“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
118
5/2020
(№
00049)
ОЗИҚ-ОВҚАТ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА БОШҚАРИШ
МЕХАНИЗМИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА
ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Каримов Музаффар Абдумалик ўғли
Андижон давлат университети “Иқтисодиёт” кафедраси ўқитувчиси
E-mail:
Аннотация
:
Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларда озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмига таъсир этувчи омиллар алоҳида
ўринга эга. Чунки озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмини
ривожлантириш,
унинг
таъсир
этувчи
омилларни
ўрганиш,
иқтисодиётни
диверсификациялаш, саноатнинг етакчи тармоқларини модернизация қилиш ва техник
жиҳатдан янгилаш, пандемия шароитида ишлаб чиқарувчи корхоналарни ҳар томонлама
қўллаб
-
қувватлаш республикада амалга оширилаётган асосий вазифалардан бири сифатида
белгиланади.
Калит сўзлар
:
бошқариш механизми, таъсир этувчи омиллар, қайта ишлаш,
инновация, ресурс, экология, ижтимоий
-
демографик ҳолат, ташкилий тизим, кадрлар,
иқтисодий ҳолат, ишлаб чиқариш жараёни, техника ва технология, режалаштириш,
прогнозлаш, ижтимоий муҳит.
Аннотация
:
Факторы,
влияющие
на
механизм
управления
пищевой
промышленностью, занимают особое место в проводимых в Узбекистане экономических
реформах. Это связано с тем, что развитие механизмов управления в пищевой
промышленности, изучение ее факторов, диверсификация
экономики, модернизация и
техническое обновление ведущих производств, комплексная поддержка пандемических
предприятий определены как одна из основных задач в стране.
Ключевые слова:
механизм управления, влияющие факторы, переработка, инновация,
ресурс, экология, социально
-
демографическая ситуация, организационная система, персонал,
экономическая ситуация, производственный процесс, техника и технологии, планирование,
прогнозирование, социальная среда.
Abstract:
Factors influencing the mechanism of food industry management occupy a special
place in the economic reforms being carried out in Uzbekistan. This is due to the fact that the
development of management mechanisms in the food industry, the study of its factors, diversification
of the economy, modernization and technical renewal of leading industries, comprehensive support for
pandemic enterprises are identified as one of the main tasks in the country.
Key words:
control mechanism, influencing factors, processing, innovation, resource, ecology,
socio-demographic situation, organizational system, personnel, economic situation, production process,
technique and technology, planning, forecasting, social environment.
Кириш
Озиқ
-
овқат саноати корхоналари республика иқтисодиётини барқарор
ривожланишида муҳим ўрин тутади. Мустақилликнинг дастлабки йилларида
Ўзбекистон Республикасида озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг иқтисодий
инқирозга юз тутганлигини асосий сабаблари:
биринчидан, кўп йиллар мобайнида озиқ
-
овқат саноати корхонларига нисбатан
давлат мулки муносабатлари ҳукмрон бўлганлиги ҳамда ижтимоий мулкга хос
фикрлаш ҳукмронлиги эса салбий таъсир кўрсатганлиги;
иккинчидан, озиқ
-
овқат хомашёсини қайта ишлаш соҳаларига фан
-
техника
тараққиётини қўллаш ва унинг амалга ошириш жараёнларини қийинлиги
[3];
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
119
5/2020
(№
00049)
учинчидан, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида талабга нисбатан ортиқча
ишчи кучи ресурсларини мавжудлиги, уларни иш билан таъминлаш муаммоси ўта
мураккаблиги;
тўртинчидан, озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг техника ва технологиясини
маънан яроқсизлиги, тармоқда ишлаб чиқариш қувватининг ўта даражада пастлиги,
янги техникаларни сотиб олиб, уларни ишлаб чиқаришга сафарбар этишга ички
имкониятни йўқлиги
[6];
бешинчидан, озиқ
-
овқат саноати корхоналарини ривожлантириш учун керакли
миқдордаги ссуда ва кредитларнинг камлиги ҳамда хорижий инвестицияларни жалб
этишнинг ҳаддан ташқари қийинлигидир.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмига таъсир этувчи
омиллар қатор ўзига хос хусусиятлари билан бошқа саноат турлари ва
кўринишларидан фарқ қилади. В.Ф. Цахилова ўз тадқиқот ишида саноат
корхоналарининг ташкилий
-
иқтисодий механизмига таъсир этувчи омилларни икки
гуруҳга ташқи ва ички муҳит омилларига бўлиб ўрганган. Ташқи муҳит омилларига
сиёсат, инновация, ресурс, экология, ижтимоий
-
демографик ҳолат, бозор ҳамда
маданиятни киритган бўлса, ички муҳит омиллари сифатида ташкилий тизим,
маркетинг, кадрлар, иқтисодий ҳолат, ишлаб чиқариш жараёни, техника ва
технология, режалаштириш ва прогнозлаш, ижтимоий муҳитни кўрсатиб ўтган
[8].
