“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
М.М. Таирова, и.ф.н., доц.
М. Хамидов, магистрант, БухДУ
МАРКЕТИНГ ТИЗИМИДА ТАДБИРКОРЛИК ЛОГИСТИКАСИНИНГ
ХУСУСИЯТЛАРИ
В статье раскрыты сущность и особенности предпринимательской
логистики. Показана взаимосвязь предпринимательской логистики с
маркетингом и менеджментом.
The article reveals the essence and peculiarities of business logistics. The
relationship of logistics business with marketing and management.
Калит сўзлар:
Тадбиркорлик муҳити, тадбиркорлик, логистика,
тадбиркорлик логистикаси, маркетинг, менежмент.
Тадбиркорлик эркинлигини, унинг хусусий манфаатдорлигини ҳуқуқий,
ташкилий-иқтисодий ҳимоя қилиш, қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш
соҳасидаги тадбирларга ҳукуматимиз жиддий эътибор бермоқда. Натижада
фаол тадбиркорликка ва иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга монелик
қилувчи кучларни барҳам топтирадиган зарур шарт-шароитлар кенгаймоқда.
Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг
ҳозирги босқичи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантириш билан тавсифланади. Амалга оширилаётган ислоҳотлар
натижасида Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳаси жадал
тараққиёт йўлидан одимлаб бормоқда. Зеро, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантириш, Ўзбекистонда амалга оширилаётган
иқтисодий ислоҳотларнинг энг муҳим устувор йўналишларидан биридир.
Бу
борада
Ўзбекистон
Республикасининг
Биринчи
Президенти
И.А. Каримов 2015 йилда - мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш
якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий Дастурнинг энг муҳим
устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисдаги
маърузасида “Бош мақсадимиз-мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, униб
бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил
давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада
кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир”, [1]-деб бежизга
таъкидламадилар.
Қулай тадбиркорлик муҳитидаги ҳар бир фаолият тижоратлашув ва
рақобатлашувга ундайди. Бунга мос равишда истеъмолчи учун ҳам бозордан
товар харид қилиш ва истеъмол қилишда энг маъқулини танлаш имконияти
вужудга келади. Шу ҳам аёнки, истеъмолчининг эркин танловдаги
устуворлигига ишлаб чиқарувчи ёки сотувчидаги тадбиркорлик лаёқатигина
тенг келади, натижада тадбиркорлик айримлар учун эмас, балки бозорнинг
барча иштирокчилари учун яшовчанлик шарти ва аломатига айланади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
Тадбиркорлик фаолиятининг моҳияти эса истеъмолчининг тадбиркорга
эмас, тадбиркорнинг истеъмолчига боғлиқлиги ва мослашувидир. Дарҳақиқат,
ушбу фикр Ф.Котлер томондан замонавий маркетинг муваффақиятидаги 9
қоиданинг бири сифатида таъкидланади [2].
Фикримизча, миллий тадбиркорлигимизнинг ички ва ташқи бозорда
рақобатбардошлигига эришишда ривожланган мамлакатларда харидор учун
кураш бўйича тўпланган тажриба ва илмий хулосаларни ўзлаштириш ўта
муҳим ва бу борада улар шубҳасиз, асқотади.
Бундай иқтисодий вазият, яъни иқтисодий жараёнлардаги вақт ва қиймат
салмоғининг
қайта
тақсимланиш
тенденциялари
туфайли
йирик
компаниялардаги функционал бўлимлар (таъминот, сақлаш, сотиш кабилар)
ҳамда мустақил субъектларнинг фаолиятига оид ёндашувларда тор
манфаатдорлик ва кескин рақобатбардошлик муносабатларидан воз кечиш
зарурлиги англанган. Чунки истеъмолчи эҳтиёжини қондиришда улардан
айримларнигина манфаатдорлиги иқтисодий жараёнлар узлуксизлигига панд
берган. Негаки, таъминотчиларнинг хомашё танқислиги хатарига барҳам бериш
учун ғамламани кўпайтиришлари молиявий маблағлар ҳаракатининг
секинлашувига олиб келган. Қадоқлашда арзон усулларни қўллаш
транспортчилар учун ҳар доим ҳам қулайлик туғдирмаган.
Юқоридаги шарт-шароитларнинг барчаси барқарор бозор мувозанатини
таъминлашда таъминот, тайёрлов, ишлаб чиқариш захираларини сақлаш ва
ташишдаги моддий бойликлар ҳаракатини ягона оқим сифатида ҳисобга олиш
заруратини орттирган. Натижада, “таъминот – ишлаб чиқариш–сотиш"
жараёнларидаги манфаатларнинг муштарак мутаносиблиги-ю, мувофиқлигини
таъминлайдиган янги усул ва воситаларни ўз ичига қамраб олган логистика
фани вужудга келган. Аслида "логистика"нинг луғавий маъноси қадимги
юнончада (1оgоs, 1оgistos, logistca) "ҳисоблаш санъати" ва "мушоҳада" деган
маъноларни англатган. Айни чоғда "логика" ва "логистика"ни мазмунан бир
маънони англатади, деб бўлмайди. Биринчиси сабабий пировард боғлиқликни
билдирса, иккинчиси ушбу боғлиқликдаги бошқарувни ташкил этиш
маъносини англатади [4].
