболли йўналишларини ва
субъектларининг устувор фаолият турларини рағбатлантириш;
ресурсларни тўплаш ва уларни устувор йўналишларда қўллашга кўмаклашиш;
кичик бизнес субъектларини йирик миллий иқтисодий дастур ва лойиҳаларни
амалга ошириш, шунингдек, маҳсулот етказиб бериш ва давлат эхтиёжлари юзасидан
тадбирларда иштирок этишини қўллаб-қувватлаш;
кичик корхоналарнинг ишлаб чиқариш фондларини модернизациялаш, илғор
технологиялар ва янги ускуналарни жорий этиш бўйича имтиёз ва преференциялар
бериш;
кичик бизнес субъектлари билан боғлиқ юқори савдо ва молиявий
тавакаллчиликларнинг таъсирини камайтириш орқали рақобатчилик муҳитида кичик
тадбиркорликнинг барқарор фаолият олиб боришини таъминлаш.
Шубҳасиз, биринчи навбатда ёрдам олишнинг устувор ҳуқуқи, шу жумладан
имтиёз ва преференциялар ҳам устувор йўналишлардан бири сифатида белгиланган
фаолият тури билан шуғулланувчи кичик корхоналарга қаратилиши мақсадга
мувофиқ бўлади.
Мамлакатдаги ижтимоий – иқтисодий вазиятни барқарорлаштириш кичик
бизнеснинг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади.
Ўзбекистон Республикаси
Статистика Қўмитасининг маълумотларига кўра 2018 йил 1 январь ҳолатига кичик
бизнеснинг улуши мамлакатдаги барча корхона ва ташкилотлар сони билан
солиштирганда –
76.5 фоизни,
рўйхатга олинган юридик шахслар-хўжалик юритувчи
субъектларнинг ташкилий ҳуқуқий шакллари бўйича кўриб чиқадиган бўлсак, бунда
хусусий корхоналар 75,8 % ни ташкил килади.
Мамлакатда кичик бизнеснинг доимий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
7
2/2019
(№
00040)
равишда ташкил этилиши, уларни 20 тадан ортиқ иқтисодий фаолият турлари: асосан,
савдо, саноат, курилиш, транспорт ва алоқа, соғлиқни сақлаш ва бошқа ижтимоий
хизматлар бўйича тақсимланишини таъминлади.
2019 йил 1 январь ҳолатига Республикада фаолият кўрсатаётган кичик корхона
ва микрофирмаларнинг сони 262,9 мингтани ташкил қилган. Бу кўрсаткич ўтган йилга
нисбатан 14,5 % га ошган. Фаолият
кўрсатаётган кичик корхона ва
микрофирмаларнинг асосий қисми, яъни 60,0 мингтаси (22,8%) Тошкент шаҳри, 25,4
мингтаси (9,6 %) Тошкент, 23,3 мингтаси (8,9%) Фарғона ҳамда 22,6 мингтаси(8,6%)
Андижон вилояти ҳиссаларига тўғри келади. Кичик тадбиркорлик субъектларининг
энг катта улуши Тошкент вилоятига(9,6%) тўғри келган.
Иқтисодий фаолият турлари кесимида фаолият кўрсатаётган жами 262,9 мингта
кичик корхона ва микрофирмаларнинг 70,5 мингтаси (26,8 %) – савдо, 56,2 мингтаси
(21,4 %) - саноат, 29,0 мингтаси (11,0 %) - қурилиш, 24,0 мингтаси (9,1 %) - қишлоқ,
ўрмон ва балиқ хўжалиги, 19,7 мингтаси (7,5 %) - яшаш ва овқатланиш бўйича
хизматлар соҳаси, 13,1 мингтаси (5,0 %) - ташиш ва сақлаш, 6,7 мингтаси (2,6 %) -
ахборот ва алоқа соҳаси, 5,4 мингтаси (2,0 %) - соғлиқни сақлаш ва ижтимоий
хизматлар кўрсатиш, шунингдек 38,4 мингтаси (14,6 %) - бошқа фаолият турлари
ҳиссаларига тўғри келади(1-расм).
