“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Э.Д. Алимардонов,
катта илмий ходим-изланувчи, ЖИДУ
МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТГА ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИ
КЕНГ ЖАЛБ ЭТИШДА МАМЛАКАТ СУВЕРЕН КРЕДИТ
РЕЙТИНГИНИНГ АҲАМИЯТИ
В этой статье выявлены определяющие факторы методологии оценки
инвестиционного климата страны для широкого привлечения иностранных
инвестициий в национальную экономику, значение приобретающее высокий
суверенный кредитный рейтинг страны и его влияние на движение прямых
иностранных инвестиций, а также даны научно-обоснованные предложения в
целях дальнейшего улучшения благоприятного инвестиционного климата
Узбекистана.
In this article defining factors of methodology an
evaluation
of an investment
climate of the country for wide
attracting
foreign investments into national economy,
the importance of acquiring the highest sovereign credit rating of the country
and its
influence on movement of direct foreign investments are revealed, and also the
scientifically-proved offers with a view of the further improvement of a favorable
investment climate of Uzbekistan are given.
Калитли сўзлар:
хорижий инвестициялар, инвестицион муҳит ва уни
баҳоловчи методология, мамлакат риски, суверен кредит рейтинги,
“Moody’s”, “Standard & Poor’s”, “Fitch” халқаро рейтинг агентликлари ва
уларнинг рейтинги.
Жаҳон иқтисодиётида глобаллашув жараёни тобора чуқурлашиб бораётган
ҳозирги пайтда миллий иқтисодиётнинг халқаро рақобатбардошлигини,
шунингдек, эскпорт салоҳиятини ошириш, юқори технологияларга асосланган
саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш, модернизация қилиш
жараёни соҳага йирик ҳажмдаги инвестицияларни жалб этишни талаб этади.
Муҳтарам Президентимиз таъбири билан айтганда, “
Биз оддий бир ҳақиқатни
доимо эсда тутишимиз даркор. Яъни сармоясиз тараққиёт йўқ, ишлаб
чиқаришни ва умуман, мамлакатимизни модернизация қилиш, техник ва
технологик янгилашни инвестицияларсиз тасаввур этиб бўлмайди
”[1]. Шундай
экан, миллий иқтисодиётимизни янгилаш ва модернизация қилиш
жараёнларини давом эттириш ва чуқурлаштиришга талаб қилинадиган йирик
миқдордаги инвестицияларни ташкил этишда хорижий инвестицияларнинг
ўрни каттадир. Хорижий инвестицияларни миллий иқтисодиётга кенг жалб
этиш учун мамлакатдаги инвестицион муҳит, чет эллик инвесторлар учун
яратилган шарт-шароитлар муҳим аҳамиятга эга.
Тадқиқотларимиз кўрсатадики, айни пайтда мамлакатларда яратилган
инвестицион муҳитни баҳоловчи бир қатор жаҳонда кенг тарқалган
методологиялар мавжуд бўлиб, уларнинг қаторида БЕРИ (Business Enviromental
Risk Intelligence (BERI)) индекси, Жаҳон банки ёндашуви, Россия ҳудудлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
бўйича
“Эксперт”
ҳафтаномаси,
Евровалюта
(Euromoney)
журнали
услубиятлари, халқаро агентликлар томонидан мамлакатларга бериладиган
“Суверен кредит рейтинги”, Сиёсий риск хизматлари гуруҳи (Political Risk
Services (PRS) Group) агентлигининг “Сиёсий риск хизматлари (PRS)” ва
“Мамлакатларнинг халқаро риски бўйича қўлланма (International Country Risk
Guide (ICRG))” асосидаги моделларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин”[2],
[3].
Фикримизча, хорижий инвестициялар билан боғлиқ мамлакат риски ва
суверен кредит риски ўртасида бир қатор ўхшашликлар билан бирга ўзига хос
фарқли жиҳатларни ҳам ажратиб кўрсатиш мумкин. Хусусан, мамлакат риски
тушунчасида пул маблағларини трансчегаравий жойлашуви ва халқаро фаолият
билан бевосита ёки билвосита боғлиқ бўлган иқтисодий операцияларни амалга
оширишда юзага келувчи молиявий хавф-хатарлар акс этади. Мазкур риск
мамлакатнинг жорий ва истиқболдаги молиявий-иқтисодий кўрсаткичлари ва
уларнинг мижозлар ёки контрагентларнинг халқаро мажбуриятларини
бажаришига таъсир этиш даражаси орқали аниқланади. Суверен кредит риски
эса, мамлакат рискига нисбатан тор тушунча бўлиб, унда молия-кредит
ташкилотларининг ташқи иқтисодий фаолият билан боғлиқ бўлган кредит ва
қарз бериш, хорижий ҳамкорлар олдида молиявий мажбуриятларни бажара
олиш, чет эл инвестицияларини молиялаштириш операцияларида ҳамда
халқаро тўловга қобиллиги бўйича юзага келадиган молиявий хавф-хатарлар
намоён бўлади.
