“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2014 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
О.А. Норбоев,
катта ўқитувчи, ТДИУ
БОЗОР ТИЗИМИ ТУРЛИ МУЛК ШАКЛЛАРИ ВА УНИ
МАҲАЛЛИЙЛАШТИРИШ
Статьи во всех областях экономики посвящена широкому использованию
местного производства. Улучшение экономики, потребности и проблемы
отечественной продукции на внутреннем покрытия насыщения рынка.
Articles in all areas of the economy devoted to the use of local production.
Improving the economy, needs and concerns of domestic products in the domestic
market saturation coverage.
Калитли сўзлар:
иқтисодиёт тармоқлари, корпорациялар, товар, мақсад,
мулкдорлар, кичик бизнес.
Ўзбекистонда кичик бизнесни ривожлантиришга иқтисодий сиёсатнинг
муҳим йўналишларидан бири сифатида алоҳида эътибор қаратиб келинмоқда.
Мамлакат Президенти томонидан кичик бизнес иқтисодиётнинг уч асосий
масаласини ҳал этиши зарурлиги белгилаб берилган. Биринчидан, яқин вақт
ичида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари мамлакат ялпи ички
маҳсулотининг асосий хажмини ишлаб чиқариши керак. Иккинчидан, улар
аҳоли бандлиги ва даромадлари ўсишининг энг муҳим манбаи бўлиши зарур.
Учинчи масала – мулкдорлар синфини мамлакатдаги сиёсий, иқтисодий ва
ижтимоий барқарорликни таъминловчи асосий куч сифатида шакллантириш
зарур. Бу мақсадга эришиш учун энг аввало кўп укладли иқтисодиётни яратиш,
ўрта мулкдорлар синфини шакллантиришга қаратилган чора-тадбирлар амалга
оширилди. Иқтисодиётнинг барча тармоқ ва соҳаларида мулкни давлат
тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнлари босқичма-босқич
амалга оширилди. Иқтисоди ривожланган мамлакатлар тажрибаси далолат
берадики, аҳоли турмуш даражасининг доимий равишда юқори бўлишига,
аввало, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантириш орқали
эришиб келинмоқда. Масалан, Германиянинг қисқа вақт мобайнида Европа
иқтисодиётининг устунларидан бирига айланишда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантириш ҳал қилувчи роль ўйнади. Шунинг учун
мамлакатимизда ички бозорни ўзимизда ишлаб чиқарилган товарлар билан
тўлдириш, хизмат кўрсатиш тармоқларини кенг йўлга қўйиш вазифаларини ҳам
муҳим устувор йўналишлардан бири сифатида белгилаб олган эдик.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2014 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
2
Асосий макроиқтисодий
кўрсаткичлар % да
2007
йил
2008
йил
2009
йил
2010
йил
2011
йил
2012
йил
2013
йил
Ялпи ички
маҳсулотнинг ўсиши
9,5
9,0
8,1
8,5
8,3
8,2
8,0
Саноат маҳсулотнинг
ўсиши
12,1
12,7
9,0
8,3
6,3
7,7
8,8
Хизмат кўрсатиш ҳажми
20,6
21,3
12,9
13,4
16,1
15,0
13,5
Чакана савдо айланмаси
21,0
7,2
16,6
14,7
16,4
13,9
14,8
Давлат бюджетининг
бажарилиши
+1,1
+1,5
+0,2
+0,3
+0,4
+0,4
+0,3
Инфляция даражаси
6,8
7,8
7,4
7,3
7,6
7,0
6,8
Иқтисодиёт бўйича
ўртача иш ҳақининг
ошиши
44,2
40,0
40
32
26,5
26,5
20,8
Аҳоли жон бошига реал
даромадларнинг ўсиши
27,0
23,0
26,5
23,5
23,1
17,5
16,0
2007-2013 ЙИЛЛАРДА ЭРИШИЛГАН АСОСИЙ
МАКРОИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАР
2013 йил якунлари бўйича ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши 8 фоизни,
саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажмлари – 8,8 фоизни, қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлари етиштириш ҳажми – 6,8 фоизни ташкил этди, қурилиш ишлари
ҳажми – 16,6 фоизга, хизматлар ҳажми – 13,5 фоизга, чакана товар айланмаси –
14,8 фоизга ўсди. Давлат бюджети ялпи ички маҳсулотга нисбатан 0,3 фоиз
миқдорида профицит билан ижро этилди. Инфляция даражаси прогноз
параметрларидан ошмади ва 6,8 фоизни ташкил этди. Саноат, ижтимоий, йўл-
транспорт ва коммуникация инфратузилмасини жадал ривожлантириш ва
технологик жиҳатдан модернизациялаш бўйича фаол инвестиция сиёсати
амалга оширилиши асосий капиталга инвестициялар ҳажмининг 11,3 фоизга
ўсишини таъминлади.