Албатта кўрсатиб ўтилган омиллар ташкилий
-
иқтисодий механизм самарадорлигига
бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади
[5].
Корхоналарда ташкилий
-
иқтисодий
механизмни ишлаб чиқиш қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: бошқарув тизими
бўйича ахборот йиғиш; бошқарув объекти ва субъектини аниқлаш; бошқарув объекти
ва субъектини хусусиятларини аниқлаш; мақсад ва вазифаларни белгилаш,
тамойилларни шакллантириш; бошқарув тизимида мавжуд ва мумкин бўлган
таҳдидларни, уларнинг табиатини аниқлаш; ривожланиш устуворликларини аниқлаш;
асосий таркибий элементларни танлаш; бошқарув усулларини, воситасини,
шаклларини танлаш; бошқарув субъектлари билан алоқа ўрнатиш усулларини
танлаш; жавобгарлик марказлари ва зарур манбаларни аниқлаш; стратегик
менежмент йўналишларини танлаш; жараённи бошқариш; механизмни муайян
шаклга келтириш ва расмийлаштириш; механизм элементларини, уларнинг ўзаро
боғлиқлигини
асослаш; мақсад ва вазифаларга мувофиқ воситаларни белгилаш
[2, 4,
5].
Тадқиқот методологияси
Мазкур тадқиқот ишида мавзунинг долзарблиги, маҳаллий ва хорижий
мамлакатлар тадқиқотчи олимларининг озиқ
-
овқат саноати корхоналарида
бошқариш механизмига таъсир этувчи омиллар ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари
бўйича илгари сурган назариялари ҳамда билдирган фикр мулоҳазалари ўрганилган
ва таҳлил этилган. Шунингдек, озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш
механизми ишнинг асосий мақсади этиб белгиланган. Мақсадга эришишда корхона
бошқариш механизмига таъсир этувчи омиллар назарий жиҳатдан таҳлил этилган,
аниқланган омиллар ёрдамида
бошқариш механизми жараёни ва тизими ишлаб
чиқилган.
Тадқиқот ишида индукция ва дедукция, тизимли ва мантиқий таҳлил ҳамда
иқтисодий таҳлил усулларидан самарали фойдаланилган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
120
5/2020
(№
00049)
Таҳлил ва натижалар
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмини ривожлантириш
ҳамда самарадорлигини оширишдан асосий мақсад
–
фан
-
техника ютуқларини
қўллаш орқали турли кўринишдаги ахборотларни узатиш бўйича истеъмолчилар
эҳтиёжларини тўла ва юқори сифатда қондириш ҳамда соҳа хусусиятларига мос
ижтимоий
-
иқтисодий аҳамиятга эга бўлган турли хизматларни ўз вақтида
кўрсатишдан иборатдир.
Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, бугунги кунда озиқ
-
овқат саноати
обектларининг самарали фаолият кўрсатишини таъминловчи асосий вазифалар:
соҳада бошқарув, маркетинг ва инновацион фаолиятни янада ривожлантириш;
янги техника ва технологиялари асосида маҳсулот ассортиментини
кўпайтириш
;
бошқарув хизматлари диверсификациясини кучайтириш ва қўшимча янги
хизмат турларини жорий этиш
;
рақобат муҳитини шакллантириш ҳамда соҳада тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантириш учун имкониятлар яратиш бўлиб ҳисобланади
[9].
