“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
328
5/2020
(№
00049)
БАНКЛАРНИНГ КРЕДИТЛАР БЎЙИЧА ЙЎҚОТИШЛАРГА
РЕЗЕРВЛАР ВА КОРПОРАТИВ ФОЙДА СОЛИҒИ
Абдуллаев Зафаржон Алижонович
Ўзбекистон Миллий унверситети катта ўқитувчиси, PhD
Аннотация:
Бир қатор ривожланаётган
мамлакатлар
ва ўтиш иқтисодиёти
даврида бўлган мамлакатларда кредитлар бўйича йўқотишлар учун резервларга солиқ
чегирмаларини қўлланиши корпоратив солиқ тизимидаги мунозарали масалалардан
ҳисобланади
.
Олиб борилган тадқиқотларда банклар кредитлар бўйича йўқотишларга
резервлардан ўзларининг солиққа тортиладиган фойдасини камайтириш мақсадларида
фойдаланишлари
аниқланган.
Калит сўзлар
:
банк, солиқ,
кредит, кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар,
капитал, корпоратив фойда солиғи.
Аннотация:
В ряде развивающихся стран и стран с переходной экономикой
применение налогового вычета по резервам на покрытие убытков по кредитам является
одним
из спорных вопросов в системе корпоративного налогообложения.
Исследования
показали, что банки используют резервы на покрытие потерь по ссудам для уменьшения
налогооблагаемой прибыли.
Ключевые слова:
банк,налог, кредит, резервы
на возможные потери по кредитам,
капитал,
корпоративный подоходный налог
.
Abstact:
The tax treatment of bank loan losses has been a contentious issue in a number of
developing and transition countries. Research has shown that banks use loan loss provisions to
reduce taxable profits.
Key words:
bank, tax, loan, loan loss provisioning, capital, corporate income tax.
Кириш
Тижорат банклари кредит рискини камайтириш мақсадида
асосан
банк
кредитлари бўйича кутилаётган зарарни қоплаш учун ёстиқ сифатида маълум
миқдорда маблағларни
ажратади
ва бу маблағлар кредитлар бўйича эҳтимолий
йўқотишларга резервлар ёки умидсиз қарзлар бўйича резервлар деб аталади.
Кредитлар бўйича йўқотишларга
резервларнинг баҳоланиши‒бу банклар томонидан
банк кредит портфелидаги кутилаётган эҳтимолий йўқотишларни камайтириш учун
қўлланиладиган кредит рискларини бошқариш инструменти ҳисобланади
[1].
Кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар
банк регуляторлари, назорат органлари
ва бухгалтерия ҳисоби стандартларини ишлаб чиқувчилар томонидан катта эътибор
берилмоқда, чунки банкларнинг
балансидаги катта ҳажмдаги кредитлар
уларни
иқтисодий шароитнинг ёмонлашувидан юзага келиши мумкин бўлган кредит
дефолтига нисбатан заифлаштиради,
бу
қарз
олувчиларнинг кредитларни қайтариш
қобилиятига таъсир қилиши
банклардан
кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга
етарли даражада резервларни
шакллантиришни талаб этади.
Шу билан бирга,
Laeven
ва
Majnoni
ларнинг
фикрича,
кредитлар бўйича
йўқотишларга
резервларни
шакллантиришда
турли
мамлакатлардаги
фарқланишларни ҳисобга олган ҳолда кредитлар бўйича йўқотишларни қопланишида
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
329
5/2020
(№
00049)
турли усулларини қўлланиши билан боғлиқ муаммолар тўлиқ ечимини топмасдан,
янги Базель келишувларида кўзланган мақсадга эришиш мумкин эмас
[2].
Базель
-
IIIда
кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар
тизимида, кейинги
берилган кредитлар
бўйича банк ва молиявий муассасалардан кредитлар самарадорлигини белгиловчи
қарздорнинг индивидуал характеристкасига асосланган резервларни шакллантириш
талаб қилинади
[3].
Krüger
ва бошқаларнинг таъкидлашича, халқаро молиявий
ҳисобот стандартлари
(International Financial Reporting Standards
‒
IFRS)
ва АҚШда
умумий қабул қилинган бухгалтерия ҳисоби тамойилларига (
Generally Accepted
Accounting Principles
‒
GAAP)
асосланган кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга
резервлар
1-
даражали капитални
камайтиришни назарда тутади
[4]
. Бундан ташқари,
регуляторлар иқтисодий пасайишлар даврида буфер капитални камайтириш ёки
банклар банкротликка яқин бўлганда резерв
режимини ўзгартириш орқали
пасайишлар давридаги қўшимча
талабаларни юмшатишлари мумкинлиги
кўрсатиб
ўтилган.