1-расм. Фаолият кўрсатаётган кичик тадбиркорлик субъектларининг иқтисодий
фаолият турлари бўйича улуши.
Манба: Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси
Шундан кўриниб турибдики, фаолият кўрсатаётган кичик корхона ва
микрофирмаларнинг асосий қисми саноат ва савдо фаолият турларига тўғри келади.
Энг кам улуши эса соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар кўрсатиш ҳамда ахборот
ва алоқа фаолият турларига тўғри келади.
Кичик бизнесни ривожлантириш даражаси 1000 кишига мўлжалланган кичик
корхоналар сони билан таснифланади. ЕИ давлатларида бу кўрсаткич 30 га яқин
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
8
2/2019
(№
00040)
корхоналардан иборат. Ўзбекистонда ушбу кўрсаткични ҳам ўсиши таъминланмоқда,
жумладан 2018 йил 1 январь ҳолатига ўртача ҳар 1000 нафар аҳолиги тўғри
келадиган кичик бизнес субъектларининг сони 12,2 бирликни ташкил этиб,
олдинги йилга нисбатан 107,0 фоиз ошиши таъминланган. Тошкент шаҳрида ушбу
кўрсаткич 21.2 ни, Тошкент вилоятида 14.2 ни ташкил қилади. Ўртача республика
кўрсаткичидан юқорироқ кўрсаткичлар бўлиб Сирдарё вилоятида -16.9, Жиззах
вилоятида – 15, Қашқадарё вилояти -12.5, Навоий вилоятида – 12.5, Бухоро вилоятида
– 12.3 ни ташкил қилади.
1-жадвал
Кичик бизнес ривожланишининг асосий кўрсаткичлари (2017 йил)[22]
Кўрсаткичлар
1000 нафар аҳолиги
тўғри келадиган КБ
субъектлари сони
Жами бандликда
КБнинг улуши, %
Ялпи ички маҳсулотда
КБнинг улуши, %
ЕИ давлатлари
45
72
65
АҚШ
74
47.5
46
Япония
50
78
55
Ўзбекистон
12.2
78.3
54.9
1-жадвалда Ўзбекистонда кичик бизнес ривожланишининг асосий кўрсаткичлари
бошқа мамлакатлар кўрсаткичлари билан таққослаб кўрсатилган, шуни таъкидлаш
жоизки, Ўзбекистонда кичик корхоналарнинг ялпи ички махсулотдаги улуши 54.9
фоизни ташкил этади. Европа Иттифоқининг айрим мамлакатларида қўшилган
қийматни яратишда кичик бизнеснинг улуши 60 %дан ошиқни ташкил этади[23].
Баъзи бир ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида кичик тадбиркорлик
ривожланишининг асосий кўрсаткичларини кўриб чиқамиз(2-жадвал)
2-жадвал.
Турли мамлакатларда кичик корхоналар ривожланишининг асосий
кўрсаткичлари[14]
Мамлакатлар
Кичик
корхоналар сони
(мингта)
1000 кишига тўғри
келадиган кичик
корхоналар сони
Умумий меҳнат
билан бандлардаги
улуши, % да
Мамлакат
ЯИМда кичик
корхоналар
улуши, % да
Буюкбритания
2630
46,00
49,0
50-53
Германия
2290
37,00
46,0
50-54
Италия
3920
68,00
73,0
57-60
Франция
1980
35,00
54,0
55-62
США
19300
74,20
54.0
50-52
Япония
6450
49,60
78,0
52-55
Россия
836,2
5,65
9,6
10-11
Кичик корхоналарнинг аксарият қисми савдода, қурилиш ва саноатда яратилган.