1-
расм. Озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг ташкилий
-
иқтисодий механизмига
таъсир этувчи омиллар
Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
ИТТни жорий қилиш
даражаси
Тармоқларнинг
ривожланиши
даражаси
Асосий ишлаб чиқариш
фондларининг
емирилиши даражаси
Озиқ
-
овқат саноати
корхоналарини
модернизация ва
диверсификациялаш
даражаси
Озиқ
-
овқат саноати
корхоналарини
ривожлантиришнинг
мутаносиблиги
Озиқ
-
овқат саноати
корхоналари
ускуналарни сифати
Ишлаб чиқариш ҳажми ва
сифатини таъминлашнинг
меъёрий баъзаси
Ишлаб чиқариш
ускуналарини
стандартлаштириш ва
сертификатлаш
Озиқ
-
овқат бозоридаги
рақобат даражаси
Озиқ
-
овқат маҳсулотлари
сифат кўрсаткичлари
тизими ва уларни
стандартлари
Ишлаб чиқариш ҳажми ва
сифат усуллари
Ходимларнинг малакаси
Ходимларни моддий
рағбатлантириш
Те
хн
икавий
-
тех
но
л
о
гик
о
м
ил
л
ар
Та
шкил
ий
-
и
қ
тис
о
д
ий
о
м
ил
л
ар
Ишл
аб ч
иқ
ар
иш
ҳа
жм
и
ва
си
фа
ти
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
121
5/2020
(№
00049)
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг ташкилий
-
иқтисодий механизмга таъсир
этувчи қуйидаги омиллар аниқланди. Бу омиллар 3 гуруҳга бўлинган: ҳуқуқий
-
меъёрий, иқтисодий ва ташкилий омиллар («1
-
расмга қаранг»)
.
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмига таъсир этувчи
омиллар, яъни техникавий
-
технологик, ташкилий
-
иқтисодий, ишлаб чиқариш ҳажми
ва сифати омиллар аниқланди («2
-
расмга қаранг»)
.
2-
расм. Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмига таъсир этувчи
омиллар
Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
Озиқ
-
овқат
саноати
корхоналарида
бошқариш
механизми
ишлаб
чиқарувчиларни янги шаклида ва кўринишларида ташкил этилиши ҳам мумкин. Шу
сабабли озиқ
-
овқат саноати корхонасига тарқоқлик ва стихиялиликнинг ўзига хос
хусусиятларига эга бўлиши; корхона фаолиятига инфляция ёки нархлар даражасининг
кучли таъсир этиши; ишлаб чиқариш моддий базасининг талабга жавоб бермаслиги;
корхона даромадларининг камлиги ва унинг меҳнат даромади билан қўшилиб
кетиши таъсир кўрсатади.
Ушбу босқичлар ниҳоясида корхонада қўллаш мумкин бўлган ташкилий
-
иқтисодий механизм вужудга келади. Ишлаб чиқилган ташкилий
-
иқтисодий
механизмни тартибга солишда давлатнинг роли ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмини давлат томонидан
тартибга солишни 3 та блока ажратган ҳол («3
-
расмга қаранг»)да кўриш мумкин.
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг ташкилий
-
иқтисодий механизмига
таъсир этувчи омиллар
Ҳуқуқий
-
меъёрий
омиллар
Иқтисодий омиллар
Ташкилий омиллар
1. Меъёрий
-
ҳуқуқий
ҳужжатларга
бозор
элементларининг
киритиш;
2.Қонунларнинг
иқтисодий эркинликка
мослиги;
3. Меъёрий
-
ҳуқуқий
баъзани
такомиллаштрриб
бориш;
4.Ҳуқуқий хужжатларга
амал қилиш
мониторинги.
1. Нарх;
2. Солиқ;
3. Молиялаштириш;
4. Суғурта;
5. Кредит;
6. Иш ҳақи;
7. Инфратузилма;
8. Инвестиция;
9. Маҳсулот таннархи
10. Инновация
1. Бошқарув тизимини
мувофиқлаштириш;
2. Ресурслар бозори;
3. Истъмолчилар талаби;
4.
Маркетинг хизмати;
5. Транспорт таъминоти;
6. Сифат;
7. Маҳсулотни сотиш
тизими;
8. Сақлаш ва қайта
ишлаш;
9. Кадрлар малакаси;
10. Ихтисослашув
даражаси
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
122
5/2020
(№
00049)
3-
расм
.