Шу тариқа тадбиркорликни ривожлантиришнинг янги илмий йўналишига
асос солинган. Фикримизча, тадбиркорлик фаолияти, логистика ҳамда
тадбиркорлик логистикасининг ўзаро алоқадорлиги ва хусусиятларини
ўрганишда Венн диаграммасидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир (1-расм).
Логистиканинг тадқиқот объекти сифатида моддий бойликларнинг
мақсадга йўналтирилган турли унсур ва жабҳаларидан иборат бўлган
таъминот, ишлаб чиқариш, сотишга оид яхлит оқимий жараёни белгиланган.
Иқтисодий ривожланишнинг Ғарбдаги андозаларига кўра, "логистика"
"маркетинг" ва "менежмент"дан ажралиб чиқиб, алоҳида илмий йўналиш
олиши учун қарийб ярим аср талаб этилган эди, Ўзбекистонда эса
мустақилликнинг тарихан қисқа ўтган йиллари – йигирма беш йил ичида
"логистика"нинг усул ва воситаларидан фойдаланишга жиддий тарзда
киришилди. Масалан, маъмурий бошқарув тизими барҳам топиши ҳисобига
корхоналарнинг мажбурийликка асосланган имтиёз ва кафолатларига чек
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
қўйилганлиги, бозор учун ёд бўлган "харажат плюс" усулидаги нарх сиёсатидан
воз кечилиши, масъулиятсизлик ва қаллобликни рағбатлантиришнинг куни
битиши кабилар шу жараённинг ташкилий асоси бўлди. Демак, юқорида
келтирилган эволюцион жараён миллий корхоналаримиздаги тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантириш учун зарур бўлган жиҳатларни англаш
имкониятини яратади.
1.-расм. Тадбиркорлик логистикасининг ўзига хос хусусиятлари
Хорижда бозор муносабатлари "асов"лигини жиловлаш ва ижтимоий
йўналтириш учун асрлар давомидаги такомиллаштирилгани маълум. Миллий
тадбиркорлигимиз учун эса, бундай фурсат йўқлиги "маркетинг", "менежмент"
ва "логистика" каби илмий йўналишлар миллий бозор хусусиятларига мослаб
татбиқ қилинишини тақозо этмоқда. Фикримизча, бунинг учун "тадбиркорлик",
"логистика", "тадбиркорлик логистикаси", "менежмент" ва "маркетинг"
тушунчаларининг ўзаро боғлиқлигига 2-расмдагидек ёндашувдан фойдаланиш
мақсадга мувофиқ.
Тадбиркорлик
:
1.Ташаббускорлик;
2.Шахсий масъулият;
3.Хусусий манфаатдорлик;
4.Қалтис вазиятларга мослаша олиш;
5.Самарадорликни тасаввур қила олиш.
Тадбиркорлик логистикаси
:
1.Захиралар оқимини
рационал ташкил этиш;
2.Харажатларни
минималлаштириш;
3.Вақтни тежаш;
4.Мавжуд ресурслар оқимидан
максимал фойдага эришиш;
Логистика:
1.Захира ва жараёнларнинг
яхлит узлуксиз оқимлиги;
2.Оқимий жараёнлар учун аниқ вақт;
3.Бозор кучларига таяниш;
4.Синергик самарадорлик.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
2-расм. Тадбиркорлик логистикасининг менежмент ва маркетинг билан
алоқадорлиги
Расмдан кўринадики, тадбиркорлик логистикаси менежмент ва маркетинг
стратегияларидаги тамойилларнинг амалийлигини таъминлашда муҳим зарурий
тўлдирувчи воситадир.
Ғарб намоёндаларининг таҳлилларига кўра, моддий неъматлар ҳаракатини
яхлит оқим сифатида бошқариш айланма маблағлар айланувчанлигини
тезлаштиради; моддий захираларнинг 30 – 50% гача тежалишига олиб келади,
моддий неъматларнинг бошланғич манбадан пировард истеъмолчига етказиш
вақтини 25-45% га қисқартиради [3].
Халқаро тажрибалар кўрсатишича, логистиканинг усул ва воситаларидан
самарали фойдаланиш, аввало, тадбиркорлик муҳитига боғлиқ. Иқтисодиётни
эркинлаштириш шароитида мамлакатимиздаги тадбиркорлик муҳитининг
логистика билан ўзаро алоқадорлиги бир нечта омиллар билан ифодаланади.
