“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
1
О.С. Мустафоев,
тадқиқотчи, ТДИУ
ВАЛЮТА РИСКИНИ БОШҚАРИШ СТРАТЕГИЯСИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ БЎЙИЧА ИЛҒОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА
УНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ
Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов
“... жаҳон захира валюталарининг
беқарорлиги, молия-банк тизими кредит қобилиятининг кескин пасайиши ва
инвестициявий фаолликнинг сусайиши билан боғлиқ мураккаб муаммолар
кўплаб давлатлар иқтисодиѐтининг тикланиш ва ўсиш суръатларига салбий
таъсир кўрсатмоқда
1
”
– дея таъкидлаб ўтдилар. Шу нуқтаи назардан, айтиш
мумкинки, валюта операциялари билан боғлиқ тарзда юзага келадиган турли
мураккаб жараѐнлар, хусусан валюта рискларини олдиндан пайқаш ҳамда
уларнинг таъсирини пасайтириш бўйича чора-тадбирларни ўз вақтида амалга
ошириш муҳимдир. Валюта рискларини бошқариш ва уларни бартараф этиш
юзасидан хорижлик иқтисодчи олимлар томонидан турлича ѐндашувлар
келтирилади.
Валюта операцияларининг самарадорлиги ва риск ўртасидаги оптимал
даражадаги баланс фаолиятнинг ҳар бир жиҳати бўйича комплекс талабларни
жамлайди:
1.
Даромадлилик (шахсий воситаларда даромадлиликнинг минимал
даражаси).
2.
Ликвидлилик (даврлар бўйича ликвидлик коэффициентининг йўл
қўйилиши мумкин бўлган минимал миқдори).
3.
Риск (банк бўйича ва алоҳида операциялар юзасидан рискнинг йўл
қўйилиши мумкин бўлган максимал даражаси).
Операциялар самарадорлиги ва риск ўртасидаги оптимал баланс ҳамда
банк мақсадларининг оптималлиги активларни бошқариш стратегиясининг
комплекс танлов критерияларидан биридир. Риск даражаси ва операциялар
самарадорлиги ўртасидаги ўзаро келишув аниқ бир тижорат банкнинг жорий
фаолияти приоритетидан келиб чиқиб алоҳида аниқланади.
Фикримизча, тижорат банкнинг молия бозоридаги ўз позициясини
мустаҳкамлашдаги муҳим омил бўлиб валюта операциялари бўйича ҳал
қилувчи
бошқарувни
қабул
қилишни
рағбатлантирувчи
тизимини
такомиллаштириш ҳисобланади.
Йирик тижорат банкларида ўтказилаѐтган валюта операциялари сифатини
ошириш ва валюта рискини камайтиришни бошқаришни ошириш мақсадида
кўрсаткичларни қайта ишлаш, бизнес-тизим оқимлари маълумотлари
интеграцияси маълумотларини сақлаш ва қайта ишлаш тизимини
марказлаштиришнинг интеграциялашган банк тизимини ташкил лозим. Ягона
1
Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. //Халқ сўзи, №14
(5434).
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
2
банк тизимини жорий этиш нафақат муассасанинг ҳар томонлама вазифаларини
ҳал этишга имкон беради, балки: банк фаолиятини тактик, тезкор ва стратегик
тарзда комплекс режалаштиришни билдириб, инновацион технологияларни
қайта ишлаш, комплекс маркетинг тадқиқотларини ўтказиш, бошқарувлар
сонини
қисқартиришни,
операцияларни
биринчи
ҳисоб
бўйича
марказлаштиради.
Банклар фаолиятида учраши мумкин бўлган рискларни турли хил
кўрсаткичлар орқали ифодалаш уларни бошқариш ва бартараф этишда муҳим
аҳамиятга эга ҳисобланади.
Рискларнинг таснифланиши нуқтаи назаридан, ушбу кўрсаткичларни биз
икки турга ажратган ҳолда зарурий қиймати даражасининг бўлиши лозим
бўлган миқдори фоизларда ифодаланади (1-жадвалга қаранг).