Мавзуга оид адабиётлар шарҳи
Олиб борилган таҳлил натижалари шуни кўрсатмоқдаки, дунёдаги кўплаб
банкларда муаммоли кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар шакллантиришнинг
цикллик иқтисодий пасайишлар бошланган давргача кечиктириш, иқтисодий циклни
банк даромади ва капиталига таъсирини кучайишига олиб келади. Хусусан,
Ozili
ва
Outa
ларнинг фикрича
,
кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар банк капиталига
талабларнинг циклга мойиллигини янада оширади
ва банкларнинг кредитлар бўйича
йўқотишларга резервлардан даромадни камайтириш мақсадларида
фойдаланишга
мойиллиги даромаднинг миқдори ва тақсимланишига
,
иқтисодиётнинг ҳолатига
(
айниқса, пасайиш ва инқироз даврларига) ва регулятив капиталга талабларга
боғлиқликдир
[1].
Олиб борилган кўплаб тадқиқотларда, банклар кредитлар бўйича йўқотишларга
резервлардан капитални тартибга солиш учун эмас, асосан фойдани камайтириш
мақсадларида фойдаланишлари айниқса, Базель келишувларидан кейинги даврларда
резервлардан даромадларни бошқаришда фойдаланиш ҳолатлари янада кўпроқ
намоён бўлган
[5,6,7,8].
Жумладан
, Anandarajan
ва бошқаларнинг
таъкидлашича, Базель
келишувлари амалга оширилгандан кейин ҳам банклар кредитлар бўйича эҳтимолий
йўқотишларга резервлардан капитал ва фойдани бошқариш учун фойдаланишлари ва
айниқса Базелдан кейинги даврда банк бошқарувининг ушбу резервлардан фойдани
бошқаришдаги
хатти
-
ҳаракати янада аниқ намоён бўлиши аниқланган
[5]. Perez
ва
бошқалар
томонидан
ҳам банклар банклар томонидан кредитлар бўйича эҳтимолий
йўқотишларга резервлардан
фойдасини корректировка қилишда фойдаланишлари
кўрсатиб ўтилган
[6]. Bouvatier, Lepetit
ва
Strobel
ларнинг
европа банкларининг панел
маълумотлари асосида амалга оширган эмпирик таҳлиллари натижасида кредитлар
бўйича
эҳтимолий
йўқотишларга
резервлардан
фойдасини
камайтиришда
фойдаланишлари мумкинлиги ва ушбу хатти
-
ҳаракатлар қаттиқ назорат режимлари ёки
юқори сифатли ташқи аудит мавжуд бўлган мамлакатларда камроқ намоён бўлиши
аниқланган
[7]
. Шунингдек, Skała
фикрича, кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга
резервлардан банклар ўз даромад оқимларини назорат қилишда фойдаланиш бўйича
кучли эмпирик далиллар мавжуд
[8].
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
330
5/2020
(№
00049)
Таҳлил натижаларига кўра, банкларнинг кредитлар бўйича йўқотишларга
резервлардан даромадлар жуда юқори ва кутилаётган дивидендлар жорий
даромадлардан паст бўлган ҳолатларда, юқори даромаднинг даражаси ва
ўзгарувчанлигини паст даражада ушлаб туриш учун фойдаланишлари аниқланган
[9].
Бундан ташқари,
Aristei
ва
Gallo
ларнинг таъкидлашича, кредитлар бўйича эҳтимолий
йўқотишларга резервларнинг
ўсишига нафақат банклар дуч келадиган юқори кредит
рисклари таъсир қилади, бироқ, даромадни бошқариш амалиётида вақт ўтиши билан
даромадни барқарорлаштириш тенденцияси ҳам мавжуд
[10]. Cummings
ва
Durrani
лар
фикрича, банклар келажакда кредит ўсишини ҳисобга олган ҳолда
резервларини
оширишлари
ва бунда
резеревлар ҳисобидан келгусидаги кредит зарарларини
олдиндан молиялаштириш учун банклар меъёрий талаблардан ортиқча капиталининг
бир қисмини ажратади, яъни
банклар мазкур мақсадларда юқори даромаднинг бир
қисмини ажратишини англатади
[11].
