“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Д.А. Насимов,
катта илмий ходим-изланувчи, СамДУ
МЕҲНАТ БОЗОРИ ЭГИЛУВЧАНЛИГИНИНГ ТАРКИБИЙ
ЭЛЕМЕНТЛАРИ
Развитие мировой экономики предопределяет новые требования к
развитию рынка труда. В современных условиях на рынке труда основное
внимание уделяется эффективному использованию трудового потенциала,
повышению конкурентоспособности, повышению квалификации работников,
повышению мобильности рабочих по сферам и регионам приводит к появлению
новых форм занятости. Это в свою очередь обуславливает важность изучения
элементов
гибкости
рынка
труда.
Исходя
из
актуальности
вышеперечисленного в данной статье изучены и анализированы составляющие
элементы гибкости рынка труда.
Development of the world economy determines new requirements for the
development of the labor market. Nowadays, focus of a labor market on the efficient
use of labor potential, increase competitiveness, improve the skills of workers, and
enhance workforce mobility leads to new forms of employment. And this leads to the
importance of studying the elements of labor market flexibility. Based on actuality of
aforementioned the constituent elements of labor market flexibility are studied and
analyzed in this paper.
Калитли сўзлар:
меҳнат бозори, иш билан бандлик, инновацион
жараёнлар,
эгилувчанлик, ҳаракатчанлик, трансформация.
Меҳнат бозорининг ҳуқуқий ва институционал асосларини яратиш ва
такомиллаштириш аҳолини, хусусан ёшларни, муносиб иш ўринлари билан
таъминлаш
мустақиллигимизнинг
дастлабки
йиллариданоқ
устувор
вазифалардан бири этиб белгиланди. Ушбу йўналишдаги ислоҳотлар,
авваламбор, меҳнат фаолиятининг шакл ва турларини кенгайтириш, иш билан
бандликнинг янги турлари ва аҳолини ўзини-ўзи иш билан таъминлаш,
касаначилик, ҳунармандчилик ва оилавий тадбиркорлик йўналишларининг
қонуний асосини яратишга қаратилди.
Кичик бизнес субъектлари ва хусусий тадбиркорлар фаолият юритиши
учун қулай шарт-шароитлар яратилиши, кичик бизнес субъектлари экспорт
фаолиятига жалб қилиниши, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларига имтиёзли кредитлар ажратилиши, кичик корхона ва
микрофирмалар сони ортиши, янги иш ўринларининг яратилиши ҳамда
аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш имкониятини бермоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов мамлакатимизни
2014 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш якунлари ва 2015 йилга
мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига
бағишланган
Вазирлар
Маҳкамасининг
мажлисидаги
маърузада
таъкидлаганларидек, “Ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва янгилаш,
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
транспорт ва муҳандислик-коммуникация инфратузилмасини ривожлантириш,
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни тараққий эттиришни қўллаб-
қувватлаш дастурларини амалга ошириш натижасида 2014 йилда
мамлакатимизда 1 миллионга яқин иш ўрни ташкил этилди. Уларнинг 60 фоизи
қишлоқ жойларда яратилгани, айниқса, эътиборлидир”[1].
Глобаллашув жараёни, жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши ҳамда
инновацион жараёнлар меҳнат бозори ривожланишига янги талабларни
белгиламоқда. Замонавий меҳнат бозори умумиқтисодий бозор механизмининг
асосий таркибий қисмларидан бири бўлиб, меҳнат потенциалидан самарали
фойдаланишга, рақобатдошликни оширишга, ишчилар малакасини оширишга,
ишчи кучининг тармоқлар ва ҳудудлар бўйлаб ҳаракатчанлигининг ошишига,
бандлик шаклларининг кенгайишига имкон яратади[2].
Замонавий меҳнат бозорининг ўзига хос белгилари:
-
ишчи кучининг меҳнат фаолияти соҳаларининг биридан иккинчисига
эркин ўтиши натижасида алоҳида меҳнат бозорининг мавжуд эмаслиги;
-
ишчиларнинг
касбий тайёргарлиги ва билим даражасининг
фарқланиши, турли иш ўринларининг меҳнат фаолияти мазмуни турлича
эканлиги;
-
иш ўринларини танлаш ва меҳнатни асослаш фақатгина меҳнат ҳақи
билан эмас, балки меҳнат мазмуни ва шароити, касб ва лавозимнинг нуфузи
билан аниқланиши;
-
меҳнат бозорида ишчиларнинг потенциал имкониятларини, уларнинг
демографик хусусиятлари, жинси, ёши, оилавий аҳволи билан белгиланиши;
-
ишчиларнинг меҳнат бозорида, ўз хоҳишига кўра, ишга жойлашиши,
иш ўринлари яшаш жойи ва ҳудудий жойлашувга боғлиқ эканлиги, катта
шаҳарларда иш ўринларига жойлашиш кичик шаҳар ва қишлоқ жойларига
нисбатан мураккаблиги;
-
замонавий шароитда ишга қабул қилишда номзодларнинг билим
даражасига юқори эътибор қаратилиши.