Масалан, Европада кичик корхоналарнинг тармоқлар бўйича таркибида савдода-21
фоиз, саноатда-18 %, қишлоқ хўжалигида – 11 фоиз, қурилишда – 13 %, транспорт ва
алоқада-14%, аҳолига хизмат кўрсатиш-12 %, корхоналар учун хизмат кўрсатишда-
11% фаолият юритишса, Осиё давлатларида эса саноатда-41%, қишлоқ хўжалигига-
21%, қурилишда-10%, транспортда-12, савдода-16 %ни ташкил этмоқда[10].
Мамлакатимизда бандликни таъминлашда кичик бизнес алоҳида аҳамият касб
этади, жумладан 2017 йилда кичик бизнесда бандлар сони 10587.7 минг кишини, ёки
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
9
2/2019
(№
00040)
мамлакат иктисодиётида иш билан бандлар сонининг 78.3% ни ташкил этган ва
олдинги йилга нисбатан 1.8 % га ўсиши таъминланган.
Олиб борилган изланишлар натижасига асосланган ҳолда шуни таъкидлаш
мумкинки, ҳар бир корхонада ишлайдиган ишчилар сонининг камлиги кичик бизнесга
хос хусусиятдир. Ҳар бир кичик корхонада иш билан бандлар сони ўртача 7, 8 кишини
ташкил қилади (норасмий бандликни инобатга олмаган ҳолда). Энг юқори кўрсаткич
қишлоқ хўжалигида кузатилган бўлиб – 12 кишини, қурилиш соҳасида - 11 кишини
ташкил этган. Энг кам ишчилар сони ахборот ва компьютер соҳасида шуғулланувчи,
кўчмас мулк операциялари, маданият ва санъат соҳасида иш билан бандлар қайд
этилади, уларнинг ҳар бирида ходимлар сони
6
кишидан ошмайди. 2017 йилда барча
кичик корхоналар томонидан ишлаб чикарилган махсулотлар Ўзбекистон
Республикасида ишлаб чикарилган маҳсулотлар умумий ҳажмининг 54.9 фоизни
ташкил этган ва бу амалдаги қиймат кўрсаткичларига кўра 61367.8 млрд. сўмни
ташкил этади. Қурилиш соҳасидаги кичик корхоналар
22 173,8 млрд. сўмлик
қурилиш ишлари (қурилиш ишлари умумий ҳажмининг 65,1 фоизи) бажарилди ва
2016 йилнинг январь–декабрига нисбатан ўсиш суръати 103,2 фоизни ташкил
қилди.
Тошкент вилояти бўйича 2017 йилда кичик корхоналар томонидан ишлаб
чиқарилган маҳсулот ва хизматларнинг ҳажми, ишлаб чиқарилган маҳсулот ва
хизматлар
умумий
ҳажмининг
57.3
фоизни
ташкил
қилди.
Статистик
маълумотларнинг кўрсатишича кичик корхоналар сонининг ортишига кўра мутлақ
етакчиликни саноат соҳаси эгаллаган.
Кейинги йилларда кичик корхоналарнинг мавжуд соҳалари таркибида деярли
ўзгариш содир бўлмади. Кичик корхоналар умумий сонининг энг катта қисмини
савдо(26,8 %) ва саноат (21.2 %) корхоналари ташкил этади. Ушбу соҳаларнинг
эътиборни тортиши биринчи навбатда инвестицияларнинг нисбатан тез даромад
келтириши ва барқарор истъмолчилар талабига эга эканлиги билан боғлиқ.
Мазкур мақоланинг асосий мақсадларидан бири минтақавий ва умуман миллий
иқтисодиёт даражасида қурилиш соҳасидаги кичик бизнес корхоналари фаолиятини
ўрганиш ҳисобланади, чунки айнан ушбу соҳа мамлакат учун ҳам, аҳоли учун ҳам
катта аҳамиятга эга. Ҳозирги вақтга келиб энг долзарб масалалардан бири - бу,
албатта аҳоли учун турар жойларни қуриш бўлиб, бу муаммо бутун Ўзбекистон
ҳудудида кенг тарқалган, барча вилоятлар ушбу муаммони ҳал этиш йўлларини
қидирмоқда.