Шу билан бирга, Andries, Gallemore ва Jacobлар
(2017)
томонидан мамлакатлараро
2001-
2013 йиллардаги корпоратив фойда солиғининг ўртача ставкалари ва кредитлар
бўйича йўқотишларга резервлар учун солиқ чегирмалари тўғрисидаги маълумотлардан
кредитлар бўйича йўқотишларни ҳисобга олган ҳолда корпоратив солиқ тизимининг
банк молиявий ҳисоботига таъсири таҳлил этилган. Таҳлил натижасида, кредитлар
бўйича йўқотишлар учун резервларнинг умумий суммасига солиқ чегирмалари кўзда
тутилган мамлакатларда, резерв миқдорининг солиқ ставкаси даражасида ўсиши
аниқланган. Агарда умумий резервларга нисбатан солиқ чегирмалари мавжуд бўлса,
корпоратив даромад солиғи ставкасининг 1% кўтарилиши, резервлар миқдорининг
ўртача 4,9 %га ўсишига олиб келиши мумкин
[12].
Бундан ташқари, таҳлил натижалари
шуни кўрсатадики, корпоратив солиқ тизими кредитлар бўйича йўқотишларни ўз
даврида акс этишини рағбатлантиради
ва
банк секторининг молиявий ҳисоботи
шаффофлигини
таъминлашда муҳим омили ҳисобланади.
Шу билан бирга, мазкур
тадқиқот натижалари, кредитлар бўйича йўқотишларни тан олинишининг
кечиктирилишини тартибга солувчи органларнинг қарорига таъсир этиши
мумкинлиги билан изоҳланади.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот ишида таққослама таҳлил, монографик кузатувлар ва тасвирий
статистика усулларидан фойдаланилган. Шу билан бирга, кредитлар бўйича
йўқотишларга резервларнинг банкларнинг солиққа тортиладиган фойдасига таъсири
бўйича олиб борилган таҳлиллар натижаси баҳоланган, кредитлар бўйича
йўқотишларга резервлар учун солиқ режимларининг
таҳлили амалга оширилган.
Таҳлил ва натижалар
Банк кредитлари бўйича йўқотишларни қоплаш учун шакллантирилган
резервлар ёстиқ вазифасини бажаради ва кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар
чегириладиган харажатлар таркибига киритилган бўлиб, соф фойда ва тартибга
солувчи капитални (тақсимланмаган фойдани камайиши ҳисобига) қисқартиради.
Кредитлар бўйича йўқотишлар резерв миқдорига тенг бўлганда, кредитларни
ҳисобдан чиқарилиши фойда ёки регулятив капиталга таъсир этмайди, чунки
кутилаётган йўқотишлар резерв билан таъминланган вақтида даромад билан
қопланган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
331
5/2020
(№
00049)
Кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар учун солиқ режимлари икки
категорияга бўлинади: резерв усули ва ҳисобдан чиқариш усули. Биринчи усулга
асосан банклар кредитлар бўйича
йўқотишларга резервларни жорий даврдаги
солиққа тортиладиган фойдадан чиқариб ташлашлари мумкин. Бу усулда
резервларни шакллантиришда кечиктирилган солиқ активлари яратилмайди. Бир
қатор мамлакатларда (масалан, Германияда) умумий резервлар учун солиқ
чегирмаларига рухсат берилиб, маълум бир кредитлар ёки кредит манбаларига
боғланмаган. Бошқа мамлакатларда (масалан, Канада, Франция ва Буюк Британия)
фақат маълум бир кредитлар ёки кредит манбалари билан боғлиқ резервлар учун
солиқ чегирмалари мавжуд. Бир қатор мамлакатларда (Япония, Таиланд) кредитлар
бўйича йўқотишларга солиқ чегирмалари учун лимитлар ўрнатилган. Хусусан,
Таиландда банкларнинг кредитлари бўйича йўқотишларга резервларни, қайси бир
сумма миқдорини камроқ бўлишидан келиб чиқиб, соф фойда суммасини 25 фоизи
ёки қопланмаган умумий кредитларнинг ҳажмига нисбатан 0,25 фоиз миқдорида
солиқ солинадиган базадан чегириб ташлашлари мумкин. Шу билан бирга, солиқ
қонунчилигига асосан кредитлар бўйича йўқотишлар фақат қарздорга нисбатан
фуқаролик иши очилган
ёки банкрот деб эълон қилинган ёки вафот этганда
ҳолатларда ҳисобдан чиқарилиши белгиланган.
