“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
172
3/2020
(№
00047)
ИНКЛЮЗИВ РИВОЖЛАНИШ КОНЦЕПЦИЯСИ
Сағдуллаев Тоир Ҳикматуллаевич
Тошкент давлат иқтисодиёт университети таянч докторанти
Аннотация
:
Бугунги
кунда
иқтисодий
ўсиш
кўрсаткичи
аҳолининг
реал
турмуш
даражасини
акс
эттирмайди
ва
ривожланган
ҳамда
ривожланаётган
мамлакатлар
аҳолиси
ўртасидаги
тенгсизликка
қарши
чораларни
рағбатлантирмайди
.
Инклюзив
ўсиш
концепцияси
тўғрисидаги
назариялар
ушбу
муаммони
ҳал
этишга
интилади
.
Калит
сўзлар
:
Инклюзив
ўсиш
,
инклюзив
ривожланиш
,
иқтисодий
тенгсизлик
.
Abstract:
Today's economic growth rates do not reflect the real standard of living of
the population and do not stimulate measures to combat inequality between the
population of developed and developing countries. Theories of the concept of inclusive
growth seek to solve this problem.
Keywords:
inclusive growth, inclusive development, economic inequality.
Кириш
ХХИ
асрда
.
Иқтисодий
дунёда
кўплаб
ўзгаришлар
рўй
берди
,
аммо
қашшоқлик
ва
тенгсизлик
йўқолмади
.
Ривожланиш
йўлидаги
ўзгариш
генератив
бўлиб
чиқди
,
бу
ўсишнинг
тақсимот
оқибатлари
мафкурасини
қайта
кўриб
чиқишга
,
унинг
ихтирочиси
С
.
Кузнетс
томонидан
ЯИМнинг
интеллектуал
пойдеворига
киритилган
«келишув
ва
перколяция» формуласига
ҳақиқатидан
шубҳа
билан
қарашга
мажбур
қилди
.
Тенгсизликнинг
мисли
кўрилмаган
ўсиши
(
нео
)
либерал
халқаро
тартибни
бузиш
билан
таҳдид
қилиб
,
камбағалликни
қисқартиришдаги
ютуқларни
йўққа
чиқармоқда
.
Ғарб
таҳлилчиларининг
таъкидлашича
,
ривожланаётган
иқтисодиётларнинг
муваффақият
омиллари
ахборотлашмаган
платформада
ўсиб
бормоқда
,
инновациялар
пайдо
бўлишининг
«нобозор
шароитларини
баҳолашга», «ўсишнинг
портловчи
стратегияларини» яратиш
усулларини
ўрганишга
ва
эксклюзив
интеграция
схемаларини
[1]
йўқ
қилиш
усулларини
излашга
бизни
мажбур
қилади
.
Мавзуга
оид
адабиётлар
таҳлили
Тадқиқот
ўз
тузилишига
кўра
адабиётлар
таҳлили
ва
шарҳ
шаклида
келтирилган
.
Шунинг
учун
таҳлил
ва
натижалар
қисмида
мавзуга
оид
барча
фикрлар
ва
назариялар
таҳлил
қилинган
.
Тадқиқот
методологияси
Тадқиқотни
амалга
ошириш
жараёнида
,
инклюзив
ривожланишнинг
концепциясини
юзага
келиш
сабаблари
,
ҳамда
унга
эришиш
йўналишларига
нисбатан
олимлар
ҳамда
экспертларнинг
имлий
қарашлари
қиёсий
таҳлил
қилинди
.
Инклюзив
ривожланиш
глобал
даражада
ривожланишнинг
асосий
ўлчови
бўлиши
лозимлиги
ва
ҳозирги
метрикаларнинг
муаммолари
ва
салбий
оқибатлари
турли
фактлар
орқали
ёритилди
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
173
3/2020
(№
00047)
Таҳлил
ва
натижалар
«Қашшоқ
давлатлардаги
тараққиёт
Европа
ва
АҚШдаги
вазиятдан
кескин
фарқ
қилади
.
Бу
эрда
ўрта
синф
ўнлаб
йиллар
давомида
ўсиб
,
гуллаб
-
яшнаганидан
кейин
молиявий
инқироз
натижасида
тез
пасаймоқда»; «Камбағал
мамлакатларнинг
трансмиллий
корпорациялари
дунёнинг
баъзи
йирик
компанияларини
сиқиб
чиқарди
ёки
сотиб
олди» —
бу
янги
воқеликнинг
далиллари
бўлиб
,
унда
ҳокимиятни
қайта
тақсимлаш
шароити
тараққиёт
етакчилари
ривожланаётган
иқтисодларнинг
«ҳужумини
қайтаришга
қодир
эмас»
лиги
[2]
туфайли
юзага
келган
.
Баъзи
танқидчилар, “Хитойнинг
«авторитар
ўсиш
машинаси» Ғарбни
енгиши
мумкинми?”
деган
савол
қўйишди
.
2005
—
2030 йилларда
ўрта синф ўсиш прогнози:
Агар тенденциялар давом этса, паст ва ўртача даромадли мамлакатларда ўрта
синф 2005 йилдаги 5%дан 2030 йилда 25%гача ўсади. Фақатгина Хитой ўрта синфи
бир миллиардга ўсади.