Ўзбекистон Республикасида фаолият олиб бораётган корхоналар умумий сони
агарда 2000 йилда 18.4 минг тани ташкил қилган бўлса, 2017 йилда 285.5 минг тани
ташкил қилиб шулардан қурилиш корхоналари 24.1 минг тани, ёки умумий
корхоналарнинг 8,5 фоизини ташкил қилган ҳолда умумий сонининг 2,2 фоизга ўсиши
кузатилган[21].
Шуни таъкидлаш мумкинки, умумий ҳисобда мамлакатимизда курилиш
ташкилотлари сонининг ўсиш тенденцияси кузатилмоқда, асосан хусусий мулк
шаклига кўра. 2014 йилда 3001 та янги қурилиш корхоналари ташкил этилган бўлса,
2017 йилга келиб ушбу кўрсаткич 3788 тага тенг бўлган.
Кичик корхона ва микрофирмаларнинг ўз кучи билан бажарган қурилиш ишлари
ҳажми 2017 йилда 12320.7 миллиард сўмни ташкил қилган бўлиб, ҳудудлар кесимида
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
10
2/2019
(№
00040)
олиб қараганда асосий улуш Тошкент шаҳрига (22.3 %) тўғри келади. Тошкент
вилоятида ушбу йўналишда 583.5 миллиард сўм миқдорига тенг бўлган иш
бажарилган бўлиб, ҳудуднинг улуши 4.7 фоизни ташкил қилади. Ушбу кўрсаткичлар
бўйича энг паст Сирдарё вилояти кузатилган бўлиб мос равишда 339.8 миллиард
сўмни ва 2.8 фоизни ташкил қилади. Бу, асосан йирик шаҳарларда Ўзбекистон
Республикаси бюджетларини молиялаштириш билан бир қаторда, ушбу соҳага
хусусий инвестицияларни киритиш орқали ривожлантирилиб борилмоқда.
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланишини
уларнинг асосий иқтисодий кўрсаткичларини шакллантириш ҳамда тармоқларда
маҳсулот ишлаб чиқаришдаги улушининг таҳлилини қараб чиқамиз(2-расм).
Маълумотлардан кўринадики, саноат маҳсулотларини етиштиришда КБХТнинг улуши
39.6 %ни, ўрмон ва балиқ хўжалигида бу кўрсаткич 99 %ни, қурилиш соҳасида 65.1
%ни, савдо соҳасида 88.4 фоизни ташкил қилмоқда. Бошқа асосий иқтисодий
кўрсаткичларни шакллантиришда ҳам КБХТнинг улуши етарли даражада юқори
эканлигини кўришимиз мумкин.
2-расм. 2017 йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг асосий иқтисодий
фаолият турларидаги улуши (% да)[21]
Кейинги йилларда қурилиш бизнесини ривожлантиришда КБХТ фаоллигининг
пасайиши кузатилмоқда, яъни 2014 йилда қурилишда КБХТнинг улуши 69.5 фоиздан
2017 йилда 65.1 фоизга камайган. Бунинг сабаблари турличадир, чунки мамлакатда
бизнес хусусий капитал асосида ривожланади, қурилиш соҳасини молиялаштириш
бўлса асосан ишлаб чиқарувчилар томонидан амалга оширилади.