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш тизимини давлат томонидан
тартибга солишнинг тавсия этилаётган механизми
Манба: Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
Ушбу тавсия этилаётган озиқ
-
овқат саноати корхоналарини тартибга солиш
механизми орқали давлат томонидан бошқариш тизими бўйича таклифлар асосида
қуйидаги натижаларга эришиш мумкин:
озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг рақобатбардошлигини бошқариш
тизимини ривожлантиришга, улар фаолияти самарадорлигига эришишда ишлаб
чиқариш ҳажми, ишчи
-
ходимлар бандлиги даражасини ошириш, хом
-
ашё ва қишлоқ
хўжалиги маҳсулотлари турлари сонини кўпайтириш, озиқ
-
овқат саноати
корхоналари учун кредит ва солиқлар бўйича имтиёзлар, маркетинг тизимини, синов
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш тизимини
давлат томонидан тартибга солиш механизми
Озиқ
-
овқат
саноати корхоналарида бошқарув
тизимини ривожлантириш
Асосий вазифалари
•
озиқ
-
овқат
саноати
корхоналарини
ишлаб
чиқариш ҳажмини барқарор ўсишини таъминлаш;
•
истеъмолчиларнинг озиқ
-
овқат хавфсизлигини
таъминлаш;
•
озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқарув
тизими рақобатбардошлигини ошириш;
•
бозор ифратузилмасини ривожлантириш.
Озиқ
-
овқат сиёсатини давлат томонидан бошқаришни тартибга солишнинг
асосий йўналишлар
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарига хом
-
ашё етказиб беришда сифат менежмент тизимини
йўлга қўйиш;
Озиқ
-
овқат саноати корхоналари учун молиявий ресурслар ва солиқлар бўйича имтиёзлар бериш;
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг экспортдаги салоҳиятини ошириш;
синов ва сертификатлаштириш марказлари ҳузуридаги лабораторияларда сифат менежменти
тизимини такомиллаштириш;
Мақсад
озиқ
-
овқат саноати корхоналарида халқаро стандартларга жавоб берадиган маҳсулотларни ишлаб
чиқариш ва стандартлаштириш марказлари фаолиятини такомиллаштириш.
Озиқ-овқат саноати корхоналарида маркетинг тизимини такомиллаштириш;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
123
5/2020
(№
00049)
ва сертификатлаштириш марказлари ҳузуридаги лабораторияларида сифат
менежменти тизимини, озиқ
-
овқат саноати корхоналарида халқаро стандартларга
жавоб берадиган маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳамда стандартлаштириш
марказлари фаолиятини такомиллаштириш;
озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш тизимини ёки фаолиятини
давлат
томонидан
рағбатлантириш,
худудларда
озиқ
-
овқат
инфратузилма
объектларини кўпайтиришда узоқ муддатли мақсадли давлат дастурлари орқали
амалга оширишга эътиборни кучайтириш;
озиқ
-
овқат саноати корхоналарида ходимларни бошқариш тизимини хориж
тажрибалари орқали ўрганиш ва уларни малака маълумотларини ошириш;
қишлоқ
хўжалиги озиқ
-
овқат корхоналарини сифатини ошириш, тежамкор
технологиялар асосида ишлаб чиқариш ҳажмини мақбуллаштириш, улар фаолиятини
такомиллаштириш учун тўғридан
-
тўғри хорижий инвестициялар ва халқаро кредит
ресурсларидан самарали фойдаланиш;
озиқ
-
овқат саноати корхоналари учун дастурий маҳсул маълумотлари
баъзасидан ёки бозор
товуш (сигнал)лари асосида уларга маслаҳат берадиган
марказлар фаолиятини янада кучайтириш;
янги очилган корхоналар учун уч йилгача солиқлар бўйича имтиёз мавжудлиги
ва бошқалар
.
Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асл мақсади
-
иқтисодиётнинг озиқ
-
овқат маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи барча саноат
тармоқлари бошқарув тизими самарадорлигини ошириш асосида иқтисодий ўсишни
таъминлаш. Жумладан, аҳолини сифатли, арзон, озиқ
-
овқат товарлари билан
таъминлаш ва аҳоли турмуш фаровонлик даражасини оширишдан иборат. Ушбу
мақсадга эришиш учун озиқ
-
овқат саноатида йирик ва кичик корхоналар уйғунлигини
таъминлаш, улар фаолияти учун қулай шарт
-
шароитлар яратишдир. Шу сабабли,
озиқ
-
овқат саноати корхоналари бошқарув тизимини такомиллаштириш бугунги
кундаги устувор йўналишлардан биридир.