1-
расм. Ривожланаётган мамлакатларда ўрта синф ўсиш тенденцияси.
Манба: Жаҳон банки
маълумотлари
[3]
Ушбу вазиятда глобал регуляторлар даромадларни тақсимлаш ва баҳолашнинг
халқаро тузилмаси ҳолатини муҳокама қилишни бошладилар, альтернатив дунё
(ривожланган ва ривожланаётган), бойлик ва қашшоқлик ўртасидаги муносабатларни
инвентаризация қилишга, бўлиниш чизиғининг иккала томонидаги омон қолиш
манбаларини ўлчашга чақирдилар. Буни хусусий
-
давлат ҳамкорлигига ёйишди.
Институционал ривожланиш йўлидан бориш нияти инклюзив ўсиш ва ривожланиш
концепциясини акс эттиради (
The Imnclusive Growth and Development
). Унинг
постулатлари
кўп
жиҳатдан
ривожланаётган
давлатлар
тажрибасига,
камбағалликнинг кўп қиррали табиатига, даромадларнинг ноанъанавий манбаларига
таянишга асосланган.
Ушбу боғланишлар таҳлилнинг назарий қисмининг асосий мезонларини
белгилаб берди, улар ўзгариш омиллари гуруҳи сифатида шакллантирилган:
дунёнинг ривожланган ва ривожланаётган иқтисодиётлари ўртасидаги чегаранинг
0
400
800
1200
1600
2000
2005
2030
A
h
o
li
son
i (
m
ln
.)
Шарқий Европа ва Марказий Осиё
Хитой
Шарқий Осиё (Хитойдан ташқари)
Лотин Америкаси
Ўрта Шарқ ва Шимолий Африка
Жанубий Осиё
Суб Саҳара Африкаси
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
174
3/2020
(№
00047)
тўсиқ функциялари, ривожланаётган мамлакатларда тез ўсиши ва камбағалликнинг
пасайиши, хусусий капиталнинг глобал ўсиши ва миллий капиталнинг камайиши
(тенгсизлик манбаси). Ажратилган назарий муносабатлар инклюзив ривожланиш
объектларини эмпирик аниқлаш учун ишлатилади. Тенгсизликнинг камайиши
ижтимоий ажратишни бартараф этишни назарда тутганлиги сабабли, концепциянинг
баъзи қоидалари маълум бир маконда миграция ҳолатини баҳолаш учун
қўлланилади. Халқаро муҳожир учун қўшилиш ҳуқуқини амалга оширувчи механизм
таклиф этилади.
Инклюзив ривожланиш: аниқлаш муаммоси
Инклюзив ривожланиш контсепцияси, Чикаго профессори Р.Коз томонидан
ишлаб чиқилган ижтимоий инновацияларни классик бўлмаган иқтисодиёт
воситалари
билан
бирлаштирадиган
институционал
ривожланиш
сиёсати
гипотезасининг асосидир [4]
.
Инклюзив ривожланиш контсепцияси Шимолий Америкалик иқтисодчи
Д.Асемоглу ва Британиялик сиёсатшунос Ж.А. Робинсоннинг дунё тенгсизлиги ва
гуллаб
-
яшнаши [5] ҳодисалари ҳақидаги фикрларидан келиб чиққан ҳолда инклюзив
институтлар назариясига асосланади. Ривожланиш жараёнларининг иккала
даражасини таҳлил
қилиб, муаллифлар инклюзив ривожланиш шаклида
марказлашув (давлат) ва институционал плюрализм (жамиятдаги ҳар бир гуруҳ
манфаатларини самарали намойиш этиш) афзаллиги тўғрисида тезис тузадилар.
Инклюзив ўсиш ва ривожланиш контсепцияси замонавий иқтисодий
ривожланиш назарияларини ўз ичига олади, бу иқтисодий ривожланиш ва ўсишнинг
замонавий жараёнларида давлатнинг ролини қайта кўриб чиқиш билан белгиланади.
Бундай тадқиқотлар натижалари учта тамойил бўйича умумлаштирилади [6]:
−
“Самарали давлатсиз барқарор ривожланиш имконсиз ..., самарали давлат
минимал омил эмас.“ Давлат ва бозор функциялари бир
-
бирини тўлдиради, лекин
бир
-
бирини ўрнини босмайди.
−
«Яхши иқтисодий сиёсат (шу жумладан макроиқтисодий барқарорликни
таъминлаш), ривожланган инсон капитали ва глобал иқтисодиётга очиқлик, барқарор
ўсиш ва қашшоқликни камайтириш учун» зарурлиги.
−
Давлатнинг самарадорлигини ошириш учун бозор, ҳукумат ва фуқаролик
жамиятининг биргаликдаги ҳаракатларининг аҳамияти.
Инклюзив ривожланиш контсепцияси, Гарвард профессори А.Сеннинг инсон
эркинликларини ривожланиши, шу жумладан шахсий даромадларининг ўсишига
ёрдам берадиган жараён сифатида кўриб чиқади [7]
.