Кичик тадбиркорларнинг фаолияти асосан маҳаллий бозорга, ҳудудий
муаммоларни ҳал этишга қаратилган бўлиши керак. Бу умумий молиявий ва
иқтисодий концепциянинг маъмурий – ҳудудий субъектларнинг мустақил
шаклланишида акс эттирилган. Кичик бизнес маҳаллий иқтисодиётнинг оқилона
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
11
2/2019
(№
00040)
тузилмасини шакллантиришнинг асосий базаси ва ушбу минтақанинг ўзига хос
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда уни молиялаштириши керак. Кичик
тадбиркорликнинг оғирлик маркази ҳудудий даражага ўтказилиши зарур эканлиги
ойдинлашган. Тадбиркорлик фаолиятини назоратда тутиш учун маҳаллий ҳокимият
ва бошқарув органлари маъмурий ва иқтисодий асосларга таянади. Республика,
ҳудудлар, вилоят ва шаҳарларнинг деярли барча ҳокимият органлари иқтисодий
ривожланишга йўналтирилган бўлинмаларга эга. Уларнинг асосий мақсади маълум
бир ҳудудда тадбиркорликнинг ривожланишига, ушбу ҳудуд аҳолиси томонидан
талабга эга истиқболли товар ва хизматлар ишлаб чиқаришнинг ўсишига ва иш
ўринларини яратишга қаратилган. Давлат ҳокимияти ва бошқарувининг ҳудудий
органлари ушбу ҳудудда кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш йўналишларини
аниқлашлари,
шунингдек,
зарур
бўлган
чора
–
тадбирлар
мажмуини
аниқлаштиришлари ва уларни амалга ошириш учун моддий-техник ва молиявий
ресурсларни маҳаллий манбалар ҳисобига ишлаб чиқишлари зарур.
Маҳаллий бошқарув органларининг янги вокеъликка тайёр эмаслигини амалда
мавжуд бўлган ечимга эга бўлмаган муаммолар, шунингдек ривожланиш
стратегиясини танлаш ва мавжуд ресурсларни баҳолашда намоён бўлади. Бугунги
кунда кўпчилик ҳудудий ҳокимият органларининг асосий ҳаракатлари, қоидага кўра,
янги корхоналарни ташкил этиш ва ташқи инвесторларни жалб қилиш ҳисобланади.
Ҳудудларда кичик корхоналар ривожланиши ва салбий тенденцияларга қарши
тура олишига имконият берувчи, шунингдек инвестицияларнинг ошишига олиб
келувчи, маҳаллий вазиятни ва ривожланиш шароитларини қўллашлари мумкин ва
зарур.
Мухтасар қилиб айтганда, ҳудудий режадаги кичик бизнеснинг йўлга қўйилишида
асосий истиқболли йўналишларни белгилаб олиш зарур.
Энг аввало, кичик бизнеснинг минтақавий нуқтаи назардан қарагандаги
афзалликларини кўзда тутиш лозим.
Кичик бизнеснинг минтақа иқтисодий тизимида муҳим бўғин бўла олишига
имконият берувчи афзалликларига қуйидагиларни киритиш мумкин:
- қисқа технологик цикл ва тор мутахассислик туфайли ўзгарувчан бозор
шароитига тез мослашиши;
- тезкор қарорлар қабул қилиш ва умумий харажатларни тежайдиган
бошқарувнинг соддалаштирилган шакли;
- “бир гуруҳ” шиори остида ходимларни руҳлантириш даражасининг юқорилиги,
мулкдор ва бош менежер функцияларининг яхлитлашуви;
- жорий инфратузилмадан фойдаланиш ва арзон техникадан фойдаланиш
натижасида иш жойининг арзонлиги.
Умуман
минтақавий
иқтисодиёт
даражасида
кичик
бизнесни
ривожлантиришнинг устувор соҳаларига қуйидагиларни киритиш мумкин:
- йирик корхоналар учун самарасиз бўлган, маҳсулот ва хизматларни кичик
ҳажмда ва индивидуал шаклда ишлаб чиқариш;
- йирик корхоналар томонидан эгаллаб олинмаган ёки у учун самарадорлиги
паст бўлган бозорнинг янги секторларини ўзлаштириш ва инновацион бизнесни
ташкил этиш;
- йирик корхоналар учун пудрат ва субпудрат ишларини амалга ошириш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
12
2/2019
(№
00040)
- чекка ва етиб бориш қийин бўлган жойларда жойлашган, шунингдек, махсус
соҳаларда кичик бизнесни йўлга қўйиш.