АҚШда банкларни солиққа тортиш корпорацияларни солиққа тортишнинг
умумий қоидлари асосида 1986 йилда қабул қилинган Солиқ Кодексида (Internal
Revenue Code) назарда тутилган истиснолар ҳисобга олинган ҳолда амалга
оширилади. Жумладан, солиққа тортиладиган база ҳисобот даврида қисман ёки
тўлиқ қадрсизланган умидсиз қарзлар бўйича харажатлар суммасига камайтирилиши
лозим. Бироқ, банкларга умидсиз қарзлар бўйича йўқотишларни қопланишга
резервлар учун чеклов мавжуд бўлиб, активлари суммаси 500 млн. АҚШ долларигача
бўлган банклар учун кредитлар бўйича йўқотишлар учун резервларга рухсат
берилган. Мазкур резерв даражаси банкнинг барча қарзлар суммасини эмпирик
тарзда аниқланган йўқотишлар суммасига (ўтган 6 йилдаги ўртача кўрсаткичига)
кўпайтириш орқали аниқланади
[13].
Россиядаги банкларда кредитлар бўйича
йўқотишларга резервлар миқдори қуйидагича белгиланган: ностандарт кредитлар
учун 1 фоиздан 20 фоизгача; шубҳали кредитлар учун 21 фоиздан 50 фоизгача;
муаммоли кредитлар учун 51 фоиздан 100 фоизгача; умидсиз кредитлар учун 100
фоиз. Бироқ, солиқ органларида банклар томонидан резервлар миқдорини ошириб
бориши ва харажатларнинг маълум қисми иқтисодий асосланмаганлиги юзасидан
фикрлар пайдо бўлмоқда. Бу шуни англатадики, банк томонидан кредитларни у ёки
бу категорияга таснифланиши натижасига қараб, фойда солиғи базасини аниқлашга
сезиларли даражада таъсир этиши мумкин. Чунки мазкур харажатлар Солиқ
Кодексининг 315
-
моддаси, иккинчи бандига асосан фойда солиғи базасидан чегириб
ташланади
[14].
Бир қатор мамлакатларда Австралия, Аргентина, Янги Зеландия, Корея,
Малайзия ва Филиппин мамлакатларида ҳисобдан чиқариш усули қўлланилиб, фақат
умидсиз кредитлар бўйича йўқотишлар тан
олинади. Жумладан, Филиппинда солиқ
солиш мақсадларида, банк бухгалтерия ҳисобварақларидан ҳисобдан чиқарилган ва
Марказий банк томонидан маъқулланган қарзлар чегириб ташланиши кўзда тутилган.
Мазкур усулга мувофиқ, банк кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар солиққа
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
332
5/2020
(№
00049)
тортиладиган даромаддан чегириб ташланишига йўл қўйилмайди ва кредит
қайтарилмаслигини кутиши керак бўлади. Кредитлар бўйича резервларни
шакллантирилиши
келгусидаги
солиқ
чегирмаси
қийматига
тенг
бўлган
кечиктирилган солиқ активини яратади. Кредит ҳисобдан чиқарилганда, банк солиқ
чегирмаларига эга бўлади ва кечиктирилган солиқ активини қоплайди.
Умуман олганда, солиққа тортиш тизимида
кредитлар бўйича йўқотишлар учун
резервларга нисбатан ягона стандарт халқаро амалиёт мавжуд эмас ва
жаҳон
амалиётида кредитлар бўйича йўқотишларга нисбатан ҳисобдан чиқариш усулидан
ёки йўқотишларга резервларни шакллантиришда турли
усулдан фойдаланилади.
Бирқатор иқтисочи олимларнинг
фикрича,
банк кредитлари бўйича зарарларнинг
солиққа тортиш
режими бир қатор
ривожланаётган мамлакатлар ва ўтиш даври
иқтисодиётидаги мамлакатларда мунозарали масала
ҳисобланади.
Банкларнинг
кредитлар бўйича эҳтимолий
йўқотишларга резервларини
пасайтирмаслик
ва
йўқотишларга резервлар бўйича жорий солиқ имтиёзларидан фойдаланишни
рағбатлантирилишини таъминлаш учун банклар ва банк регуляторлари одатда
кредитлар бўйича йўқотишларни тан олинишидаги солиқ қоидаларининг
нормативлар ҳисоби билан узвий боғлиқ бўлишини ҳоҳлайди. Солиқ органлари
кўпинча нормативлар ҳисобига эҳтиёткор муносабатда бўладилар
ва унинг солиқ
мақсадида қабул қилиниши банклар томонидан тўланадиган фойда
солиқларини
сезиларли даражада камайтиришга олиб
келади
.
банк активларида кредитларнинг
аҳамияти ва умидсиз қарзларнинг
қийматини
ҳисобга
олган ҳолда кредитлар бўйича
йўқотишларни ҳисобга олиш банклар фаолиятини солиққа тортиш билан боғлиқ
солиқ сиёсатининг
асосий
масаласидир. Масалан, 2000 йилда АҚШда
кредитлар ва
лизинглар
банк активларининг
60%ини, кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар
солиқ
тўлагунга қадар фойданинг
21%ини ташкил этган
[15].