Бугунги кунда инновацияларни ривожланиши ҳисобига озиқ
-
овқат саноати
корхоналари бошқарув фаолиятини ривожлантириш зарур. Шу сабабли глобаллашув
жараёнида МДҲ давлатларида ва жаҳон бозорида озиқ
-
овқат товарлари нархининг
кескин ортиши ва ушбу ҳолат республика ички истеъмол бозорига ҳамда аҳолини
озиқ
-
овқат маҳсулотига бўлган эҳтиёжига таъсир кўрсатаиши зарур. Республикани
ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишида озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг ўрни
ўта муҳимдир. Шунинг учун асосий вазифа –
бу иқтисодиётни инновацион ва
инвестицион ривожлантиришда биринчидан, миллий даромад ҳажмини ошириш
бўлса, иккинчидан, озиқ
-
овқат саноати корхоналари асосий фондларини ҳамда ортиб
бораётган аҳоли эҳтиёжини зарур озиқ
-
овқат товарлари билан таъминлаш. Шу
сабабдан аввало, талабни, яъни эҳтиёжни қондириш учун хомашёлардан унумли
фойдаланиш, уларни тайёрлаш, қайта ишлаш, сақлаш, ташиш, юклаш хизматларига
эътиборни кучайтириш талаб этилади. Озиқ
-
овқат саноати корхоналари асосий
фондлари самарадорлигини, яъни янги инновация ва инвестициялар даражасини
ошириш.
Ушбу масала моҳиятини очиб беришда озиқ
-
овқат товарлари таркибини кўриб
чиқиш лозим. Жумладан, озиқ
-
овқат маҳсулотлари кимёвий хусусиятлари ва ишлаб
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
124
5/2020
(№
00049)
чиқаришда фойдаланилишига кўра бир қатор туркумланишга эга: гўшт ва гўшт
маҳсулотлари; сут ва сут маҳсулотлари; нон ва нон маҳсулотлари; қанд
-
шакар ва
крахмал маҳсулотлари, кондитер маҳсулотлари; ўсимлик мойи; полиз экинлари ва
сабзавот маҳсулотлари; спиртли ва спиртсиз ичимликлар; балиқ ва балиқ
маҳсулотлари ва бошқалар.
Бугунги кунда бу кўрсаткичларнинг иқтисодий самарадорлиги кўпроқ кичик
корхоналар ҳиссасига тўғри келмоқда. Республикада озиқ
-
овқат саноати корхоналари
томонидан ишлаб чиқарилаётган асосий турдаги озиқ
-
овқат маҳсулотлари экологик
тозалиги, сунъий эмаслиги, нархини арзонлиги ҳамда сифат жиҳатидан истеъмол
дидини ўзига тортиши билан ажралиб туради. Аммо, республика озиқ
-
овқат саноати
соҳасида ҳал этилмаган муаммолар мавжуд. Чунки, мазкур маҳсулотлар республика
аҳолисига озиқ
-
овқат бозорларида сотилиши билан бирга чет мамлакатларга ҳам
экспорт қилинмоқда. Бироқ, экологик тоза, жаҳон талабларига мос турдаги озиқ
-
овқат товарларига барча хорижий давлатларда эҳтиёж жуда катта. Бу эса, озиқ
-
овқат
саноатини янада ривожлантиришни талаб этади. Соҳа ходимларининг вазифаси
мавжуд имкониятлардан самарали фойдаланишни йўлга қўйишга эришишдан
иборатдир. Илмий ишда таҳлилий натижалар асосида олинган маълумотлар шуни
кўрсатадики, озиқ
-
овқат саноати корхоналарининг ривожланиши ҳисобига
республикада янги инфратузилмалар ташкил этилади ҳамда бандлик даражаси
ортади.