Хорижий инвестициялар ва кредитлар ҳажми 3 миллиард АҚШ
долларидан
ошди,
уларнинг
72
фоиздан
ортиғи
тўғридан-тўғри
инвестициялардир. Инвестиция дастури доирасида умумий қиймати 2,7
миллиард АҚШ долларига яқин бўлган 150 та ишлаб чиқариш лойиҳаларини
амалга ошириш тугалланди. Маҳаллий ишлаб чиқарувчилар, экспорт
қилувчиларни рағбатлантириш ва уларнинг рақобатли устунликларини амалга
ошириш, жаҳон бозори
1
конъюнктураси ўзгарувчанлигига қарамай, экспорт
ҳажмининг 10,9 фоизга ўсишини ва ташқи савдо айланмасининг сезиларли
ижобий сальдосини таъминлади.
1
Президент Ислом Каримовнинг 2013 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари
ва 2014 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган маърузаси.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2014 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
2
3,1
3,2
2
2,1
2,1
3,4
0
1
2
3
4
Ғалла
Картошка
Сабзавот
Узум
Гўшт
Сут
Тухум
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари
етиштиришнинг кўпайиши, 2000
йилга нисбатан баробар
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА АМАЛГА
ОШИРИЛАЁТГАН ИШЛАРНИНГ НАТИЖАЛАРИ
ҒАЛЛА
7 миллион 800 минг тонна
ПАХТА
3 миллион 360 минг
тоннадан ортиқ
САБЗАВОТ
8 миллион 400 минг тонна
•
2013
йилда
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми
2000
йилга
нисбатан
2,3
баробар
кўпайди.
•
2013
йилда
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотлари
ишлаб
чиқариш
6,8
фоизга
, жумладан деҳқончилик –
6,4
фоизга
, чорвачилик –
7,4 фоизга
ўсди.
•
Тармоқнинг ЯИМдаги улуши 2000
йилдаги
30,1 фоиздан
2013 йилда
16,8
фоизга
пасайди.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ҳар томонлама қўллаб-
қувватлаш, модернизациялаш ва интенсивлаштириш юзасидан кўрилаётган
чора-тадбирлар аграр секторда сифат ўзгаришларини таъминламоқда. Ноқулай
об-ҳаво шароитларига ва сув тақчиллигига қарамай, ўтган йилда барча асосий
қишлоқ хўжалиги экинлари бўйича юқори ҳосил етиштирилди ва йиғиб олинди
– 3,36 миллион тонна пахта хомашёси, 7,8 миллион тонна ғалла, 8,4 миллион
тонна сабзавот маҳсулотлари ҳосили олинди.
Иш ўринларини ташкил этиш ва аҳоли бандлигини таъминлаш
бўйича минтақавий дастурларни амалга ошириш натижасида:
2013 йилда қарийб
970 минг киши
иш билан таъминланди.
Янги иш ўринларининг
60,3 фоиздан ортиғи қ
ишлоқ жойларда яратилди.
Кичик тадбиркорликни ривожлантириш эвазига
480 мингдан ортиқ
,
касаначиликни кенгайтириш ҳисобидан эса
210 мингдан зиёд
иш ўрни ташкил
этилди.
Касб-ҳунар коллежларининг
500 минг нафардан ортиқ
битирувчиси иш билан
таъминланди.
Ўз бизнеси билан шуғулланувчи коллеж битирувчиларига
140 млрд. сўмдан
зиёд
имтиёзли микрокредитлар ажратилди.
АҲОЛИ ИЖТИМОИЙ ФАРОВОНЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ВА
ИЖТИМОИЙ СОҲАНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2014 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Ишбилармонлик муҳитини янада яхшилаш тизимли чора-тадбирларини
амалга оширишни давом эттириш кичик бизнеснинг янада ривожланишига
кўмаклашди. Аҳолининг иш билан бандлигини оширишнинг ҳар йиллик
дастурини амалга ошириш юзасидан кўрилган чора-тадбирлар 2013 йилда 970
минг нафарга яқин кишини, улардан 60,3 фоиздан ортиғини қишлоқ жойларда
ишга жойлаштирилишини таъминлади.