У ривожланиш эркинлигини беш
тоифага ажратади: сиёсий эркинлик, шаффофлик, хавфсизлик, иқтисодий
имкониятлар, ижтимоий имкониятлар.
Тенгсизликка оид хавф
-
хатарлар инклюзив ривожланиш соҳасига 2014 йилдаги
Давос форумида «Гилотинни эсланг» кенгаши билан бирга кириб келди [8]
.
Оксфорд
очарчилик ёрдам қўмитаси (
Oxford Committee for Famine Relief)
биринчи бўлиб дунё
тартибига таҳдид сифатида тенгсизликка жиддий эътибор қаратиш зарурлигини
айтди. Париж Иқтисодиёт мактаби профессори Т.Пикетти ва америкалик иқтисодчи
Ж.Стиглитс (Колумбия университети) тенденциялари ва тенгсизлик омиллари бўйича
олиб борилган изланишлар энг катта оммавий ва илмий резонансга сабаб бўлди.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
175
3/2020
(№
00047)
Француз экспертининг фикрига кўра, даромадлар тенгсизлиги, хусусий капитал
ўсишини ортда қолдириб, глобал даражага чиқди ва дунёнинг барча мамлакатларига
таъсир этувчи иқтисодий беқарорликни келтириб чиқарди. Умумжаҳон тенгсизлик
лабораторияси
(World Inequality Lab)
нинг ҳисоб
-
китоблари шуни кўрсатадики, «сўнгги
ўн йилликларда соф хусусий мулк энг бой мамлакатларда (АҚШ, Германия, Франция,
Буюк Британия, Япония, Хитой, Россия, Испания) 1970 йилда 200
-
350%дан бугунги
кунда 400
-
700%гача ўсди.» Тадқиқотчи савол беради: “2050 ёки 2100 йилларда
трейдерлар, топ
-
менежерлар ёки катта мол
-
мулк эгалари, нефтга бой мамлакатлар,
Хитой банки ёки ушбу ўйинчиларнинг барчаси у ёки бу тарзда иштирок этадиган
оффшор компаниялар
дунёни бошқарадими?“ [9]
.
2-
расм. Тенгсизликнинг дунё камбағаллик даражасига таъсири [10]
.
Муаммони ҳал этишнинг асосий ечимларидан бири бўлган Т.Пикетти
тенгсизликнинг ўсишини сиёсий воситалар ва ҳукумат институтлари ёрдамида
чеклаш, бойликка прогрессив солиқни жорий этиш деб ҳисоблайди. Ж.Стиглитснинг
таҳлилий хавотири АҚШдаги салбий ижтимоий ўзгаришларнинг туб моҳияти билан
изоҳланади. Унинг мамлакат иқтисодиёти ҳолатини эмпирик таҳлили нафақат
даромадни, балки Америка жамиятининг ижтимоий капиталини йўқотган ҳукумат ва
молиявий регуляторларга нисбатан очиқчасига қалтис, нафрат ва айбловларга бой.
Олим бошқа минтақаларда ҳам амалий фойда келтириши мумкин бўлган АҚШдаги
вазиятни тўғрилаш учун «самарали» режани таклиф қилди:
−
молия соҳаси фаолиятини бошқариш бўйича самарали қонунларни жорий
қилиш;
−
янги олигархиянинг пайдо бўлишининг олдини оладиган самарали солиқ
тизимини яратиш;
−
таълим, соғлиқни сақлаш хизматларидан фойдаланиш имкониятларини
яхшилаш, ижтимоий ҳимоя тизимини кучайтириш;
−
бардошлиликни глобаллаштириш, иқтисодий тубга кетаётган пойгани
тўхтатиш ва янада тенг ўйин майдонини яратиш;
€0
€2 000
€4 000
€6 000
€8 000
€10 000
1980
1990
2000
2010
2016
2030
2040
2050
Katt
a
kish
i b
o
shi
ga
yil
ik
d
aro
m
ad
(y
ev
ro
d
a)
Барча мамлакатлар
Евроиттифоқ йўлини
танласа
Барча мамлакатлар
ўз йўлини
ўзгартирмаса
Барча мамлакатлар
АҚШ йўлини танласа
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
176
3/2020
(№
00047)
−
тўлиқ бандлик институтини тиклаш.
Кўриб чиқилган ишларда келтирилган: ривожланишнинг классик назарияси ўз
чегарасига етди, бундан кейин унинг инструментларидан фойдаланиш жаҳон
иқтисодиёти ва кундалик ҳаётга путур этказади. Инновацион тезис жуда аниқ
ифодаланган: иқтисодий ўсиш ва ривожланишнинг етарли суръатларини турли хил
ижтимоий гуруҳларнинг даромадларини янада тенг тақсимлаш учун самарали
институтлар тўплами (инклюзив дизайн) билан таъминлаш керак. Ривожланишнинг
янги модели имкон қадар камбағаллар манфаатларини [11] (камбағал аҳолининг
ўсиши) ҳисобга олади деб тахмин қилинади. Шу сабабли, бу ижтимоий базанинг
ўзгариши сифатида ҳам кўриб чиқилиши мумкин, чунки ўсишнинг олдинги модели ва
ижтимоий сиёсат ўрта синф ўсишига консептуал асосланган эди.