Кредитлар бўйича
йўқотишлар‒бу банклар даромад олишлари учун муқаррар харажатлар
бўлиб, бу
зарарлар молиявий ва солиқ мақсадлари учун харажатлар сифатида тан олиниши
керак
.
Юқорида
кўрсатиб
ўтилганидек,
аксарият
,
мамлакатларда
тижорат
банкларининг йўқотишлар бўйича резервларга солиқ чегирмалари
тақдим этиш
амалиёти мавжуд бўлиб, тижорат банклари фаолиятини солиққа тортиш
методологиясини такомиллаштиришда кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга
резервларни шакллантириш долзарб масала ҳисобланади. Шу сабабдан, кредитлар
бўйича йўқотишларга резервларни шакллантириш тартиби ва резервлар миқдорига
фойда солиғининг таъсирини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади.
Шу билан бирга,
корпоратив даромад солиғи тизимининг банкларда
молиявий ҳисоботларни тузиш
танловига, хусусан, кредитлар бўйича йўқотишларнинг тегишли даврда акс этишига
ва унинг қопланишини банклар ҳулқ
-
атворига таъсирини ўрганиш муҳим
ҳисобланади. Охирги йилларда, қонунчилик хужжатларини ишлаб чиқувчи ва
тартибга солувчи органлар томонидан кредитлар бўйича йўқотишлар учун
резервларга солиқ чегирмаларини ошириш имкониятлари кўриб чиқилган, чунки
солиқ чегирмалари йўқотишларнинг
тегишли ҳисобот даврида акс этишини
таъминлайди. Бироқ, солиқ имтиёзларининг кредитлар бўйича йўқотишлар учун
резервлар шакллантирилишига таъсир этиши жуда муҳим ҳисобланади, чунки
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
333
5/2020
(№
00049)
йўқотишларга резервлар банклар учун молиявий ҳисоботни дискрецион танловида
энг муҳим ҳисобланади
[16,17].
Кўриниб турибдики, солиқ солиш мақсадларида банкларга умумий резервларни
чегиришга (қадрсизланган сифатида конкрет аниқланмаган мавжуд кредитлар бўйича
резервлар) рухсат берилган бир вақтда, бошқа мамлакатларнинг солиқ тизимида эса
маълум қадрсизланган кредитлар бўйича резервларга чегирмалар рухсат берилган
ёки умуман солиқ чегирмалари мавжуд эмас. Бизнинг фикримизча, юқори
даражадаги резервлар банк бошқарувчилари учун салбий ҳолатларни келтириб юзага
келтириши мумкин, яъни капиталга нисбатан минимал талабни оширилиши ёки паст
даромадлар олиниши оқибатида рентабелликни пасайиб кетишига олиб келади.
Фикримизга кўра, кредитлар бўйича йўқотишлар учун резерв қилинишига корпоратив
солиқ тизимининг иқтисодий муҳим таъсирини таҳлил қилиш эмпирик масала
ҳисобланади. Бундан ташқари, кредитлар бўйича йўқотишлар учун резерв
қилинишига корпоратив солиқ тизими орқали таъсир этиши мумкин бўлган иккита
механизми
мавжуд. Биринчидан, кредитлар бўйича йўқотишларни ўз вақтида тан
олиниши. Иккинчидан, корпоратив солиқ тизими кредитлар бўйича юқори рискларни
рағбатлантириши мумкин
.
Жумладан,
Bushman
ва
Williams
ларнинг фикрича,
кредитлар бўйича кутилаётган зарарни аниқланишининг
кечиктирилишини
тан
олиниши бу банкларнинг
қуйидаги 3 та турли
даражадаги рискларга заифлиги билан
боғлиқ бўлиб, фонд бозорининг
ликвидлик риски
,
алоҳида банкларнинг
активларини
камайиши
ва тизимли рискка сезувчанликни пасайиши натижасида умумий банк
секторини қисқариш рискини ортишига олиб келади
[18].
Бундан ташқари,
рецессиялар даврида
кредитлар бўйича кутилаётган зарарни аниқланишининг
кечиктирилишини
тан олиниши ҳамда бозор даромадлиги ва банк секторининг янада
юқори ликвидлик риски ўртасидаги кучли корреляцион боғлиқлик мавжудгини
ҳисобган олган ҳолда кредитлар бўйича кутилаётган зарарни аниқланишининг
кечиктирилишини тан олинишини юқори даражада бўлган банклар бир вақтнинг
ўзида молиявий нобарқарорликни ортишига дуч келиши
ва инқироз даврида риск
ҳулқ
-
атворининг ўзгартириш учун кенг имкониятларга эга бўлиши мумкин. Шу билан
бирга, рецессия даврларида
кредитлар бўйича кутилаётган зарарни аниқланишининг
кечиктирилишини тан олиниши
банклар учун юқори рискларни юзага келтиради ва
уларнинг хусусий капитал қийматини кескин тушиб кетишига олиб келади.