Мамлакат иқтисодиётининг барқарор ва динамик ривожланиши туфайли
аҳоли ҳаёт даражаси ва сифатининг изчил ўсиши таъминланмоқда. 2013 йилда
бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва
ижтимоий нафақалар миқдори 20,8 фоизга, аҳолининг реал даромадлари эса –
16 фоизга ўсди
2
.
2013 йилда аҳоли реал даромадлари
16 фоизга
ошди, ўртача ойлик иш ҳақи, пенсия,
ижтимоий нафақа ва стипендиялар
20,8 фоизга
кўпайди.
Ҳозирги вақтда пенсияларнинг ўртача миқдори ўртача иш ҳақига нисбатан
37,5 фоизни
ташкил этиб, 2014 йилда
41 фоизга
етказиш кўзда тутилмоқда.
Дециль коэффициенти
8 баробарга
тўғри келмоқда.
2013 йилда 2000 йилга нисбатан аҳолининг истеъмол харажатлари
9,5 баробар
ошди.
Мустақиллик йилларида гўшт истеъмоли –
1,4 марта
, сут –
1,3 баробар
, сабзавот ва
полиз маҳсулотлари –
2,6 марта
, картошка –
2 баробар
, мевалар истеъмоли –
6,4 карра
ошди.
Агар 2000 йилда ҳар 100 та оилага ўртача
20 та
енгил автомобиль тўғри келган бўлса,
бугунги кунда бу рақам
41,4 тага
етди, оилаларнинг
11 фоиздан ортиғи
иккитадан енгил
автомобилга эга.
АҲОЛИ ҲАЁТ ДАРАЖАСИ ВА СИФАТИНИ ЮКСАЛТИРИШ
НАТИЖАЛАРИ
Бу борадаги энг катта ютуғимиз ялпи ички маҳсулот таркибида кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши кўпайгани ҳамда мамлакатимиз
иқтисодиётини ривожлантиришда унинг роли сезиларли даражада ошганида
намоён бўлмоқда. Қишлоқларда такомиллаштирилган замонавий лойхалар
асосида янги уй-жойлар қуриш ва қишлоқ ахоли пунктиларини комплекс
равишда ривожлантириш бу аввало одамларимизнинг турмуш тарзи ва
минталитетни тубдан ўзгартириш бўйича эзгу мақсадларни кўзлайдиган
қишлоқ ахолиси хаётини сифатли ташкил этиш ва яхшилашга доир узоқ
муддатли давлат дастурининг асосий маъно-мазмунини ташкил этади.
2
Президент Ислом Каримовнинг 2013 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари
ва 2014 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган маърузаси.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2014 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
1
• 2009 йилдан бошлаб
159 та
қишлоқ туманида намунавий лойиҳалар
асосида
900 дан ортиқ
янги уй-жой массивлари барпо этилди.
2
• Умумий майдони
4,5 млн. кв. метр
бўлган
33,5 мингдан зиёд
якка
тартибдаги уй-жой фойдаланишга топширилди.
3
•
732 км
асфальт қилинган автомобиль йўллари, мингдан ортиқ ижтимоий
ва бозор инфратузилмаси объектлари барпо этилди.
4
• 2013 йилда
353 та массивда
умумий майдони
1,5 млн. кв. метр
бўлган
10
мингта
уй-жой барпо этилди (2012 йилга нисбатан 17 фоизга кўп).
5
• Бу мақсадлар учун
650 млн. долл.
қийматидаги маблағ йўналтирилиб,
унинг
106 млн. долл.
Осиё тараққиёт банкининг кредит маблағларидир.