Мамлакатнинг бир ёки бир нечта халқаро рейтинг агентликлари томонидан
берилган, юқори баҳоланган суверен кредит рейтингига эга бўлиши маҳаллий
ишлаб чиқарувчиларга еврооблигацияларни эмиссия қилиш имкониятини
тақдим этади, натижада миллий иқтисодиётга киритилаётган инвестицияларни
молиялаштириш манбалари яна биттага кўпайиб, мамлакат иқтисодиёнинг
ўсиши тезлашади. Шу билан бирга, хорижий инвестицияларни жалб этишда
бир қатор имтиёзларни ҳам беради. Хусусан, маҳаллий эмитентлар томонидан
чиқарилган қарз қимматли қоғозлари бўйича даромад даражаси, яъни фоиз
ставкаси молия бозорида уларнинг ликвидлилиги юқори бўлганлиги боис катта
бўлмайди, шунингдек, мазкур қимматли қоғозларни жойлаштириш бўйича
андеррайтинг хизматини кўрсатувчи инвестицион банкни топиш ҳам нисбатан
осон бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
1-расм. Жаҳон мамлакатлари бўйича хорижий тўғридан-тўғри
инвестицияларни жалб этиш ҳолати (млрд. АҚШ долларида, 2014-2015
йиллар прогнози)
Манба: http://unctad.org/en/publicationslibrary/wir2013_en.pdf (давлатлар иқтисо-
диётининг ривожланиши кесимидаги прогноз кўрсаткичлари UNCTAD маълумотлари
асосида муаллиф томонидан ҳисобланган).
Бугунги кунда, саноати ривожланган мамлакатлардан суверен кредит
рейтинги бўйича инвестицион даражага эга бўлган ривожланаётган ва бозор
иқтисодиёти қарор топаётган мамлакатларга тўғридан-тўғри хорижий
инвестицияларнинг кириб келиш ҳажмининг ортиб бориши мамлакатимиздаги
иқтисодий
ислоҳотларнинг
устувор
йўналишларига
мос
равишда
давлатимизнинг суверен кредит рейтингини олиш заруратини янада оширади
(1-расмга қаранг). Хусусан, БМТнинг савдо ва ривожланиш бўйича
конференцияси (UNCTAD)нинг 2013 йилги жаҳондаги инвестиция жараёни
тўғрисидаги ҳисоботи (World Investment Report)да тўғридан-тўғри хорижий
инвестициялар оқими йил сайин ортиб бориб, 2015 йилда 1,8 трлн. АҚШ
долларини
ташкил
этиши,
уларни
жалб
этишда
ривожланаётган
мамлакатларнинг етакчилиги сақланиб қолиши аниқлаб кўрсатилган
[4]
.
2012 йилда тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб этишда
етакчилик қилган ривожланаётган ва ўтиш иқтисодиёти мамлакатларининг
суверен кредит рейтинги мос равишда, яъни Хитой – AA, Гонг-Конг – AAA,
Бразилия – BBB, Сингапур – AAA, Россия – BBB, Чили – AA, Ҳиндистон –
BBB, Индонезия – BB, Колумбия – BBB, Қозоғистон – BBB бўлган
[5]
(2-
расмга қаранг). МДҲ мамлакатларидан Россия, Қозоғистон, Белоруссия,
Озарбайжон давлатлари халқаро рейтинг агентликларининг суверен кредит
рейтингига эга бўлиб, бу орқали улар халқаро молия бозоридан миллий
иқтисодиётга инвестицион ресурсларни фаол жалб этмоқдалар.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
2-расм. Мамлакатларнинг “Standard & Poor’s” халқаро рейтинг агентлиги
томонидан аниқланган суверен рейтинг кўрсаткичлари (2014 йил 24 март
ҳолати бўйича)
Манба: https://ratings.standardandpoors.com/infographics/sovereign-risk.