Ҳозирги
кунда қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган маҳсулотларнинг салкам
юз фоизи, чакана савдо айланмаси тўлиқ ҳолда кичик корхоналар ҳиссасига тўғри
келади. Лекин, озиқ
-
овқат саноатида саноат маҳсулотларини қайта ишлаб чиқариш
соҳасидаги ривожланиш даражаси талабга тўлиқ жавоб бермайди. Бу эса тайёр
маҳсулот ишлаб чиқарувчи кичик корхоналарни кўпроқ ташкил этишни, уларни
ишлаб чиқариш кучларини ошириш учун зарур шарт
-
шароитларни яратиш долзарб
вазифа эканлигини кўрсатади.
Ўзбекистон озиқ
-
овқат саноати корхоналари фаолиятининг тез ривожланиб
кетмаслигига асосий сабаб айланма маблағларнинг етишмаслиги, хомашёлар
танқислиги, уларнинг фаолиятини тўхтаб қолиши ва бошқалардир. Шунингдек,
республикада озиқ
-
овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва самарадорлигини
ошириш бўйича бир қатор тадқиқот ишлари амалга оширилаётган бўлсада, ҳудудий
хусусиятларни инобатга олиш ҳамда рақобат муҳитини яратувчи корхоналар
фаолиятига қўйилган талаблар, унга ажратилган имтиёзлардан самарали
фойдаланиш, аҳолининг озиқ
-
овқат маҳсулотларига бўлган истеъмол даражаси ва
ишлаб чиқариш ҳажмини иқтисодий математик моделлар асосида чуқур ўрганишни
талаб этади.
Озиқ
-
овқат саноати корхоналар фаолиятини ривожлантириш хусусиятлари
тўғрисида мулоҳазалар юритилганда, биринчи навбатда таваккалчилик билан боғлиқ
фаолият тушунилади. Чунки умумий маънода таваккалчилик
−
тадбиркорлик
фаолиятини юритишда хавф
-
хатарга ва таҳликага боришдир. Таваккалчилик
тадбиркорлик фаолиятининг туб негизи бўлишига сабаб:
биринчидан, тадбиркорнинг
таваккалчилик асосида фаолият юритишини
иқтисодий мустақиллиги, фаолият турини эркин танлаши, ишлаб чиқариш
воситаларидан эркин фойдаланишини билдиради.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
125
5/2020
(№
00049)
иккинчидан, бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолияти билан
шуғулланувчи субъектлар рақобат курашига киришади.
учинчидан, тадбиркор таваккалчилик билан иш бошлаганда бошқа қатор
омиллар таъсирида ҳам таҳликага бориши мумкин. Жумладан, иқтисодиётдаги
мавжуд нобарқарорлик ҳолати ишлаб чиқариш соҳасини танлашда таваккалчилик
хавфини оширади. Чунки бу соҳанинг фойдали эканлиги тўғрисида аниқлик даражаси
бўлмайди.
тўртинчидан, таваккалчилик қонунчиликка ҳам боғлиқ, яъни амал қилаётган
қонун остида ҳуқуқий меъёрлардаги қонунчиликка зид ҳолатлар таваккалчилик
хавфини оширади
[7].
Озиқ
-
овқат маҳсулотларининг энг асосий кўрсаткичларидан бири уларнинг
функционал хусусиятларидир. Озиқ
-
овқат маҳсулотларининг тури жуда кўплиги учун
уларнинг функционал хусусиятлари ҳам ранг
-
барангдир. Масалан, шакар юқори
калорияли, яхши ҳазм бўладиган, ширин маҳсулот бўлиб тўғридан
-
тўғри истеъмол
қилиниши мумкин. Бундан ташқари у кондитер, нон
-
булка маҳсулотлари ишлаб
чиқаришда, ичимликлар, мева
-
сабзавот, сут маҳсулотлари ва бошқа маҳсулотлар
тайёрлашда ҳам кенг кўламда ишлатилади
[6].
Озиқ
-
овқат маҳсулотларини туркумлашда уларнинг ҳар хил хусусиятлари
ҳисобга олинишига асосланади. Шунингдек, мустақил иқтисодий фаолият ва
жавобгарлик тадбиркорлик фаолиятини юритишнинг ўзига хос хусусиятларидан бири
ҳисобланади. Бу хусусият тадбиркорлик моҳиятидан келиб чиқиб, тадбиркорнинг
иқтисодий мустақиллиги, тенг ҳуқуқли бўлиши билан ифодаланади. Тадбиркорнинг
таваккалчилик билан фаолият юритиши ҳам унинг иқтисодий мустақиллигидан,
фаолият турини эркин танлашидан далолат беради.