ҚИШЛОҚ ЛАРДА НАМУНАВИЙ ЛОЙИҲАЛАР АСОСИДА УЙ-
ЖОЙЛАР ҚУРИШ ВА ИНФРАТУЗИЛМАНИ ШАКЛЛАНТИРИШ
Замонавий мухандислик, транспорт ва ижтимоий тузилмага эга янги ва
кўркам уй жой массивларини барпо этиш – мамлакатимиз қиёфасини хар
томонлама обод қилишга қаратилган, истиқболга мўлжалланган мухим
вазифамиздир. Жорий йилда қишлоқ жойларда якка тартибдаги янги уй-жойлар
қуришни 8.5 мингтадан 10 мингтага етказиш кўзда тутилмоқда. 2013 илда бу
мақсадлар учун 1 тиррилион 400 миллиард сўм яни ўтган йилга нисбатан 54 %
маблағ йўналтириш мўлжалланган.
Шу ўринда,буюк Амир Темур бобомизнинг ҳозирги кунимиз учун долзарб
бўлган бир ҳикматини ёдга олиш лозимдир: “Ишбилармон, мардлик ва шижоат
соҳиби бўлган, азми қатъий, тадбиркор ва ҳушёр бир киши, минг-минглаб
тадбирсиз, лоқайд кишилардан афзалдир”. Айни вақтда, доимо ёдда тутушимиз
лозимки, тадбиркорлик, ишбилармонлик фазилатлари халқимизнинг қонида
азалдан яшаб келади. Ҳаммамиз бир ҳақиқатни яхши англашимиз зарурки,
тарихнинг қайси даврини олмайлик, ғайрат-шижоатли, ташаббускор ва
тадбиркор инсонлар мамлакатнинг гуллаб-яшнаши ва ҳалқ фаровонлигини
таъминлашини кўрамиз. Мамлакатимиз ва халқимизнинг тақдири, келажаги
мана шу жараённи қай даражада муваффақиятли амалга ошира олишимизга
боғлиқ. Буни барчамиз чуқур тушуниб олмоғимиз даркор.
Қайд этиш жоизки, бундай кишилар йил сайин кўпайиб бормоқда, улар
таъбир жоиз бўлса, барқарорликнинг асосий кафолати, жамиятимизнинг
тараққиёт ва юксалиш сари боришида мустаҳкам таянч ва ҳаракатлантирувчи
кучга айланмоқда.
Бозор тизимида мулкчилик ва уни маҳаллийлаштириш кичик бизнес
имкониятларидан фойдаланиш иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар ва
диверсификация жараёнларини амалга ошириш, етакчи тармоқларни
модернизациялаш ва янгилаш жараёнларидаги иштирокини фаоллаштиришни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2014 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
тақозо этади. Бунинг учун қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш муҳим
ҳисобланади:
- кичик бизнеснинг технологик, ташкилий, функционал ва тармоқ
жиҳатидан таркибий тузилмасини такомиллаштириш. Хусусан, замонавий
техника ва технологиялардан фойдаланиб, замонавий талабга жавоб берувчи
тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи, инновацион лойиҳа ва ишланмаларни амалга
оширувчи кичик корхона ва микрофирмаларни устувор даражада
ривожлантириш зарур;
- кичик корхоналарнинг «ҳаётий даври»да кўлам жиҳатидан ривожланиш
йўналишини кучайтириш. Яъни, уларнинг секин-аста йирик корхоналарга ўсиб
ўтишини рағбатлантирувчи иқтисодий механизмни ишлаб чиқиш ва йўлга
қўйиш муҳим ҳисобланади;
- йирик корхоналарнинг кичик бизнес билан кооперация алоқаларини
янада мустаҳкамлаш ва ҳоказо.
Иқтисодиётда белгиланган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши бозор
тизимида мулкчилик ва уни маҳаллийлаштиришнинг янада жадал
ривожланиши учун имкон яратади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз
фаровонлигини янада юксалтиришдир. / И.А.Каримов. – Т: Ўзбекистон, 2010.
2.
“Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини
қатъият билан давом эттириш” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом
Каримовнинг 2012-йилнинг асосий якунлари ва 2013-йилда Ўзбекистонни
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг
устувор
йўналишларига
бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маьрузаси // Халқ сўзи
2013 йил 19 январь.
3. Ўлмасов А., Ваҳобов А.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. – Т.:
«Шарқ», 2006. – 480 бет.
4. Шодмонов Ш.Ш., Ғафуров У.В. Иқтисодиёт назарияси (дарслик). – T.,
«Иқтисод-молия нашриёти, 2010, 470-488 б.
5. Экономика.: Учебник. /Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. 18-е изд.:
Пер с англ. – М.: ООО «И.Д.Вильямс», 2009., 857-848 с.