1-жадвал
2
Кўрсаткичлар тури
Биринчи турдаги
кўрсаткичлар
Иккинчи турдаги
кўрсаткичлар
Қиймат
индекси,
фоизда
1
2
3
4
5
Риск
даражаси
Ликвидлик
риски
1. Ликвидлик даражаси
≥25
2.Дебитнинг муҳим
боғлиқлиги
≥60
3.Ликвидлик етишмаслиги
даражаси
≥-10
Кредит
риски
4.Муаммоли активлар
даражаси
4.Муаммоли қарзлар
даражаси
≤4
≤5
5.Маълум гуруҳнинг кредит
улуши даражаси
5.1. Маълум гуруҳнинг
қарз улуши даражаси
≤15
≤10
6.Корреляция даражасини
умумлаштириш
≤50
Бозор
риски
7. Очиқ валюта
позицияларининг
жамланганлик даражаси
8. Interest rate рискининг
сезувчанлиги
Операцион
риск
9.Операцион рискнинг
йўқотилиш даражаси
Риск
кўчиши
(миграцияси)
Ўтган
қарзлар
10. Ўтган қарзларнинг кўчиш
даражаси
10.1 Ўтган қарзларнинг
кўчиш даражаси
10.2 Халқаро
қарзларининг кўчиш
даражаси
Бажарил-
майдиган
(Муаммоли)
қарзлар
11.Бажарилмайдиган қарзлар
кўчиши даражаси
11.1 Субстандарт
рискларнинг кўчиши
даражаси
11.2 Шубҳали
қарзларнинг кўчиш
даражаси
2
Хитой банкларни тартибга солиш комиссияси томонидан риск-меннежметига қўйилган талаб асосида
диссертант томонидан тузилди (China Banking Regulatory Comission concerning Printing and Distributing the Core
indicators for the Risk Management of Commercial Banks).
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
3
1-жадвалнинг давоми
1
2
3
4
5
Рискнинг
сўндирилиши
Фойдалилик
12. Нарх/фойда даражаси
≤35
13.Активларнинг қайтиши
≥0,6
14.Капиталнинг қайтиши
≥11
Захира-
ларнинг
мослиги
даражаси
15. Активларнинг йўқотиш
захирасига мослиги даражаси
15.1 Қарзларнинг
захирага мослиги
даражаси
>100
>100
Капитал-
нинг
мослиги
даражаси
16. Капиталнинг мослиги
даражаси
16.1 Асосий капиталнинг
мослиги даражаси
≥8
≥4
2-жадвал
Валюта рискларини бошқаришнинг форвард, фюьчерс, опцион ва
олтин динар инструментларининг солиштирма таҳлили
3
Форвард
Фюьчерс
Опцион
Олтин динар
Камчиликлари
1
2
3
4
5
Дастлабки
фойда/депозит
Мавжуд эмас
Мавжуд
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Ўзгарувчи фойда
Мавжуд эмас
Мавжуд
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Рискларни
хеджирловчи
спекуляторларга
эҳтиѐж
Мавжуд эмас
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд эмас
Қулай фаолиятдан
кечиш
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд эмас
Мавжуд
Спекуляция
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд эмас
(иккала қисмида
ҳам спот
трансакциялари
бор)
Арбитраж
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд эмас
“Бартер” муаммоси
Мавжуд
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Трансакция
нархи/брокерлик
ҳақи
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд
Афзалликлар
1
2
3
4
5
Диверсификация
афзаллиги
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Мавжуд
3
Ahamed Kameel Mydin Meer. Hedging Foreign Exchange Risk with Forwards, Futures, Options and the Gold Dinar:
A Comparison Note. Department of Business Administration International Islamic University Malaysia. 2002. – р.16.