Халқаро рейтинг агентликлари томонидан бериладиган рейтинглар
муддатига кўра узоқ ва қисқа мудатли рейтингларга бўлиниб, мамлакатга
берилган узоқ муддатли рейтинг эмитент ўзининг қарз мажбуриятларини ўз
вақтида бажара олиш қобилиятини кўрсатади ва улар “А”дан “D” гача бўлган
тоифаларга ажратилган. Тадқиқотларимизга асосланиб, халқаро рейтинг
агентликлари томонидан мамлакатларга бериладиган суверен кредит рейтинги
бўйича уларда яратилган инвестиция муҳитини 3 та асосий гуруҳга бўлиш
мумкин, яъни улар қулай, спекулятив ва дефолт ҳолатидаги инвестиция
муҳитларидир (жадвалга қаранг). Суверен кредит рейтинги бўлмаган
мамлакатлардаги инвестиция муҳити спекулятив инвестиция муҳити билан
тенглаштирилади. Шунингдек, “Standard & Poor’s” халқаро рейтинг агентлиги
томонидан мамлакатнинг суверен кредит рейтингининг келгуси 2 ёки 3 йил
ичида ўзгариш прогнози 4 кўрсаткич асосида аниқлаб кўрсатилади, яъни улар
“Ижобий” – рейтинг ортиши мумкин, “Салбий” – рейтинг тушиши мумкин,
“Барқарор” – рейтинги ўзгармас, “Ўзгарувчи” – ошиши ёки тушиши мумкин
бўлган суверен кредит рейтингларидир.
Қайд этиш лозимки, мамлакат суверен кредит рейтингини аниқлашнинг
асосий кўрсаткичлари сифатида ЯИМ, инфляция, аҳолининг иш билан
бандлиги, ялпи ташқи қарз ва хорижий инвестицияларга хизмат кўрсатиш,
давлат бюджети самарадорлиги, мамлакат тўлов баланси натижалари
ҳисобланади. Мазкур кўрсаткичлар бўйича мамлакатимизда охирги 10
йилликда ижобий натижаларга эришилмоқда. Бу эса, ўз навбатида,
давлатимизнинг халқаро майдонда жаҳон капитал бозорининг иштирокчиси
сифатидаги миллий мақомини ошириши, натижада хорижий инвестициялар
кириб келишини янада рағбатлантириш ва хориждан жалб қилинган қарз
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
маблағларини
иқтисодиёт
тармоқлари
бўйича
диверцификациялаш
имкониятини кенгайтириши учун мамлакатнинг суверен кредит рейтингини
олиш заруратини кўрсатади.
Жадвал
Халқаро рейтинг агентликлари томонидан бериладиган
рейтингларнинг умумий тавсифи
Мамлакатнинг
инвестиция
муҳити баҳоси
Moody’s
S&P
Fitch
Узоқ
муддат
(Long-term)
Қисқа
муддат
(Short-term)
Узоқ
муддат
(Long-term)
Қисқа
муддат
(Short-
term)
Узоқ
муддат
(Long-term)
Қисқа
муддат
(Short-
term)
Қулай
инвестиция
муҳити
“Aaa” дан
“Baa3” гача
“P-1” дан “P-
3” гача
“AAA” дан
“BBB-” гача
“A-1+” дан
“A-3” гача
“AAA” дан
“BBB-” гача
“F1+” дан
“F3” гача
Спекулятив
инвестиция
муҳити
“Ba1” дан
“Caa2” гача
Not prime
(қониқарсиз)
“BB+” дан
“CCC” гача
“B” дан “C”
гача
“BB+” дан
“CCC” гача
“B” дан
“C” гача
Дефолт ҳолатида
“Caa3” дан
“C” гача
Not prime
(қониқарсиз)
“CCC-” дан
“D” гача
“C”
“CCC” дан
“D” гача
“C”
Манба: Халқаро рейтинг ташкилотлари маълумотлари асосида тузилди.
Жаҳон иқтисодиётидаги замонавий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда
Ўзбекистон Республикаси етакчи халқаро рейтинг агентликларининг мамлакат
(суверен) кредит рейтингини олишга қаратилган турли иқтисодий чора-
тадбирларни амалга оширмоқда. Хусусан, бундай чора-тадбирлар мажмуаси
маълум бир қисми Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26
ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ
қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг
кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1438-
сонли Қарори[6], 2014 йил 7 апрелдаги “Ўзбекистон Республикасида
инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини янада такомиллаштиришга
доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-4609-сонли Фармони[7]га
асосан бажарилмоқда.
Фикримизча, мамлакатимизда инвестиция муҳитини тубдан яхшилаш,
жаҳон амалиётида умумқабул қилинган бизнесни юритиш шароитларини
баҳолаш мезонлари тизимини жорий этиш, халқаро рейтинг агентликларининг
мамлакатимиз иқтисодиётига берадиган “қулай инвестиция муҳити” баҳосини
олиш учун қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ, деб
ҳисоблаймиз.