Бундан ташқари,
таҳлил натижалари шуни кўрсатадики, корпоратив солиқ
тизими кредитлар бўйича йўқотишларни ўз даврида акс этишини рағбатлантиради
ва
банк секторининг молиявий ҳисоботи шаффофлигини
таъминлашда муҳим омили
ҳисобланади.
Шу билан бирга, мазкур тадқиқот натижалари, кредитлар бўйича
йўқотишларни тан олинишининг кечиктирилишини тартибга солувчи органларнинг
қарорига таъсир этиши мумкинлиги билан изоҳланади. Шунингдек, корпорацияларни
солиққа тортиш тизимининг кредитлар бўйича йўқотишлар учун резервга таъсирини
ҳар хил мамлакатларда турлича бўлиши кўрсатиб ўтилган. Биринчидан, корпоратив
даромад солиғи тизимини таъсири кучли бўлган мамлакатларда, тартибга солувчи
органлар нисбатан паст назорат ваколатига эга эканлиги кузатилган бўлиб,
корпоратив солиқ тизимида йўқотишлар учун резервларни рағбатлантириш банк
назорат
органларининг ўрнини босиши мумкинлиги таъкидлаб ўтилган. Иккинчидан,
солиқ декларацияларининг мувофиқлиги юқори бўлган мамлакатларда, солиқ
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
334
5/2020
(№
00049)
тизимини резервларга таъсир кучлироқ бўлиши кузатилган. Ниҳоят, солиқ
тизимининг кредитлар бўйича йўқотишлар учун резервларни шакллантиришга
таъсири тижорат банклари учун бошқа оқибатларни келтириб чиқариши мумкин.
Масалан, АҚШ банкларининг 2001
-
2013 йиллардаги маълумотлари ўрганиб
чиқилганда, резервларга чекловлар сабабли, кўпчилик банкларда активлар
миқдорини ўсиши 500 млн. АҚШ доллари чегарасидан ошмаганлиги кузатилган. Бу
шуни кўрсатадики, корпоратив солиқ тизими банк активлари миқдорини маълум
чегарада бўлишига аниқ таъсир этиши мумкин. Шунингдек, Gallemore томонидан
2007-
2009 йиллардаги молиявий инқироз давридаги АҚШ банкларини ўрганиш
асосида, кредитлар бўйича йўқотишларни тан олинишини кечиктирилиши билан
тартибга солувчи органларнинг аралашувларини эҳтимоллиги ўртасида салбий
боғланиш мавжудлиги аниқланган
[19].
Эмпирик таҳлиллар натижасидан келиб чиқиб, хулоса қилиш мумкинки
кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга
резервлар солиққа тортилмайдиган
бўлса, ушбу резервлар миқдори даромад солиғи ставкаси даражасида ўсиши мумкин
.
Бундан ташқари, тадқиқотлардан чиқарилган хулосаларга кўра, кредитлар бўйича
йўқотишларни ўз вақтида тан олинишига нафақат рискларнинг ўсиши, балки
корпоратив солиқ тизимининг таъсири муҳим аҳамият касб этади. Шу билан бирга,
корпоратив солиқ тизими кредитлар бўйича йўқотишларни ўз вақтида тан олиниши,
банк тизимининг шаффофлигига олиб келиши ва кучли банк фаолияти учун тартибга
солувчи қоидалар ўрнини босиши мумкин.
Хусусан, республикада Марказий банк томонидан ишлаб чиқилган тартибга
асосан тижорат банкларига «стандарт». «субстандарт», «қониқарсиз», «шубҳали» ва
«умидсиз» деб таснифланган кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплашга
резервлар шакллантириш белгиланган
[20]
. Жумладан,
кредитлар бўйича
йўқотишларга мажбурий резервларнинг нормалари қуйидагича:
субстандарт
кредитлар учун уларнинг қайтарилмаган асосий қарз (қолдиқ) суммасининг 10 фоизи
миқдорида; қониқарсиз кредитлар учун уларнинг қайтарилмаган асосий қарз
(қолдиқ) суммасининг 25 фоизи миқдорида; шубҳали кредитлар учун уларнинг
қайтарилмаган асосий қарз (қолдиқ) суммасининг 50 фоизи миқдорида; умидсиз
кредитлар учун уларнинг қайтарилмаган асосий қарз (қолдиқ) суммасининг 100
фоизи миқдорида махсус резервлар шакллантириши лозим.