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
4
2-жадвалнинг давоми
1
2
3
4
5
Бозор ликвидлиги
Мавжуд эмас
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд эмас
Ҳар қандай
валютани
хеджирлай олиши
Мавжуд
улушни
топиш қийин
бўлиши
мумкин
Мавжуд эмас
Мавжуд эмас
Мавжуд
Расмий
облигациялар
Мавжуд
Мавжуд
Мавжуд эмас
Мавжуд
Фикримизча, олтин динар инструментини форвард шартномасига
ўхшашлигини кўрадиган бўлсак, олтин динарда “бартер” муаммоси,
спекуляция ва арбитражлар кабилар олиб ташланган, аммо фюьчерс ва
опционларга солиштирганда нисбатан бирмунча яхшироқ восита эканлиги
кўзга ташланади.
Маълумотлар мониторинги асосида олинган йўналишлар тижорат
банкларининг валюта рискларини бошқаришни истиқбол стратегияларини
танлашга имкон беради. Мазкур танлов тижорат банкининг бозордаги ва
банкнинг валюта портфелидаги валюта рискларининг ички улушлари
ўртасидаги ўзаро таъсирни баҳолаш воситасида амалга оширилади. Валюта
рискларини бошқариш стратегияси матрицасини шакллантириш кўрсатилган
кўрсаткичларнинг ўзаро таъсири натижасида юзага келади. Валюта рискларини
стратегик бошқаришнинг 4 та вариантини ажратиб кўрсатиш мумкин (1-расмга
қаранг):
1-расм. Валюта рискларини бошқариш стратегиялари матрицаси
4
.
1. Валюта операцияларини диверсификациялаш, янги ҳудудларни эгаллаш
стратегияси валюта-кредит операциялари бозорида етакчи йирик банклар
4
Тадқиқотлари натижасида муаллиф томонидан тузилган
Ички улуш
Юқори
Паст
Па
ст
Юқ
ори
(1)Валюта операцияларини
диверсификациялаш, янги
воситалар ва ҳудудларни
эгаллаш
(2)Хизматлар
истеъмолчиларининг
чекланган сегменти билан
ишлаш сифатини яхшилаш
(3)Бозордаги улушни ошириш
учун хорижий валюта билан
янги инструментларни
ўзлаштириш
(4) Тор ихтисосликдаги ҳимоя
стратегияси
Б
ан
кн
ин
г боз
орда
ги
ул
уши
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
5
томонидан
фойдаланилиши
мумкин.
Валюта
рискини
бошқариш
стратегиясининг моҳияти шундаки, унга кўра рисклар қатор инструментлар ва
турли ҳудудлар бўйича тақсимланади. Шундай қилиб, фаолиятни
диверсификация қилиш ҳисобидан нотўғри бошқарув қарори ѐки ташқи
муҳитдаги кўзда тутилмаган ўзгаришлар боис юзага келадиган йўқотиш ҳажми
камаяди.
2. Хизматлар истеъмолчиларининг чекланган сегменти билан ишлаш
сифатини яхшилаш стратегияси бозорнинг йирик сегменти учун амалга
оширилиши мумкин. Бунда банкнинг имкониятлари чегараланган бўлиши
мумкин, бироқ, фикримизча, алоҳида сегментнинг валюта операциялари бўйича
хизмат кўрсатишни яхшилашга ҳаракатларни йўналтириш маънога эга. Ушбу
стратегия доирасида прогнозлаш усуллари муҳим роль ўйнайди. Истиқболлари
ишончли бўлган инструментлардан фойдаланиш ҳисобига рискни камайтириш
мумкин.
3. Бозордаги улушни ошириш учун хорижий валюта билан янги
инструментларни ўзлаштириш стратегияси чекланган сегмент учун валюта
муомаласи билан боғлиқ банк хизматларини кенгайтиришни кўзда тутади.
Валюта рисклари чекланган истеъмолчилар миқдоригагина диверсификация
қилинади.