Бугунги кунда меҳнат бозоридаги тенденциялар таҳлили ва кўрсаткичлар
фарқланиши устувор йўналишлар ва эгилувчанлик даражасини аниқлашни
талаб қилмоқда.
Меҳнат бозоридаги макроиқтисодий ўзгаришларни тушуниш ва уларни
самарали бошқаришни корхоналарнинг ички меҳнат бозорини таҳлил
қилмасдан амалга ошириш мумкин эмас. Ишчи кучининг ташқи бозордан ички
бозорга тезкор ва зиёнсиз ўтиши меҳнат бозори эгилувчанлиги механизмини
шакллантиради.
Корхоналар
стратегияси
ходимлар
меҳнатидан
фойдаланишнинг ички имкониятларини оптималлаштиришга қаратилади
(тўлиқсиз иш вақти, қисқартирилган иш ҳафтаси, ишчи ўринларини ажратиш,
аутстаффинг ва бошқалар) ёки ташқи бозор билан самарали алоқалари,
ходимлар лизинги, ишдан бўшатиш эҳтимоли ва ишга ёллаш эгилувчанлиги
орқали амалга ошади.
Юқоридагилардан
хулоса
қилиш
мумкинки,
меҳнат
бозори
эгилувчанлиги
механизмини
тушуниш
ташқи
меҳнат
бозорининг
корхоналарнинг ички меҳнат бозори билан ўзаро самарали алоқаларига
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
асосланади. Таъкидлаш лозимки, иқтисодий адабиётларда, биринчидан,
“меҳнат бозори эгилувчанлиги” тушунчаси ва “бандлик эгилувчанлиги”
синоним сифатида қараб келинган, иккинчидан, меҳнат бозори эгилувчанлиги
тузилиши таҳлили ва бу элементлар тавсифи етарлича ёритилмаган.
Эгилувчанликнинг мақсадли йўналиши бозор конъюктурасида юзага
чиқаётган
сигналларга
аниқ
жавоб
қайтариш,
истеъмолчиларнинг
эҳтиёжларини олдиндан кўра билиш, рақобатбардошликни ошириш, янги
истеъмолчиларни топиш, меҳнат қобилиятини истиқболли тарзда ташкил
қилишдан иборат.
Меҳнат бозори ҳамда иш билан бандликка алоқадор “эгилувчанлик”
тушунчасига иқтисодчи олимлар томонидан қуйидагича таърифланади: Г.
Стендинг «Ишсизлик ва меҳнат бозоридаги эгилувчанлик» мақоласида
эгилувчанликни «ишчи кучига бўлган талаб ва таклиф ҳамда баҳонинг
ўзгаришига мос равишда жавоб қайтариши ишчи кучининг миқдори, сифати ва
бахоси ўзгаришида намоён бўлади»[3].
Р. Буайе эгилувчанлик тушунчаси бўйича қуйидаги фикрни билдирган,
“эгилувчанлик тизим ёки қуйи тизимнинг турли хил шокларга жавоб қайтариш
қобилиятидир” [4].
М. Белый ва В. Приходьколар ўз асарида “Тизимнинг ташқи таъсир
натижасида тизим кўрсаткичларнинг, меъёр доирасида, ўз ҳолатини белгиланган
нормалар асосида ўзгартириш қобилиятидир” деб таъкидлашган [5].
«Меҳнат бозори (меҳнатнинг амалий макроиқтисодиёти)» дарслиги
муаллифлари «меҳнат бозори эгилувчанлиги ўзига қуйидаги жиҳатларни
олишини таъкидлади: 1) ишчи кучининг ҳудудий ва касбий ҳаракатчанлиги; 2)
ишчи кучига бўлган чиқимнинг эгилувчанлиги; 3) корхоналар даражасида
ишчи кучи ресурсларини бошқаришнинг эгилувчанлиги (ишчиларни ёллаш,
алмаштириш, ишдан бўшатиш); 4) иш вақтини бошқаришнинг эгилувчанлиги»
деб таърифлаган россиялик иқтисодчи олим Ю.Г. Одегов [6].