Кичик ва ўрта бизнес ижтимоий муассаса сифатида фақатина хизмат ва
товарларни ишлаб чиқарувчи сифатида эмас, балки минтақавий иқтисодиётнинг
барқарор
ривожланишини,
ижтимоий
барқарорликни,
инсониятни
ишлаб
чиқаришнинг асосий кучи сифатида ривожланишини таъминлаш каби ижтимоий
функцияларни ҳам бажаради.
Хулоса ва таклифлар
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ривожланишининг
халқаро тажрибалари шуни кўрсатдики, кичик бизнес, биринчи навбатда маъмурий
назоратга эмас, балки молиявий ва иқтисодий қўллаб - қуввватлашга муҳтож.
Шундай экан, кичик бизнес учун давлат кафолатлари муҳим аҳамият касб этади.
Давлат кафолатлари ўзида тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқларини
ҳимоя қилишга қаратилган хатти-ҳаракатларни тизимли равишда амалга
оширишлари, шунингдек, инвестор ҳисобланган ва юридик шахслар рўйхатидан
ўтишидан қатъи назар инвестицияларни ҳимоя қилишга қаратилган чора – тадбирлар
тизимини яратиши керак. Ушбу тизимнинг самарали ишлаши ўз навбатида минтақа
ҳудудида инвестицион фаолият олиб бораётган барча инвесторларга тақдим
килинади.
Кичик бизнесни ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш борасида тўпланган
илғор хорижий ва республикамизда тўпланган тажрибаларни умумлаштирган ҳолда
келгусида мазкур секторни янада ривожлантириш борасида қуйидаги таклиф ва
тавсияларни бериш мумкин:
-
кичик бизнес субъектларини қўллаб-қувватлашнинг ташкилий, ахборот,
ҳуқуқий, кадрлар ва молиявий таъминлаш борасидаги институционал асосларини
янада такомиллаштириш;
-
соҳада давлат ва жамоат ташкилотлари, хусусий секторнинг ўзаро
ҳамкорликдаги фаолиятини ривожлантириш;
-
йирик ва кичик бизнеснинг ўзаро самарали ҳамкорлик соҳаси сифатидаги
саноат ҳудудларини ташкил этиш ва улар фаолияти самарадорлигини ошириш;
-
солиққа тортишнинг фаолият соҳасини (асосий эътибор илмталаб ва экологик
технологияларга қаратилган), тадбиркорларнинг ижтимоий мақомини(муайян
имтиёзлар ёшларга, аёлларга, ногиронлар, пенсионерларга) ва минтақаларни
ривожлантириш(қолоқ минтақалар учун имтиёзлар)ни ҳисобга олган тарзда
табақалаштириш;
-
ижтимоий
хизматлар,
экология,
энергиятежамкор,
шаҳар
хўжалиги,
соғломлаштириш хизматлари соҳасида нотижорат ташкилотлар ривожланишига
асосий эътибор қаратиш;
-
олий ўқув юртлари, илмий-тадқиқот муассасалари, йирик корхоналар қошида
кичик инновацион фирмаларни ва венчур молиялаштириш тизими борасида
тўпланган тажрибаларни жорий этиш;
-
маҳаллий ҳокимият томонидан мақсадли солиқ имтиёзлари ва кредитлар
шаклида кичик бизнес субъектларига тўғридан-тўғри субсидиялар ёки алоҳида
фирмаларга имтиёзлар бериш борасида молиявий қўллаб-қувватлаш тизимини йўлга
қўйиш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
13
2/2019
(№
00040)
-
маҳаллий шарт-шароитларга мос келувчи экологик илғор агротехнологиялар
асосида қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, ернинг ҳосилдорлигини ошириш,
уларни эрозия ва ифлослантиришдан сақлаш, шунингдек, қишлоқ аҳолисини
ижтимоий қўлаб-қувватлаш тизимини яратиш бўйича чора-тадбирларни амалга
ошириш;
-
йирик ишлаб чиқариш корхоналари учун бутловчи қисмларни (олдин импорт
қилиб олиб келинган) маҳаллий кичик корхоналарда ишлаб чиқаришни ва хизмат
кўрсатишни янада ривожлантириш ва ҳ.к.лар
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28
декабрдаги Олий Мажлисга мурожаатномаси/ uza.uz.