4. Тор ихтисосликдаги ҳимоя стратегияси валюта муомаласи билан боғлиқ
операциялар соҳасига ресурсларни жалб қилишни камайтиришни кўзда тутади.
Рискларни камайтириш валюта муомаласи билан боғлиқ мутлақ ишончли ва
оддий операциялардан фойдаланиш ҳисобига амалга оширилади.
Рискларни бошқаришнинг турлича босқичлари қаторида рискнинг
бошқаришнинг
замонавий
босқичларини
амалга
ошириш
рискни
бошқаришнинг муҳим воситаларидан бири ҳисобланади (2-расмга қаранг).
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
6
2-расм. Рискни бошқаришнинг замонавий босқичлари
5
.
Жумладан, Россия Федерациясининг Марказий банки томонидан “банк
фаолиятининг рискларини минималлаштириш” вазифасини ҳал этиш юзасидан,
ички назорат хизматини ташкил этиш белгиланган. Мазкур рискни
минималлаштириш ишлари учта даражага ажратилади: индивидуал (ходим),
микро ва макродаражада (3-расмга қаранг).
Японияда валюта муносабатларини тартибга солиш уларга нисбатан захира
талабномаларини қўйиш амалиѐти қўлланилди. Япониядаги банклар хориждаги
кредитлаш операцияларига Европа бозорларидан йирик ҳажмда молиявий
ресурслар жалб қилганлиги сабабли, ушбу чоралардан кўзланган асосий мақсад
валюта операцияларини амалга оширувчи япон ваколатли банкларининг
барқарорлигини мустаҳкамлаш эди. Мазкур масаланинг бошқа бир жиҳати
нафақат валютавий назорат мақсадларида, балки очиқ валюта позициясига
нисбатан чекловлар банк бошқарувини самарали ташкил этишга хизмат қилади.
Таъкидлаш жоизки, айни вақтда саноатлашган мамлакатлар ичида биргина
Японияда ҳар бир банкка мустақил тарзда спот ва форвард ҳисоб рақамлари
5
В.С.Ступаков, Г.С.Токаренко Риск-менежмент. – М.: Фынансы и статистика. 2006. – С.25. жами 288
1. Рискни
бошқариш
мақсадини
аниқлаш
Бошланғич
риск (риск
ғояси, )
I/Мақсаднинг
қўйилиши
2.Риск
омил-
ларини
аниқлаш
3. Риск
омил-
ларини
идентифи-
кациялаш
4. Риск
кўрсаткичи
ва
баҳолашни
танлаш
5.Қарор
қабул қилиш
учун
олинган
вариантлар-
ни таҳлил
этиш
Риск
даражасини
баҳолаш ва
таҳлил \этиш
6.Риск-
менежмент-
нинг
стратегия ва
тактикасини
танлаш
7.Рискни
бошқариш
усул ва
воситалари-
ни танлаш
8. Рискни
ҳал этиш
қарорларини
психологик
омилларини
ҳисобга
олиш
9. Рискни
камай-
тириш
бўйича
дастурни
ишлаб
чиқиш
Рискнинг
(мақбул)
якуний
даражаси
II/Рискни баҳолаш ва
таҳлил қилиш
III /Рискни бартараф
этиш чоралари
10.Белгиланган дастурларни
амалга оширишни ташкил этиш
11.Дастурлар бажарилишини
назорат қилиш
12.Рискни бартараф этиш
қарорлари натижаларини
баҳолаш ва таҳлил қилиш
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
7
жамланмасига нисбатан максимал меъѐрни белгилаш орқали очиқ валюта
позициясини тартибга солиш қўлланилиб келади.
3-расм. Банкда рискни назорат қилиш тизими
6
.
Австрия давлатида, бошқа давлатлар сингари, валюта позициясининг
капитал етарлилиги учун лимитлар ўрнатилмаган, лекин очиқ валюта
позициясида юзага келадиган рискларни қоплаш учун минимал капитал талаби
миқдори ўрнатилган.