Шуни таъкидлаш жоизки, озиқ
-
овқат саноатида кичик корхонанинг ўзига хос
хусусиятлари тўғрисидаги масала ҳам мунозаралидир. Уларни икки гуруҳга ажратиб
ўрганиш мумкин, яъни иқтисодий ва ижтимоий гуруҳларга. Озиқ
-
овқат саноатида
кичик тадбиркорликнинг иқтисодий хусусияти бўлиб, унинг туб вазифаларини
фаолият
тури сифатида ва тадбиркорнинг мулкдор сифатида мос келиши
ҳисобланади. Энг муҳими, кичик тадбиркорликнинг ижтимоий хусусияти жамиятда
ижтимоий тангликни пасайтиради ва бозор муносабатларини чуқурлаштиришга олиб
келади. Барча тадбиркорлик фаолияти, хусусан, озиқ
-
овқат саноати тадбиркорлиги
учун ҳам яратилаётган маҳсулотнинг истеъмол қилиниши, унинг савдодаги харид
миқдори муҳим аҳамият касб этади. Мана шу сабаб боис тадбиркорнинг маркетинг
масалаларини яхши англаши тадбиркорликни ривожлантиришнинг муҳим омили
ҳисобланади.
Хулоса
ва
таклифлар
Озиқ
-
овқат саноати корхоналарида бошқариш механизмига таъсир этувчи
омиллар ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этиш асосида қуйидаги
хулосаларни қилиш мумкин:
озиқ
-
овқат маҳсулотларига эҳтиёж ҳамиша юқори бўлганлигини, бу эҳтиёж
бундан буён ҳам ортиб боришини ҳисобга олиб, мазкур соҳадаги тадбикорлик
субъектлари фаолиятини янада ривожлантириш зарур;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
126
5/2020
(№
00049)
озиқ
-
овқат корхоналарининг хомашё манбаи бўлган қишлоқ хўжалигида саноат
ишлаб чиқаришнинг кичик саноат
корхоналарига давлат кўмагини бериш ҳамда
уларга қўшимча имтиёзлар яратиш;
озиқ
-
овқат саноати корхоналарни ишлаб чиқариш салоҳияти, билими ҳамда
малакасини ошириш тизимини янгилаш ва такомиллаштириш.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Друкер Питер Ф.
Задачи менеджмента в XXI веке: пер. с англ.
–
М.: Вильямс,
2002.
128 с.
2.
Katerina Kutran. Organizational and Economic Arrangements of Economic
Systems Management
. Revista ESPACIOS. ISSN 0798 1015 Vol. 38 (Nº 46) Year 2017. Page
41-51
3.
Керашев А.А., Байбекова Р.А. Организационно
-
экономические аспекты
создания
и
эффективного
функционирования
вертикально
-
интегрированных
формирований в АПК // Вестник Адыгейского гос. ун
-
та, 2007. №1. С. 54 –
60
4.
Кульман А. А. Экономические механизмы//. М.: Прогресс; Универс., 1993. 92
с.
5.
Полухин А.А. Организационно
-
экономический механизм модернизации
сельского хозяйства России/ А.А. Полухин// Аграрная Россия. –
2012 -
№5 с. 23
-29
6.
Саидова Д.Н., Рустамова И.Б., Турсунов Ш.А. «Аграр сиёсат ва озиқ
-
овкат
хавфсизлиги». –Т.: Ўқув қўлланма. «Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси
Асосий кутубхонаси» босмахонаси нашриёти, 2016. 12
-
б.
7.
Умаров
И.Ю.
Озиқ
-
овқат
саноатида
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантириш истиқболлари. Монография. –
Т.: Фан ва технологиялар, 2014. –23 б.
8.
Цахилова В.Ф. Развитие организационно
-
экономического механизма
хозяйствования промышленных предприятий. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидата экономических наук. Москва –
2010. С 24. 10 б.
9.
Шилова
Н.П.
Организационно
-
экономические
аспекты
развития
интегрированных агропромышленных формирований. Воронеж: Воронежский ГАУ,
2013. 244 с.