2.
Абдуллаев А.М., Абдурахманов О.Х., Зокирова Н.К. Прогнозирование и
моделирование национальной экономики. -Т: Fan va texnologiya, 2007. – 575 с.
3.
Абдуллаев Ё., Каримов Ф.Кичик бизнес ва тадбиркорлик. - Т.: Меҳнат. 2000 й.,
4.
Амбарцумян А.А. Малые предприятия в системе экономических отношений в
условиях перехода Узбекистана к рынку.: Автореф. дис ….канд. экон. наук. – Ташкент.:
1996. -27 б.,
5.
Атаниязов Б.Управления развитием экономико-экологических систем. -Т.:
Фан, 1998. - 124 с.,
6.
Беркинов Б.Б. Моделирование систем ведения сельского хозяйства. - Т.: Фан,
1991.,
7.
Гулямов С.С., Догиль Л.Ф., Семенов Д. Предпринимательство и малый бизнес.
- Т.: ТГЭУ, 1996. – с.19-83.,
8.
Гулямов С.С., Салимов Б.Т. Моделирование использования и развития
производственного потенциала региона. - Т.: Ўқитувчи, 1995. - 154 с.,
9.
Дўстжанов Т., Салаев С. Кичик бизнеснинг катта имкониятлари.- Урганч.:
Хоразм, 1997. – 129 б.,
10.
Ерохин В.Я. Международное предпринимательство. – М.: Финансы и
статистика, 2008. – 390 с.
11.
Кичик бизнесни бошқариш / Қосимова М.С., Ходиев Б.Ю., Самадов А.Н.,
Муҳитдинова У.С. – Т.: Ўқитувчи, 2003. – 239 б.,
12.
Махмудов
Н.М.
Моделирование
производственно-экономических
процессов хлопкоперерабатывающих отраслей: Автореф. дисс. …док. эк. наук. -Т.:
ТГЭУ. 1993. - 36 с.,
13.
Муфтайдинов Қ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни
ривожлантириш муаммолари: иқт.фан.док….дисс.Т. ЎзМУ. 2004. - 276 б.
14.
Сабликова М.С. Малый бизнес в России и зарубежом СПБНИУИТМО. Санкт-
Петербург, Россия// scienceforum.ru/2014/pdf/4664.pdf
15.
Ходиев Б.Ю. Ўзбекистон иқтисодиётида тадбиркорлик ривожланишини
эконометрик моделлаштириш: иқт.фан.док.дисc. -Т.: ТДИУ. 2000.-338 б.,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил
14
2/2019
(№
00040)
16.
Холмўминов
Ш.Р.
Қишлоқ
меҳнат
бозорини
шаклланиши
ва
ривожланишини моделлаштириш (Самарқанд вилояти мисолида): иқт.фан.док.
дис.автореф. - Т.: ТДИУ. 1998. – 46 б.,
17.
Худайбердиев З.Р. Ўзбекистон қишлоқ жойларида меҳнатга лаёқатли
аҳолининг меҳнатда бандлиги ва унга кичик ҳамда хусусий тадбиркорликнинг
таъсири.: иқт.фан.ном. ...дис.автореф. -Тошкент. 1996.-22 б.,
18.
Шепелев В.М. Очерки теории и практики развития предпринимательства. -
Т.: Фан, 1998. –17 с.,
19.
Шодиев Т.Ш. Проблемы моделирования развития сельского хозяйства (на
примере Узбекистана): Дис. …док. экон. наук. Т. 1988. –380 с.,
20.
Ғуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. –Т.:Шарқ,. - 365 б.,
21.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари/
stat.uz.
22.
www.sba.gov, https://sbecouncil.org,
23.