3-
расм. Инклюзив ўсиш ва ривожланиш механизмининг жаҳон иқтисодий
форуми версияси [12]
Шу билан бирга, таклиф қилинган схема, Жаҳон иқтисодий форуми, Жаҳон
банки, БМТТД ва Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотининг либерал
константага зарар етказмасдан ривожланиш мақсадларига
(Millennium Development
Goals)
эришиш йўлларини излаётган интеллектуал мунозаралар натижасидир. Ушбу
муҳокаманинг мақсади мамлакат сиёсати ва бошқарув амалиётига инклюзивлик
маданиятини сингдиришдир.
Инклюзив ўсиш концепциясининг тавсиялари бозор жараёнларини сиёсий
иқтисод доирасига туширади; маржиналлашган гуруҳларга эътиборни қаратиб, улар
мамлакат аҳолисининг барча даромад турлари учун ўлчовларни яратадилар;
«имконият» ва «капитал» тоифаларининг ижтимоий маъносини кенгайтириш;
ривожланишнинг капиталлашуви ҳақида батафсил маълумотга эга бўлишга
интиладиган барча «ўсиш эпизодлари»ни ўз ичига олади. Бундан ташқари,
тенгсизликни камайтириш усуллари таҳлилнинг асосий мақсадига айланади, унинг
натижаларига кўра, мамлакат ривожланган ёки ривожланаётган икки гуруҳнинг қайси
бирига мансублиги маълум бўлади.
1
Устун
Таълим ва
кўникмалар
Имконият
Сифат
Капитал
2
Устун
Асосий
капитал ва
инфра
-
тузилма
Асосий ва
рақамли
инфра
-
тузилма
Хизматлар ва
соғлиқни
сақлаш
инфра
-
тузилмаси
3
устун
Коррупция ва
зарарлар
Иш юритиш
ва сиёсий
этика
Зарарларни
марказ
-
лаштириш
4
устун
Реал
иқтисодиётга
инвестиция
-
ларда
молиявий
воситачилик
Молиявий
тизимга
уланиш
Бизнес
инвестиция
-
ларда
воситачилик
5
устун
Активлар ва
тадбиркор
-
ликни
шаклланиши
Кичик
бизнесга
эгалик қилиш
Уйга ва
молиявий
активларга
эгалик қилиш
6
устун
Иш билан
бандлик ва
меҳнатга ҳақ
тўлаш
Продуктив
бандлик
Меҳнатга ҳақ
тўлашнинг
моддий ва
номоддий
кўриниши
7
устун
Бюджет
трансфер
-
лари
Солиқ
кодекси
Ижтимоий
ҳимоя
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
177
3/2020
(№
00047)
Инклюзив ўсиш ва инклюзив ривожланиш таърифи атрофидаги назарий ва
услубий кураш бизни иқтисодий ночор гуруҳларни қашшоқликнинг объективи орқали
ўрганиш ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги тобора равшан
сиёсий
рақобат
шароитида
тенгсизликнинг
ривожланиш
жараёнларини
деполитизация қилиш истаги билан асосланиб,
уни қўшимча давлат ва хусусий
ҳамкорлик институтлари занжири билан боғлайди. Шундай қилиб, Жаҳон банки
«инклюзив яшил ўсиш» атамасидан фойдаланади, уни «барқарор ривожланишга
олиб борадиган йўл» ва «ривожланаётган мамлакатни гуллаб
-
яшнаш даражасига
олиб чиқиш учун зарур бўлган тез ўсишнинг ягона йўли» деб билади [13]
.
БМТТД нуқтаи назаридан инклюзив ривожланиш инсон тараққиётини, шу
қаторда
ривожланишнинг экологик барқарорлигидан (яъни иқлим ўзгариши, атроф
-
муҳитнинг ифлосланиши, энергия этишмаслиги) ва табиий офатлардан қишлоқ
жамоаларининг ривожланиши, уй хўжаликлари даромадлари, соғлиқни сақлаш
харажатлари, таълим ва дам олиш кўрсаткичларини ижобий ўзгартиради.
Ривожланиш дастурининг таҳлилчилари ўнлаб дастлабки таърифлардан иккитаси энг
қониқарли
деган хулосага келишди:
-
Инклюзив ўсиш —
бу «ночор гуруҳлардаги тенгсизликни камайтириш»ни ўз
ичига
олувчи
«ўсиш
имкониятини
дискриминациясиз
таъминлайдиган
дискриминациясиз ўсиш»дир;
-
Инклюзив ўсиш «фойдада иштирок этиш ва ундан тенг фойдаланишни
назарда тутади» [14]
.