Агарда кредит институтлари очиқ валюта позициялари ўз маблағларининг
2 фоизидан ошса, валюта рискининг очиқ валюта позицияси учун минимал
капитал талаби 8 фоиз бўлади. Мазкур вазиятнинг сусайиши юзага келиши
билан кредит институтлари капиталга бўлган талабнинг минимал миқдори
қуйидагича ҳисобланади:
мос позициядан капиталнинг минимал талаби чегириб ташлангандан
сўнг валюта 8 фоиз атрофида бўлиши керак;
мос позиция учун капиталнинг минимал талаби 4 атрофида бўлиши
керак;
Бирлашган Қиролликда очиқ валюта позицияси қуйидагилар орқали
ҳисобга олинади:
6
Положение ЦБ РФ “Об организации внутренного контроля в банке”, - 1997. - № 509.
Россия Федерацияси Марказий банки рискларни назорат
қилиш тизими
Назорат даражаси
Индивидуал
(банк ходими)
Макродаража
Микродаража
Риск тури
Индивидуал –
қонунга
номувофиқ ва
маълумотларсиз
қарор қилиш
-
мамлакат
-
кредит
-
бозор
-
фоиз
-
ликвидлик йўқотиши
-
операцион
-
ҳуқуқий
-
обрўнинг тушиши
Макровоситалар
ва ҳуқуқий-
меъѐрий
шароитида риск
омиллари
рўйхати
Назорат методлари
- маъмурий
- молиявий
Назорат босқичлари
- дастлабки
- жорий
- сўнгги
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
8
1.
Жами олтин позицияси.
2.
Жами спот позицияси.
3.
Жами форвард позицияси.
4.
Молиявий инстирументлар
7
фарқи учун жами шартномалар ва
валютадаги бошқа воситалар.
5.
Қайтмас кафолатлар ва шу каби қопланмас инструментлар валютадаги
позициянинг ўсишини таъминловчи бўлиб ҳисобланади.
6.
Валюта опционлари, своплар, форвард, фюьчерслар операциялари
умумий позициянинг ўсишига олиб келади.
4-расм. Валюта позицияларини хеджирлашга қарор қабул қилиш
жараѐни
8
.
Қуйидагилар валюталарни ҳисоблашда эътиборга олинмайди:
капитал ресурслардан айириб ташланган хорижий валюта активлар;
хеджирланган позиция;
7
Молиявий инстирументлар фарқи деганда - молиявий активлар ва молиявий мажбуриятлар ѐки шунга тенг
бўлган бошқа воситалар тушунилади
8
Chris Becker, Daniel Fabbro. Limiting Foreign Exchange Exposure through Hedging: The Australian Experience RDP
2006-09. – рр4. жами 38.
Активлар
Мажбуриятлар
Акция
Қарз
Валюта
деривативлари
Балансдаги соф валюта позицияси
(деривативдан олдин)
Австралия резидентлари
қўлидаги хорижий валюта
Қарз
Соф валюта позицияси (деривативдан сўнг)
Савдодаги соф валюта позицияси
(деривативдан олдин)
Валютадаги
савдодан
кутилган
чеклар
Валютадаги
савдодан
кутилган
тушумлар
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
9
капитал ресурсларга бўлган талабга нисбатан капитал ресурслар
даражасининг валюта рисклари салбий таъсиридан хеджирлашга кўра олинган
позиция;
валютадаги соф фойда ѐки харажатларнинг тўлиқ хеджирлангандаги
трансакциялари.
Австралияда бизнес капиталининг хеджирланиши дастлаб деривативларга
киришдан олдин соф позиция камайтирилади. Ушбу усул аксарият ҳолларда
йирик фирмаларнинг капитали миқдори ҳисоблашга мураккаб бўлган
вазиятларда қўлланилади. Ушбу хеджирлаш усули рискларни меъѐр даражасига
тушириш учун етарли бўлмаганда, фирмалар қимматли қоғозлардаги аниқ
бўлган деривативлар шартномаларни танлашга киришадилар (5-расмга қаранг).