Тижорат банклари томонидан кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишлар учун
шакллантирилган резервлар ҳисобига умидсиз қарзларнинг асосий қарз доирасидаги
суммаси қопланади. Қопланган умидсиз қарзлар ва улар бўйича фоизлар балансдан
ташқари моддалардаги ҳисобварақларга ўтказилган вақтдан бошлаб, баланснинг
«Кўзда тутилмаган ҳолатлар» ҳисобварақларида 5 йил мобайнида акс этиб борилиши
лозим. Мазкур ҳисобварақларга ўтказилгандан кейин беш йил давомида тўланмаган
асосий қарзлар ҳам уларнинг фоизлар ҳам банк Кенгашининг акциядорлар умумий
йиғилишида тасдиқланган қарорига асосан ҳисобдан чиқарилиши мумкин.
Маълумотлардан кўриниб турибдики, муаммоли кредитлар («қониқарсиз»,
«шубҳали» ва «умидсиз) билан кредитлар бўйича йўқотишларга шакллантирилган
мажбурий резервлар ўртасидаги фарқ миқдори юқори даражани ташкил этган. Шу
билан бирга, кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга резервларнинг банк
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
335
5/2020
(№
00049)
харажатларидаги улушини сезиларли даражада ўсиш тенденциясини кузатиш мумкин
(1
‒расм).
1-
расм. Кредитлар бўйича йўқотишларга мажбурий резервлар
(%да)
Манба:
[21]
асосида тадқиқотчи
томонидан тайёрланган
.
Бу ўз навбатида
мажбурий резервлар ҳисобига харажатларни ошириб, солиқ
солинадиган фойдани камайтиришга олиб келади. Кредитлар бўйича эҳтимолий
йўқотишлар миқдорини ўлчовида (масалан, Value
-at-
Risk, VaR методологияси)
тегишли усулларидан фойдаланилмайди. Кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга
резервлар
банклар
томонидан солиқ тўлангунга қадар фойдани бошқариш (ҳисобот
даврида
тўланадиган солиқни камайтириш ёки келгуси даврга ўтказиш ва бошқалар)
имкониятларини яратиб беради. Чунки, банклар қонун ҳужжатлари талабларига
мувофиқ захира фондларини ташкил этади
ва ушбу захира фондларига ажратмалар
қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ва нормалар доирасида харажатлар
сифатида чегирилади
[22].
Солиқ қонунчилигига кўра, банкларнинг солиқ
солинадиган фойдасини аниқлашда субстандарт, қониқарсиз, шубҳали ва умидсиз
кредитлар бўйича мажбурий резервлар чегириладиган харажатлар таркибига
киритилган.
Хулоса ва таклифлар
Назарий ва эмпирик тадқиқотлар натижаларига асосан банклар кредитлар
бўйича йўқотишларга резервлар корпоратив даромад солиғи ставкасига нисбатан
таъсирчан бўлиши исботланган ва бунда солиққа тортиш мақсадларида умумий
резервлар чегириб ташланганда, кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар
корпоратив даромад солиғи ставкаси билан ижобий боғлиқлиги тасдиқланган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
336
5/2020
(№
00049)
Бир қатор иқтисодчи олимларнинг таъкидлашича, йўқотишлар учун резервларни
шакллантиришга солиқ имтиёзлари таъсир кўрсатади, яъни капитал етарлилиги
бўйича минимал кўрсаткичга эга бўлишига, назорат органлари эътиборини
тортишига, банк бошқарувчилари учун банк фаолиятини тўхтатиш ёки кредитлар
беришга чекловлар қўйиш каби салбий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин.
Иккинчидан, кредитлар бўйича йўқотишларга резервлар баланс фойдани
камайтириш орқали, тўланадиган дивидендлар миқдорига салбий таъсир этиб,
акциялар баҳосини тушиб кетишига олиб келиши мумкин. Учинчидан, умумий
резервларга солиқ чегирмаларини қўлланилганда, кредит портфелини риски
корпоратив даромад солиғи ставкаси билан ижобий боғлиқ бўлади
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, кредитлар бўйича йўқотишларга мажбурий
резервларни солиққа тортиш тартибини белгилашда қуйидагилар
муҳим
ҳисобланади
:
банк даромадларини аниқлашда, кредитлар бўйича йўқотишлар учун (ҳисобдан
чиқариш ёки резервлар шакллантириш) қайси усулнинг
қулайлиги;
кредитлар бўйича йўқотишларни солиққа тортиш билан тартибга солиш
ўртасидаги тўлиқ ёки қисман мувофиқлиги;
кредитлар бўйича йўқотишлар учун резервларга солиқ чегирмалари
қўлланишида чекловларни ўрнатилиши.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ozili K. P., Outa E. (2017). "Bank Loan Loss Provisions Research: A Review," MPRA
Paper
76495,
University
Library
of
Munich,
Germany.
https://www.researchgate.net/publication/31730831.