Бироқ, инклюзивлик назариячилари ҳали ҳам консенсус таърифига эриша
олмади. Шу билан бирга, дебатларда «ривожланаётган бозорларга эга мамлакатлар»
халқаро
ташкилотлар
ва
молиявий
институтларнинг
бошқаришдан
манфаатдорлигини ва ижтимоий оғир нуқталарини аниқлашга имкон берадиган
инклюзив ривожланиш кўрсаткичларини аниқлашга киришди:
-
даромадларда паст тенгсизлик;
-
қашшоқликни мутлақ камайтириш;
-
ташқи ўсиш омилларини глобаллаштириш;
-
Шимол ва Жануб даромадлари фарқини қисқартириш;
-
имкониятлар тенгсизлигини камайтириш (таълим, молия, соғлиқни сақлаш ва
суд тизимидан фойдаланиш орқали) [15]
.
Бошқа томондан, ушбу рўйхат ҳар қандай ҳукуматнинг самарадорлигини
баҳолаш учун мос бўлган универсал тестга ўхшайди.
Инклюзив ўсишнинг ижтимоий
-
семантик бўлиниши ҳар қандай кичик
гуруҳларнинг бой / камбағал қатламларининг даромадларини табақаланишини
чексиз равишда мураккаблаштиради ва уларни ривожланган/ривожланаётган
тўсиққа айлантиради.
Инклюзив ёндашув фавқулодда омон қолишга бўлган интилишни назарда
тутувчи турли хил қашшоқлик турларини ва одамларнинг хулқ
-
атворини ўрганишни
қамраб олади. Керакли ресурсларни олиш жараёни табиий ва инсон капиталига
эришиш жараёнига айлантирилади, бу эса ижтимоий микроташкилотлар —
уй
хўжалиги учун даромад топишда маълум кўникмаларни талаб қилади. Бошқача
қилиб айтганда, ривожланаётган зонада инклюзивлик ташқи бошқарувга («бозорнинг
кўринадиган қўллари» [16]) йўналтирилган иқтисодий эксперимент бўлиб,
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
178
3/2020
(№
00047)
«давлатнинг ожиз ва очкўз қўлини» бошқаришнинг камчиликларини тузатади (А.
Смит).
Ушбу оптикада «этишмаётган» қўлнинг чекланиши ЯИМ тизими билан
тавсифланган, иккинчи қўлнинг устун жиҳати эса инклюзив ўсиш механизмини
бошқариш ва тузатиш тизими билан тасвирланади. Иккинчи ҳолда, иқтисодий ўсишда
барча иштирок этувчи гуруҳлар, шу жумладан, мавжуд ўлчаш механизмларидан
тушиб қолган (ҳуфёна ишчилар, муҳожирлар, томорқа хўжаликлари, ёввойи табиат
инъомлари, табиатга ўхшаш экологик технологиялар тарафдорлари орқали
яшайдиган одамлар) даромадларининг логистик алоқаси сифатида тақдим этилган
ўсиш эпизодини, унинг вақтини, ижтимоий ўзаро таъсирини ёки бўшлиқларнинг
тузилишини таҳлил қилиш орқали янги билимларни шакллантиришга эришилади.
Шу сабабли, инклюзив ўсишнинг инфратузилмаси (1
-
расмга қаранг) иқтисодий
ривожланишнинг молиявий ва ижтимоий хусусиятларидан ташқари, баъзи
мамлакатларнинг харид қобилиятини таҳлил қилиш орқали олиш қийин бўлган
маълумотларни ривожланишнинг тенгсизлигидан келиб чиқадиган стресслар
архитектураси сифатида ҳам, ўрганилаётган объектларнинг халқаро муҳитдаги
ижтимоий хулқ
-
атвори организмида ҳам, яратиши мумкинлигини намойиш этади.
Ялпи ички маҳсулотнинг камайиши ёки унинг «қисқа муддатли муваффақият»ни
ўлчаш механизми сифатида қабул қилиниши инклюзив ўсишнинг асосий фикридир.
ЯИМнинг «аксиомаси»га шубҳа
Ҳозиргача инсон капиталини ишлаб чиқариш жараёнларини таҳлил қилишда
инновацион босим ва транзакциялар ҳажми ҳисобга олинмаган, [17] ўсиш ва
ривожланиш сифати асосан бандлик, демография ва реал секторнинг самарадорлиги
билан белгиланади. Ривожланиш мақсади жон
бошига ялпи ички маҳсулотнинг
ўсиши сифатида эътироф этилди. Кейин иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари умуман
аҳолининг турмуш даражаси билан боғлиқ эканлиги маълум бўлди. Кейинги
босқичда иқтисодий ривожланиш нафақат иқтисодий ўсишни, балки ишчи кучи ва
тармоқлар нисбати ўзгаришини акс эттирган ҳолда иқтисодиётни модернизация
қилиш билан қамраб олиниши кераклиги аниқланди. Ушбу ўзгаришлар қаторига
саноатдаги бандлик таркибидаги ўзгаришлар, шаҳар ва қишлоқ аҳолиси ўртасидаги
ўзаро боғлиқлик, учинчи секторнинг ривожланиши, қўшимча қиймат яратиш
усуллари ва бошқалар киради.
Хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожланиши билан, [18] ривожланган
мамлакатларда ишлаб чиқариш соҳасини модернизация қилиш ўз долзарблигини
йўқотишни бошлади ва шу билан саноатда бандликни ўсиши мезони тадқиқот соҳаси
атрофига ўтиб, соҳадаги давлат бошқаруви ролини пасайтирди.