А.Л. Мазин меҳнат бозори эгилувчанлигини қуйидагича тавсифлайди:
эгилувчанлик ойлик маошлари ва фойдаланиладиган меҳнат миқдорини тезлик
билан қайта ташкил қилиш қобилияти ҳисобланиб, у энг аввало, «ишчиларнинг
ҳаракатчанлигига, иш вақти ва меҳнат режимининг эгилувчанлигига, ишлаб
чиқаришнинг имкониятига, жумладан чиқимнинг ўзгаришига боғлиқ», деб
таъкидлаб ўтган[7].
Юқоридаги фикрлар таҳлили шуни кўрсатадики, меҳнат бозори
эгилувчанлиги марказида корхона ва унинг раҳбари ‒ иш берувчи туради.
Меҳнат бозори эгилувчанлиги корхонанинг нархни пасайтириш ва
рақобатдошликни ошириш мақсадида ташқи таъсирларга мослашув механизми
ёки иш берувчилар қизиқишини таъминловчи механизм, деб таъкидлаб
ўтилади.
Фикримизча, келтирилган фикрларни умумлаштирган ҳолда меҳнат бозори
эгилувчанлигини қуйидагича таърифлашимиз мумкин:
Меҳнат бозори
эгилувчанлиги – меҳнатга бўлган талаб тузилиши, меҳнат таклифи ҳажмини ташқи
муҳит ўзгаришларига мослашиш қобилияти бўлиб, ходимларнинг меҳнат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
потенциалидан тўлиқ фойдалиниш ҳамда корхона фаолиятини самарали ташкил
этишни таъминлайди.
Таклиф этилаётган таърифда меҳнат бозори эгилувчанлиги бир томонлама
тушунилмасдан, меҳнат бозори эгилувчанлигини ишчилар манфаатлари ва
қизиқишларини таъминловчи механизм сифатида қаралади.
Маълумки, глобаллашув шароитида рақобатнинг кучайиши корхоналар
томонидан рақобатлашишнинг янги омилларини топишни талаб қилмоқда. Бу
омиллардан асосийлари сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиши харажатларини камайиши, янги
технологияларни жорий этиш ва кадрлар мотивациясини ошириш эвазига ишлаб
чиқаришни самарали ташкил этиш. Булар эса, ўз навбатида, ходимлар билими,
малакаси, меҳнат қобилиятлари ва шахсий сифатларига қараб қўшимча
имкониятларни яратиш ва меҳнат шароитларини яратишни кун тартибига қўймоқда.
Жаҳон иқтисодиётида юз бераётган ва ишлаб чиқариш ривожланиши тузилишида
намоён бўлаётган бу ўзгаришлар меҳнат соҳасида янги сифат ўзгаришларига олиб
келди ва улар қуйидаги йўналишларда ривожланмоқда:
- иш ўринлари сифати ва мезонлари ўзгармоқда, иш ўринларидаги катта
ҳажмли жисмоний меҳнат ўрнига – телемеҳнат, масофавий бандлик, фрилансерлик
ва бошқа шу каби йўналишлар пайдо бўлди;
- ишчи кучи таркибий ўзгариши амалга ошмоқда, илгари иқтисодий нофаол
ҳисобланган (аёллар, ногиронлар, нафақадагилар ва ёшлар) меҳнат соҳасига кириб
келди.
Меҳнат бозори эгилувчанлиги мазмунини тушуниш ва флексибилизация
жараёнларининг объективлиги бу ҳодисаларни илмий жиҳатдан изоҳлашни талаб
қилмоқда, яъни меҳнат бозори эгилувчанлиги турларини унинг элементлари
кесимида кўриб чиқиш, эгилувчанлик даражаси ўзгариши механизмларини, меҳнат
бозори эгилувчанлиги ва унинг самарадорлиги орасидаги ўзаро боғлиқликлар
аниқланиши лозимлигини келтириб чиқарди.
Фикримизча, меҳнат бозори эгилувчанлигини қуйидаги тузилмавий
элементларга ажратиш мумкин: иш билан бандлик эгилувчанлиги, иш ҳақи
эгилувчанлиги, ишчи кучи эгилувчанлиги ва меҳнат бозори институтлари
эгилувчанлиги (1-расм).
1-расм. Меҳнат бозори эгилувчанлигининг таркибий элементлари
Манба: Муаллиф томонидан тузилган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Меҳнат бозори эгилувчанлиги
–
фирманинг самарали фаолият
юритиши ва ишчиларнинг меҳнат салоҳиятидан тўлиқ фойдаланиш мақсадида
ташқи муҳит ўзгаришларига жавобан меҳнат таклифи ҳамда малакали ишчи
кучига талаб тузилиши ва кўламининг мослигини таъминлаш қобилиятидир.