2.
Laeven L. & Majnoni G. (2003). Loan loss provisioning and economic slowdowns:
Too much, too late? Journal of Financial Intermediation, 12(2), 178e197.
3.
Wezel T., Chan Lau J. A. & Columba F. (2012). Dynamic loan loss provisioning:
Simulations on effectiveness and guide to implementation. IMF Working Paper,
WP/12/110.
4.
Steffen Krüger, Daniel Rösch, Harald Scheule (2018). The impact of loan loss
provisioning on bank capital requirements. Journal of Financial Stability 36 (2018) 114
–
129.
5.
Anandarajan A., Hasan I. & McCarthy C. (2007). Use of loan loss provisions for
capital, earnings management and signalling by Australian banks. Accounting & Finance,
47(3), pages 357-379.
6.
Perez D., SalРas
-Fumas V. & Saurina J. (2008). Earnings and capital management
in alternative loan loss provision regulatory regimes. European Accounting Review,17(3),
pages 423-445.
7.
Bouvatier V, Lepetit L & Strobel F (2014). 'Bank income smoothing, ownership
concentration and the regulatory environment', Journal of Banking & Finance, vol. 41, no.
1, pp. 253-270.
8.
Dorota Skała ( 2015)."Saving on a Rainy Day? Income Smoothing and
Procyclicality of Loan-Loss Provisions in Central European Banks," International Finance,
Wiley Blackwell, vol. 18(1), pages 25-46.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
337
5/2020
(№
00049)
9.
Norden L. & Stoian A. (2013). Bank earnings management through loan loss
provisions: A double-edged sword?. DNB Working Paper, No. 404.
10.
Aristei D., & Gallo M. (2019). Loan loss provisioning by Italian banks: Managerial
discretion, relationship banking,functional distance, and bank risk. International Review of
Economics and Finance, 60, 238-256.
11.
Cummings J. R., & Durrani K. J. (2016). Effect of the Basel accord capital
requirements on the loan loss provisioning practices of Australian banks. Journal of
Banking and Finance, 67, 23
–
36.
12.
K Andries, J Gallemore, M Jacob (2017). The effect of corporate taxation on
bank transparency: Evidence from loan loss provisions Journal of Accounting and
Economics, volume 63, issue 2-3, p. 307
–
328.
13.
Title 26-Internal Revenue Code, Subtitle A - Income Taxes, Subchapter H -
Banking Institutions, § 585 (a).
14.
Барская П.В. (2017). Особенности расчета налоговой базы по налогу на
прибыль в коммерческих банках. Научные записки молодых исследователей №
5/2017. ст. 47
-51.
15.
Bassett William F. and Egon Zakrajšek (2001). “Profits and Balance Sheet
Developments at U.S. Commercial Banks in 2000,” Federal Reserve Bulletin.
16.
Ryan S. G. (2011). Financial Reporting for Financial Instruments. Foundations and
Trends in Accounting 6 (3/4):187-188.
17.
Beatty A. and S. Liao. (2014). Financial Accounting in the Banking Industry: A
Review of the Empirical Literature. Journal of Accounting and Economics 58 (2/3):339-383.
18.
Bushman, R. M., and C. D. Williams (2015). Delayed Expected Loss Recognition
and the Risk Profile of Banks. Journal of Accounting Research 53 (3):511-553.
19.
Gallemore John (2020). Bank Financial Reporting Opacity and Regulatory
Intervention.
Available
at
SSRN:
https://ssrn.com/abstract=2838541
or
http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2838541.
20.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 2015 йил 14 июлда 2696
-
сон
билан давлат рўйхатидан ўтган “Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш
ва активлар бўйича эҳтимолий йўқотишларни қоплаш учун захиралар шакллантириш
ҳамда улардан фойдаланиш тартиби тўғрисида”ги низом.
21.
Аналитический обзор банковский сектор Узбекистан 2015
-
2019 гг.
Рейтинговое Агентство "Ahbor
-Reyting".
22.
Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси (янги таҳрири). Қонун
ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 31.12.2019 й., 02/19/СК/4256
-
сон.