Бироқ, шартли «ядро» (саноат мамлакатлари) ва жаҳон иқтисодиётининг
«атрофи» (хом ашё мамлакатлари) ўртасидаги тенгсизликнинг реал ўсиши давлатнинг
фаол ролига қарши неолиберал даъволарни бекор қилди. Бунинг учун махсус ишлаб
чиқилган чора
-
тадбирлар —
миллий бозорларни диверсификациялаш ва
саноатлаштириш —
импорт ўрнини босиш сиёсати деб номланди (1960
-1970
йилларда Хитой, Ҳиндистон ва Лотин Америкасининг баъзи мамлакатларида
қўлланилган).
Шу билан бирга, ривожланиш назарияси қарамлик деб аталмиш иқтисодий
агрегатнинг ривожланишини чеклашнинг ўзига хос шаклини аниқлаштириш орқали
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
179
3/2020
(№
00047)
бойитилди.
Шу
муносабат
билан,
мутахассислар
бразилиялик
социолог
Ф.Кардозонинг (кейинчалик Бразилия президенти) ишини таъкидладилар, у
қарамлик кўп ўлчовли бўлишига қарамай, тегишли интеграцияни енгиб ўтиш
мумкинлигини исботлади. Ушбу ёндашув кўплаб тариф тўсиқларига ва инвестициялар
соҳасидаги бошқа салбий оқибатларга олиб келганига қарамай, Жаҳон банки уни
қашшоқлик контсепцияси билан бирга қабул қилди (1970 йиллар) [19]. Унинг
масъулият доирасига кичик корхоналар ва ўзини ўзи иш билан таъминлаш
(«норасмий сектор») киради.
Тараққиётда давлатнинг роли 1990 йилдан бери БМТ Тараққиёт Дастури
томонидан мунтазам тайёрланиб келинадиган Инсон ривожланиши тўғрисидаги
маърузаларда ўз аксини топган. Инсон тараққиёти индекси иқтисодий ўсишни умр
кўриш давомийлиги, маълумот даражаси ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган
даромадларни ҳисобга олган ҳолда миллий саноат статистикасига асосланиб
баҳолайди. Инсон тараққиёти индексининг пайдо бўлишини ялпи ички маҳсулотга
нисбатан яширин чақирув сифатида бўлиб, у ривожланишнинг ўлчовли воситалари ва
талқинларини туғдирди. Ўлчов мафкураси асосида маълумотлар яратиш соҳаси
ривожланиб, бир бозор кучлари фойдасига, сўнгра давлат томонидан тартибга
солишнинг мақбуллиги фойдасига ўзгариб турувчи консептуал вазиятни пайдо қилди
(«Осиё йўлбарслари» тажрибаси).
Ушбу тўлқинда ривожланаётган мамлакатларда ҳукуматнинг сифатига,
самарали ҳукумат ва ҳатто ўрнатилган автономия (эмбеддед аутономй) моделига
эътибор қаратган ҳолда классик бўлмаган парадигма пайдо бўлди. Унда муайян
ижтимоий алоқалар тўпламига киритилган давлат «доимий музокаралар олиб
борувчи ва сиёсатни қайта кўриб чиқувчи» [20]
институт сифатида ишлайди.
Дунёдаги Тенгсизлик Халқаро Лабораторияси Миллий статистикадаги ҳисобга
олинган умумий даромад ва мулкни баҳолашни қамраб олган (шу жумладан чет элга
олиб чиқилган мол
-
мулкни ҳисобга олган ҳолда); уй хўжаликлари даромадлари ва
мулкини ўрганиш; даромад солиғи бўйича солиқ ва маъмурий маълумотлар;
мерослар ва мулклар тўғрисидаги маълумотлар ва катта бойликларнинг рейтинги
кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда ЯИМдан фойдаланишдан воз кечиб, уни янги
восита —
миллий даромад билан алмаштирди.
Замонавийликни уйғунлаштиришга қаратилган ноанъанавий ҳаракатлар
(Мингйиллик ривожланиш мақсадлари) глобал институтларнинг умумжаҳон
таъсирига қарамай, мамлакатлар ва минтақаларнинг мавқеси бозорнинг етакчи
сегментларига мутаносиб эканлигини кўрсатди. Бунинг баъзи изоҳлари билимга
асосланган иқтисодиёт тушунчаси томонидан берилган. Методологик нуқтаи
назардан, билимларга асосланган иқтисодиёт модели илмий билимларга (Ж. Дюни)
прагматик ёндашувни ўрнатиш, унинг ўлчовлилигини ихтиро қилиш (Ч. Пирс) ва
хизматларни пул ишлаш методологияси ва билимларни ишлаб чиқариш
протседураларини
ишлаб
чиқиш
билан
иқтисодий
ўсишнинг
неоклассик
парадигмасини синтез қилишдир. Д.Беллнинг ғояси иқтисодий фаолиятнинг
марказий шакли сифатида даромадларнинг ўсиши, бандлик, солиқ йиғиш соҳасини
кенгайтириш, бюджет харажатларини ўлчашнинг янада ривожланган тизимини
яратишнинг янги манбасини очди. Бу эса одамлар, бозорлар, иқтисодиёт ва
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
180
3/2020
(№
00047)
технологиянинг мураккаб комбинациясида яшаш ва ривожланишнинг кузатилган ва
яширин хусусиятларини аниқлашга ёрдам берди.