Биринчидан,
аҳоли жон бошига нисбатан ҳисобланадиган ЯИМнинг
қийматини камида 1100 АҚШ долларидан, ёки йилига уни 10 %дан, саноат
ишлаб чиқаришидаги инқирозлар ҳисобига ЯИМ ҳажмини эса 20 %дан пастга
туширмаслик, охирги 10 йил давомида доимий ўсишини таъминлаш
чораларини кўриб бориш.
Иккинчидан,
миллий валютани халқаро пул сифатидаги мақоми (захира
валюта (reserve currency) сифатида ХВФ асосидаги захира валюталарнинг
камида 3 %ни, ликвидлиги юқори валюта (actively traded currency) сифатида
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
кунлик жаҳон валюта савдосининг 1 %ни ташкил этиши, )ни халқаро ҳисоб-
китобларда фойдаланиш даражасини ошириш, Ялпи ташқи молиявий
эҳтиёжларнинг халқаро молиявий тушумлар ва фойдаланиш мумкин бўлган
валюта захиралари йиғиндисига нисбати
(
Gross external financing needs (% of
CAR plus usable reserves)ни, шунингдек, тор доирадаги соф ташқи қарз
(активлар)нинг халқаро молиявий тушумларга нисбати (Narrow net external
debt/CAR (%))ни 100 %дан, ташқи савдо баланси тақчиллигининг халқаро
молиявий тушумларга нисбатини 10 %дан оширмаслик зарур.
Учинчидан,
умумий давлат қарзининг ЯИМга нисбатан салмоғининг ўсиб
боришини 4 %-7 %дан, давлатнинг соф қарзининг ЯИМга нисбати (Net
debt/GDP (%))ни 80 %дан, давлатнинг умумий даромадларига нисбатан фоиз
харажатларини 15 %дан оширмаслик, маҳаллий банк тизимининг давлат
активларига таъсир этиш даражаси 20 %дан кам бўлишини, 3 йил ичида
сўндириладиган чет эл валютасидаги давлат қарзлари ялпи давлат
қарзларининг 40 %дан, норезидентлар томонидан давлат қарзларига эгалик
қилишни, шунингдек, фонд бозори индекслари 60 %га пасайганда, ишсизлик
15 %га ошганда, ЯИМ 6 %га тушганда давлат томонидан бериладиган турли
шартли кафолатлар, яъни давлатнинг мажбуриятлари ҳажмини ЯИМга
нисбатан 60 %дан ортмаслигини таъминлаш.
Тўртинчидан,
валютани тартибга солувчи монетар органлар томонидан
қатъий белгиланган валюта курслари режимига қайтмаслик, уларнинг мамлакат
пул муомаласини тартибга солишдаги мустақиллигини, унинг соҳага таъсир
этиш механизми ва воситаларидаги ошкораликни, давлат аралашуви даражаси
борасидаги сиёсатидаги аниқликни сақлаб қолиш, Марказий банкнинг молия
тизимидаги сўнгги кредитор функцияларини чеклаб қўймаслик, монетар
органлар томонидан эълон қилинадиган статистик маълумотлар тўғрилигини,
ёки ишончлилигини сақлаш, йиллик истеъмол нархлари индексини 10 %дан
оширмаслик лозим.
Умуман олганда, мамлакатимизга глобал инвестиция бозоридан молиявий
ресурсларни кенг жалб этиш учун жаҳонда етакчи халқаро рейтинг
агентликларининг юқори даражадаги суверен кредит рейтинги баҳосини
олиши, бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш, иқтисодиётни эркинлаштириш,
маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлантириш зарур.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ислом
Каримовнинг
Мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари
ва 2014 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси
(
http://www.press-service.uz/uz/
2.
Вахабов А, Хожибоқиев Ш., Мўминов Н. Хорижий инвестициялар,
ўқув қўлланма. - Т.: Молия, 2010. – 272 б.
3.
Кривчевский М.Л. Финансовые риски: учебное пособие. – М.:
КНОРУС, 2012. – 248 с.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2014 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
4.
UNCTAD World Investment Report 2013, “Global value chains:
investment and trade for development”. Copyright United Nations, 2013. All rights
reserved. Printed in Switzerland. -236 p.
http://unctad.org/en/...wir2013_en.pdf
5.
Maximillian M Mcgraw, New York. Alexander Petrov, London. Charlene C
Wong, Singapore. Ratings Direct “Sovereign Risk Indicators” March 24, 2014. -19 p.
6.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги
“2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва
барқарорлигини ошириш ҳамда юқори халқаро рейтинг кўрсаткичларига
эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1438-сонли қарори.
7.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 7 апрелдаги
“Ўзбекистон Республикасида инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини
янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-
4609-сонли Фармони.