Логистиканинг муваффақиятли татбиқ этилиши бир томондан, маркетинг ва
менежмент каби илмий тадқиқот йўналишларига боғлиқ бўлса, иккинчидан,
тадбиркорлик муҳитидаги ички ва ташқи омилларнинг қулайлик даражасидан
келиб чиқади (3-расм).
Менежмент:
1.Манфаатларни уйғунлаштириш;
2.Куч-ғайратни бирлаштириш;
3.Маҳоратни такомиллаштириш;
4.Меҳнат унумдорлигини ошириш
Тадбиркорлик логистикаси:
1.Оқимий ёндашув устуворлиги;
2.Оқимий жараёнларни истеъмолчи
феъл- атворига мувофиқлаштириш;
3.Аниқлик қоидаларига амал қилиш;
4.Марказлашган бошқарув ва
эркин тадбиркорлик уйғунлиги
Маркетинг:
1.Нима? Ким учун? Қандай усул билан?
2.Истеъмолчи танловига таъсир этиш;
3.Бозорда 4Р қоидасига риоя қилиш;
4.Сотиладиган маҳсулот
ишлаб чиқариш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
3-расм. Тадбиркорлик муҳити ва логистиканинг ўзаро алоқадорлиги
Тадбиркорлик муҳитининг такомиллашувида қуйидаги ташкилий -
институционал шароитлар муҳим ўрин тутади: меъёрий ҳужжатлар; сиёсий
вазият; давлат аралашуви; миллий менталитет. Шунингдек, тадбиркорлик
муҳити ташқи ва ички омиллар билан изоҳланади. Ташқи омиллар сифатида
тадбиркорнинг
ҳуқуқий
ҳимояланиши,
қўллаб-қувватланиши
ва
рағбатлантирилиши кабилар ҳисобга олинади. Ички омиллар эса
тадбиркорнинг моддий- маънавий салоҳияти; иқтисодий вазиятдан огоҳлиги;
Тадбиркорлик
фаолияти – тажриба,
малака, маҳорат,
кўникмалар
Таъминлаш, ишлаб чиқариш, сақлаш, тижорат ва
хизмат кўрсатиш жараёнларида ўзаро муштарак
самарадорлик
Тадбиркорликни
ҳимоялаш, қўллаб-
қувватлаш,
рағбатлантириш
1.Меъёрий
ҳужжатлар
1.Моддий-маънавий
салоҳият
2. Сиёсий
вазият
3. Манфаат ва
масъулият
мутаносиблиги
2. Иқтисодий вазиятдан
огоҳлик
4. Миллий
менталитет
3. Давлат
аралашуви
Маркетинг
Менежмент
Логистика
Тадбиркорлик муҳити
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
манфаат ва масъулиятлар муштараклигига амал қилиши ҳамда тажриба,
малака ва маҳорат кўникмаларини татбиқ этиши кабиларни қамраб олади.
Миллий тадқиқотчиларимизнинг аксарияти ўтиш давридаги тадбиркорлик
муҳити афзалликлари ва заифликларини ўрганиш, таҳлил этиш, холис баҳолаш
ва самарали қарор қабул қилиш ва уларни амалга
ошириш соҳасида жиддий силжишларга эришганлар.
Фикримизча,
ушбу
тадқиқотларда
қуйидаги
асосий
жиҳатлар
таъкидланиши лозим:
1. Тадбиркорликни тадқиқ этишда индуктив ёндашувларнинг устуворлиги
туфайли айрим соҳа ва тармоқлар ривожига алоҳида аҳамиятнинг юқорилиги;
тадқиқот хулосаларида меъёрий-ҳуқуқий, ташкилий-иқтисодий ислоҳотларни
чуқурлаштириш бўйича таклифларга етакчи ўрин берилиши;
2. Тадбиркорлик ҳамда тадбиркорликка оид тадқиқотларда амалий кўникма
ва маҳоратни такомиллаштириш зарурати;
3. Такрор ишлаб чиқаришнинг учта омили (меҳнат, капитал, табиий
ресурс)ни тўртинчиси – тадбиркорлик қобилияти билан тўлдириш зарурлиги ва
ҳозиргача оддий таркибий унсур бўлган тадбиркорлик қобилиятига ҳал
қилувчи омил мавқеи мустаҳкамланиши ва бошқалар.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. “Мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий Дастурнинг
энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг
мажлисидаги маъруза”. // Халқ сўзи 2016 йил 16 январь
2. Котлер Ф. Маркетинг в третьем тысячелетии: Как создать, завоевать и
удержать рынок – М.: Издательство АСТ,2001. – 21-бет
3. Логистика-http://big.spb.ru/publications/bigspb/logistics/com/logistics
4. Уваров С. Коммерческая логистика. Немного истории
http://big.spb.ru/publications/bigspb/logistics/com/logistics histori/shtml