Сўнгги уч ўн йилликда иқтисодчилар математик кетма
-
кетлик моделларига
кўпроқ таянишди, аммо улар қарорларни қабул қилиш қоидаларининг турлича
эканлигини ва прогнозлаш стратегиялари ва маҳаллий иқтисодиётнинг ижтимоий
контекстидаги ўзгаришларни ҳисобга олмадилар. Глобал натижаларнинг хилма
-
хиллиги, аввало ривожланган мамлакатлар клубига кириш имконияти ҳақидаги ёлғон
тасаввурни юзага келтиради, кейин эса мамлакат ўзининг хато концепциялар юзага
чиқади.
Инклюзив ривожланиш нуқтаи назаридан ушбу вазиятни ўсишдан кўра
камбағалликни камайтириш учун самаралироқ бўлган қайта тақсимловчи ўсиш
механизми билан тузатиш мумкин. Инклюзив ёндашувни ишлаб чиқувчиларнинг
фикрига кўра, ЯИМнинг «аксиома»сига шубҳа қуйидаги чеклашлар билан боғлиқ:
-
ялпи ички маҳсулотни ҳисоблаш маълумотларидан фойдаланган ҳолда
қўшилган қийматнинг аниқ тақсимланишига эришиш мумкин эмас;
-
ресурсларнинг бойлиги ва ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши ижтимоий
натижалар билан узвий боғлиқ, механизм товарлар, хизматлар ва инновациялар
натижаларини ўлчамайди, истеъмолчиларнинг ортиқча даромадлари йўқолади, бу
реал даромадлар ва истеъмолларнинг ўзгаришини ўлчашда муҳимдир;
-
интеллектуал инвестицияларни (узоқ муддатли тадқиқотлар, брендларни
қуриш, малака ошириш ва бошқалар), жисмоний активларга (машинасозлик,
фабрика, оргтехника ва бошқалар) инвестицияларни ўлчай олмайди;
-
капитални (пулни) ишлаб чиқаришга ва билимларни тўплашга (тўртинчи
саноат инқилоби) ўтиш шароитида фаровонлик ўлчови сифатида мос эмас, чунки у
бойлик ёки қашшоқлик манбаларини аниқламайди, даромадларни тақсимлаш
функциясига эга эмас, иштирокчиларни фарқламайди, жамият учун салбий
оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган ўзгаришларни олдиндан сезишга имкон
бермайди.
Ялпи ички маҳсулот механизмини танқид
қилиш —
бу глобал иқтисодиётнинг
бўлинадиган маконларни бошқариш тўғрисидаги мунозараларнинг «кўрсаткичли»
қисми
бўлиб, индекслар тўплами орқали инклюзив ўсиш ва ривожланишнинг икки
даражали моделида тузилган. ЯИМ «аксиома»га бўлган даъволарни ўрганиш шуни
кўрсатдики, ушбу механизм инклюзив ривожланиш йўлини аниқлай олмайди.
Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти инклюзив ўсишга кенг қамровли
ёндашувни баён қилди. Бу иқтисодий ўсишни назарда тутиб, аҳолининг барча
қатламлари
учун имконият яратади ва ортган бойлик дивидендларини жамиятда пул
ва пул бўлмаган шаклда тақсимлайди. Ташкилотнинг тадқиқотлари шуни
кўрсатмоқдаки, иқтисодий ўсишдан келадиган даромадларни ишчилар, ёшлар,
аёллар, қариялар ва муҳожирлар каби тоифалар ҳам ҳисобга олинишлари керак.
Хулоса ва таклифлар
Жаҳон иқтисодий форуми инклюзив ўсишни «замонавий бозор иқтисодиёти
шароитида ... иқтисодий ўсиш ва ижтимоий интеграция бир
-
бирини таъминлайдиган
турмуш даражасини тарғиб қилиш» [21] механизми билан уй хўжаликлари
даромадларининг экотизими, турли хил имкониятлар, иқтисодий хавфсизлик ва ҳаёт
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
181
3/2020
(№
00047)
сифати кўринишида тақдим этади. Схема жиҳатдан, Жаҳон иқтисодий форуми
гипотезаси (миллий даража) қуйидагича кўринади:
4-
Расм. Самарадорликни ўлчаш механизми: миллий даражада
Манба: Инклюзив ўсиш ва ривожланиш бўйича ҳисоботи асосида муаллиф томонидан
тузилган.
Инклюзив ривожланиш ташкилотчилари ордолибераллар (Фрайбург мактаби)
ишига алоқадор эмаслигига қарамасдан, уларнинг таъсири бозор иқтисодиётига
ижтимоий хусусиятларни беришга қаратилган фаолият сифатида хусусий
-
давлат
ҳамкорлиги
тезисида кузатилади. Шу билан бирга, альтернатив метрика ўсиш
назариясининг геосиёсий анъана билан чуқур боғлиқлигини акс эттирувчи
ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлардаги тўсиқларни ажратишдан воз
кечмайди.