Маълумки, меҳнат бозори икки асосий – миқдорий ва нарх ўлчамига эга.
Биринчиси, иш билан банд бўлганлар ва ишсизлар сони, иш вақтининг
давомийлиги билан аниқланади. Иккинчиси эса ойлик маоши, яъни меҳнат
нархи ишлаб чиқариш омили билан тавсифланади. Булар иш билан бандлик
эгилувчанлиги ва ойлик маошлари эгилувчанлиги меҳнат бозори
эгилувчанлигининг алоҳида таркибий элементлари сифатида қарашга асос
бўлади.
Иш билан бандлик эгилувчанлиги
– бандликнинг ташкилий шакллари,
иш берувчининг ўзгарувчан талабини минимал харажатлар билан ишлаб
чиқариш ва меҳнатни ташкил этиш усуллари ёрдамида қондириши ҳамда
ишчилар томонидан меҳнат таклифининг ўзгартириш қобилиятидир. Иш билан
бандлик эгилувчанлигини қуйидагича таърифлаш мумкин; бандликнинг
ташкилий шакллари қобилияти, иш берувчининг минимал харажатлар билан
ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этиш усуллари ёрдамида ўзгарувчан
талабини қондириши ҳамда ходимлар томонидан меҳнат таклифларининг
ўзгаришидир. Ҳозир ойлик маошлари эгилвчанлиги ва бандлик эгилувчанлиги
нисбатини кўришимиз мумкин [8].
Иш ҳақи эгилувчанлиги
– корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий
фаолияти натижалари ҳамда ишчиларнинг касбий-малакавий тавсифларига
ҳамда уларнинг қўшган шахсий улушига боғлиқлиқдир. Иш ҳақи
эгилувчанлиги унинг ўзгариш даражалари (абсолют ва нисбий) ўзгариши билан
белгиланади ва у қуйидаги механизмлар орқали таъминланади: ишни таҳлилий
баҳолаш асосида меҳнатга ҳақ тўлаш, ҳақ тўлашнинг тарифсиз тизими,
фойдадан
ишчиларнинг
улуши
тизими,
ижтимоий
тўловларни
дифференциаллаш. Меҳнатга ҳақ тўлаш даражасини белгилашда фирманинг
молиявий аҳволи, ишлаб чиқариш чиқимининг динамикаси ва меҳнатнинг
унумдорлиги ҳамда ишчиларнинг шахсий сифатлари билан тавсифланади.
Ишчи кучи эгилувчанлиги
– ишчиларнинг меҳнат бозоридаги
ўзгаришларга мослашиш қобилияти ва бандлигини таъминлашдир (ишга олиш
ва бўшатиш шароитлари, меҳнат бозори конъюнктураси, тармоқлараро ва
тармоқлар ичидаги ишлаб чиқариш шароитлари ҳамда территориал фарқи ва
ҳ.к.). Бандлик ва ойлик маошлари эгилувчанлиги меҳнат бозори
субъектларидан фақат иш берувчининг меҳнатга таклифини ифодалайди. Иш
берувчидан ташқари меҳнат бозорининг яна бир субъекти меҳнатга таклифни
шакллантирувчи – ишчи кучи борлиги учун ҳам ишчи кучи эгилувчанлиги ҳам
катта аҳамиятга эга.
Ишчи кучи эгилувчанлиги – ишчиларнинг меҳнат бозоридаги
ўзгаришларга мослашиш қобилияти ва бандлигини таъминловчи: ишга олиш ва
бўшатиш шароитлари, меҳнат бозори конъюнктураси, ойлик маошлари ўлчами,
тармоқлараро ва тармоқлар ичидаги ишлаб чиқариш шароитлари ҳамда
ҳудудий фарқида ифодалайди. Ривожланган мамлакатларда ишчи кучи
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
эгилувчанлиги меҳнат бозоридаги барқарорлик ошиши ва беқарорликни
келтириб чиқарувчи омилларни камайтириш воситаларидан бири, деб
таъкидланади”[9].
Ишчи кучи эгилувчанлиги қуйидаги шаклларда бўлади:
•
касбий эгилувчанлик – меҳнат ўзгаришига (касби, мутахассислигини
алмаштириш), фаол меҳнат шакллари ва соҳаларини алмаштиришга бўлган
қобилият;
•
малакавий эгилувчанлик – ишчининг маълумотининг, малакасининг
компетентлигининг ошиши, касб ва лавозимининг ўсиши;
•
чегаравий эгилувчанлик – ишчиларнинг яшаш жойини алмаштириши
ва ўзига мос келадиган иш топишга бўлган қобилияти.