5-расм. Крос-курс фоиз своплари орқали хеджирлаш
9
Аксар ҳолларда фирмалар валюта позицияларини лимитлаш учун чек ва
нақд кўринишдаги валюталарини мувозанатлашга ҳаракат қиладилар. Ушбу
9
Chris Becker, Daniel Fabbro. Limiting Foreign Exchange Exposure through Hedging: The Australian Experience RDP
2006-09. – рр10. жами 38.
Қарз мажбуриятининг
муомалага чиқарилиши
Своп
трансакциялари
Валюта
бозори
АҚШ дол.
Австралия дол.
Фоиз
тўловлари
(АҚШ дол.
LIBORда
)
Австралия
доллари
АҚШ
доллари
Инвестор
Своп
Қарздор
(Австалия)
Австралия дол. фоиз
тўловлари
қарз даражаси>
BBSW
Австралия дол. фоиз
тўловлари
(BBSWда)
Фоиз тўловлари
(АҚШ дол.
LIBORда
)
АҚШ дол.
Австралия дол.
облигация
эмитенти,
Австралия
(АҚШ дол.)
Бошланғич сумма
Сўнгги сумма
Тўлов суммаси
Изоҳ:
BBSW (
Bank bill swap rate
) –
Банкнинг своп фоизлари тўлови
LIBOR (
London interbank offer rate
) – Лондон банклараро фоиз таклифи
Асосий бизнес
“Иқтисодиѐт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, июль, 2012 йил
10
тамойилга мувофиқ тарзда фирмалар соф позициядан ташқари валютадаги
актив ва мажбуриятларга эга бўладилар.
Банк крос-курс фоиз своплари орқали хеджирлашни своп позиция
ҳолатини қоплаш учун фойдаланилади. Своп трансакциялари қуйидаги
характеристикаларга эга:
− банк своп шартномаларини амалга ошириш билан АҚШ долларидаги
бошланғич қарз мажбурияти сумма миқдорини сўнгги сумма миқдорига тенг
бўлган даражада олади. Ўз навбатида, активларини қарзга беришни
мувофиқлаштириш орқали банк Австралия долларини (шартнома вақтида спот
даражалари билан) етказиб беришни ўз зиммасига олади. Ушбу кафолатлаш
билан баланс позицияси хеджирланган ҳисобланади.
− банк ўз мажбуриятларининг АҚШ долларидаги облигацияларига своп
операциялари даврида АҚШ доллари кўринишида своплардан фоиз
тўловларини оладилар. Ўз навбатида, банк Австралия долларидаги қарз
активларидан олинадиган фоизлар орқали ифодаланадиган Австралия
долларида тўланадиган фоиз тўловларини амалга оширадилар. Ушбу
кафолатлаш орқали трансакция позицияси хеджирланган ҳисобланади.
Яна шуни таъкидлаш жоизки, своп трансакциялари орқали қопланадиган
валюта риски зиммасида бўлган якуний субъект норезидент ҳисобланади,
сўнгра эса ушбу охирги рискни Австралия банки валюта мажбуриятлари орқали
олишга эришади. Норезидентлар-хорижий институтлар, австралия долларидаги
қарзни оладиган ва хорижий валютани қайтариш учун ушбу позицияни
хеджирлайдиган субъектлардир.
Хулоса қилиб шуни айтиш лозимки, тижорат банклари фаолияти давомида
валюта операциялари натижасида юзага келаѐтган рискларни олдиндан пайқаш
ҳамда уларнинг оқибатларини бартараф этишнинг зарурий шарт-шароитларини
яратиш муҳим ҳисобланади. Шу жиҳатдан олиб қараганда, валюта рискларини
бошқаришда тажрибадан ўтган илғор хорижий тажрибаларни тадқиқ этиш,
уларнинг ўзига хос бўлган хусусиятларини республикамиз шароитида қўллаш
муҳим аҳамиятга эга.