Расмий тартиблаш тамойили [22] бу камбағаллик чегарасини аниқлаш усули,
ижтимоий жиҳатдан якка шахс ёки гуруҳни кенгроқ жамият таркибига киритиш
тамойиллари ва ҳаракатларидир. Ижтимоий инклюзивликни объектлари жисмоний
ёки ижтимоий чекловлар туфайли кундалик ҳаёт сифати пасаядиган одамлардир ва
шу одамлар учун собиқ иттифоқ ҳудудидаги фаол жараёнлардан бири сифатида
халқаро миграцияни бошқариш механизмларини ишлаб чиқиш учун инклюзив ўсиш
методологиясидан фойдаланишга имкон берадиган иқтисодий тенгсизликни енгиш
учун алоҳида ёндашув зарурлигидир.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Кристенсен К. Что дальше? Теория инноваций как инструмент предсказания
отраслевых изменений / Пер. с англ. 4
-
ое изд. М.: Альпина Паблишер, 2017. С. 47
-69.
2.
Мойзес
Н. Конец власти. От залов заседаний до полей сражений, от церкви
до государства. Почему управлять сегодня нужно иначе / Пер. с англ. М.:
Издательство АСТ, 2016. C. 25104.
3.
MIC Forum: The Rise of the Middle Class. The World Bank. Available at:
http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/MIC-Forum-Rise-of-the-
Middle- Class-SM13.pdf
Ўсиш ва ривожланиш
Инклюзив ўлчов
Авлодлараро капитал ва
барқарорлик
Самарадорликнинг асосий миллий кўрсаткичлари
Меҳнат
самарадорлиг
и
ЯИМ аҳоли
жон бошига
Жинни бўйича
даромад
коэф.
Оиланинг
ўртача
даромади
Қарамлик
коэффициенти
Соф
жамғармалар
Камбағаллик
даражаси
Жинни бўйича
фаровонлик
коэф.
Ички қарз (ЯИМга
нисбатан %да)
ЯИМнинг
углерод сиғими
Соғлом ҳаёт
давомийлиги
Бандлик
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2020 yil
182
3/2020
(№
00047)
4.
Coase R. The Nature of the Firm // Economica, Vol. 4, no. 16, November 1937, pp.
386-405; The Institutional Structure of Production // The American Economic Review,
1992, vol.82
5.
Асемоглу Д. Почему одни страны богатые, а другие бедные. Происхождение
власти, процветания и нищеты / Пер. с англ. М.: Издательство АСТ, 2017.
6.
World Development Report 1997: The State in a Changing World. World Bank.
Oxford University Press, 1997.
7.
Sen A. Development as Freedom. Oxford: Oxford University Press, 1999.
8.
Стиглиц Дж. Неравенство в обществе, или
что
делать оставшимся 99%
населения? / Пер. с англ. М.: Эксмо, 2016. С. 12.
9.
Пикетти Т. Капитал в XXI веке. М.: Ад Маргинем Пресс, 2016. С. 34.
10.
Wid.world ma’lumotlar bazasi.
https://wid.world/world/#anninc_p0p100_z/
US; FR;DE;CN;ZA;GB;WO/last/eu/k/p/yearly/a/false/0/75000/curve/false/country
11.
Natural Resources and Pro-Poor Growth. The Economics and Politics. OECD,
2008.
12.
The Inclusiva Growth and Development report. World economic forum 2017
Geneva.
13.
Inclusive Green Growth. The Pathway to Sustainable Development.
International Bank for Reconstruction and Development / International Development
Association or The World Bank. 2012.
14.
Ranieri R., Ramos R. A. Inclusive Growth: Building up a Concept / International
Policy Centre for Inclusive Growth United Nations Development Programme, 2013.
15.
White W.R. Policy debate: How do you make growth more inclusive? // L. de
Mello and M.A. Dutz (eds), Promoting Inclusive Growth: Challenges and Policies. Paris,
OECD Publishing, 2012.
16.
Chandler A. P. The Visible Hand: The Managerial Revolution in American
Business. Cambridge, Harvard University Press, 1977.
17.
Б. Эйхенгрин и Дж. Стиглиц считают, что роль инноваций неоправданно
преувеличена.
18.
Каримова А.Б. Эпоха услуг в образовании: прогноз Д. Белла / Социология
жизни: теоретические основания и социальные практики / Под общ. ред. Ж.Т.
Тощенко. М.: РГГУ, 2016. С. 299
-309.
19.
Chenery H., Ahluwalia M., Clive Bell, Duloy J., Jolly R. Redistribution with
Growth. Oxford: Oxford University Press, 1974.
20.
Evans P. Embedded Autonomy: States and Industrial Transformation. Princeton:
Princeton University Press. 1995.
21.
Samans R., Blanke J., Drzeniek Hanouz M., Corrigan G. The Inclusive Growth and
Development Report 2017.
World Economic Forum Geneva, 2017. Р.
22.
The Inclusive Development Index 2018. Summary and Data Highlights. Growth
and Development.