Ишчи кучи эгилувчанлигининг моҳиятини ўрганганда унинг “ишчи кучи
ҳаракатчанлиги” ҳодисаси билан яқин алоқада эканигини кўрамиз.
Фикримизча, ишчи кучи эгилувчанлиги унинг ҳаракатчанлигини келтириб
чиқаради. Бир сўз билан айтганда, эгилувчанлик турлича ўзгаришларга
таёргарлиги ва мослашуви учун салоҳиятли имконият
,
ҳаракатчанлик эса бу
ўзгаришларда қатнашиш ҳисобланади.
Ишчи кучи эгилувчанлиги субъектив ва объектив омиллари билан
тавсифланадиган чегараларига эга. Ишчи кучи эгилувчанлигининг субъектив
чегаралари унинг ресурслари ва у намоён этадиган барча фазилатлардан
иборат. Унга ижтимоий ҳолати (касби, маълумоти, даромади, моддий ҳолати,
уй-жойи, ижтимоий мавқеи), демографик ҳолати (соғлиғи, оиласи, миграцион
таржимаи ҳоли), унинг ижтимоий-психологик тавсифлари. Ишчи кучи
эгилувчанлигининг объектив омиллари чегарасини жамиятнинг таркибий
тузилиш тизимлари ва унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши белгилайди.
Меҳнат бозори институтлари эгилувчанлиги
– меҳнатга талаб ва
таклифга мос равишда, миқдорий ва сифат кўрсаткичларининг мослашишига
шароит яратувчи меҳнат бозори институционал тузилмаси қобилиятидир.
Таъкидлаш лозимки, меҳнат бозорининг фаолиятида унинг институтлари катта
роль ўйнайди. Чунки меҳнат бозорига фақат иқтисодий омиллар эмас, балки
ижтимоий омиллар ҳам таъсирини ўтказади.
Шунинг учун ҳам меҳнат бозори институтларининг эгилувчанлиги
мавжуд бўлиб, у меҳнат бозори эгилувчанлигининг асосий элементларидан
бири ҳисобланади. У меҳнат бозорининг институционал таркибий қобилияти
бўлиб, талаб ва таклифнинг миқдорий ва сифат параметрларини ўз вақтида
мослашиши учун шароит яратиб меҳнат бозори эгилувчанлиги механизмлари
ривожига катта ҳисса қўшади.
Маълумки, меҳнат бозори эгилувчанлиги унинг турли элементлари
ҳисобига таъминланар экан, меҳнат бозори эгилувчанлиги турларини тизимли
ўрганиш масалалари, уларни баҳолаш ва мониторинги долзарб ҳисобланади.
Буни баҳолашдаги асосий шароит уларни мавжуд халқаро статистик
ҳисоботларга мослигини таъминлашдан иборат. Иккинчи томондан, меҳнат
бозори эгилувчанлигини баҳолаш тизимида албатта меҳнат бозори
ривожланишининг миллий ўзига хослигини ҳисобга олиш керак ва фақат шу
йўл билан меҳнат бозорини тартибга солишнинг ўзига хос қулай ечими
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
аниқланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014
йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга
мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига
бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. //Халқ сўзи,
17.01.2015 й., № 11 (6194).
2.
Павленков В.А. Рынок труда. -М., 2007. – 45 с.
3.
Standing G. Unemployment and Labour Market Flexibility. - Geneva: ILO,
1988. - P.59.
4.
Гибкое использование рабочей силы и проблемы сегментации труда в
развитых капиталистических странах (научно-аналитический обзор). - М.:
ИНИОН, 1988.-С. 16.
5.
Белый М., Приходько В. Вопросу о гибкости организаций органического
типа. // Проблемы теории и практики управления. 1998. №4. - С.25.
6.
Одегов Ю.Г., Руденко Г.Г., Лунева Н.К. Рынок труда (практическая
макроэкономика труда). - М.: Альфа-Пресс, 2007. -С.6.
7.
Мазин А.Л. Экономика труда. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - С. 142.
8.
Капелюшников Р.И. Российский рынок труда: адаптация без
реструктуризации. -М.: ГУВШЭ, 2001. - С.116.
9.
Миляева Л. Г., Маркелов О.И., Подольная Н.П. Комплексный анализ
современных проблем занятости и безработицы. - Барнаул, 2002. - С.99.
