“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Р.Р. Тожиев,
мустақил изланувчи, ТДИУ
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИДА МИНТАҚАВИЙ ИНТЕГРАЦИЯ
ШАКЛЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ
В данной статье автором раскрыты усиление интеграционных процессов
и их сравнительная характеристика в разных странах мира, наряду с
глобализацией самые важные аспекты эволюции развития мировой экономики.
This article discusses the strengthening of integration processes in the various
regions of the world, as well as their comparative analysis, in addition to globalization,
the evolution of the most important aspects, developments of the global economy is
reflected as well.
Калитли сўзлар:
Жаҳон экспорти, халқаро капитал бозори, халқаро
меҳнат тақсимоти, интеграция, глобализация, инвестиция сиёсати.
Жаҳоннинг турли минтақаларида интеграцион жараёнларни кучайиши –
глобаллашув билан бир қаторда жаҳон иқтисодиётининг ривожланиш
эволюциясини энг муҳим жиҳатларидан биридир. Чунки, глобализация миллий
иқтисодий ва молиявий сиёсатни умумжаҳон даражасида мувофиқлаштириш ва
жаҳон иқтисодиётининг барқарор ривожланиши учун ягона тартибни жорий
қилиш зарурияти билан боғлиқдир[1]. Минтақавий интеграция кўламини,
биринчи навбатда, давлатлараро минтақавий иқтисодий ташкилотлар
миқдорининг ўсишида кўриш мумкин. Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ)
маълумотларига кўра, 2013 йилда турли минтақавий савдо – иқтисодий
иттифоқларни шакллантириш тўғрисида 379 та амалдаги келишувлар қайд
этилган, ҳолбуки, 1990 йил бошида уларнинг сони 27 та бўлган[2], 2000 йил
натижаларига кўра дунёда ҳеч бўлмаганда битта гуруҳнинг аъзоси бўлмаган
давлат қолмаган.
1-жадвал
2013 йил 1 август ҳолати бўйича минтақавий савдо битимлари
№
Минтақавий савдо битимлари тури
сони
1
2
3
1.
Эркин савдо зоналари (инг. Free Trade Agreement - FTA)
ГАТТ нинг XXIV моддаси
208
2.
Божхона иттифоқлари (инг. Custom Union CU) ГАТТ нинг
XXIV моддаси
17
3.
Минтақавий савдо битимлари, рухсат бериш шарти билан
(инг. Enabling clause)
36
4.
Минтақавий савдо битимлари, хизматлар бўйича ГАТС V
моддаси
118
Жами
379
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
ХХ асрнинг сўнгги чорагида жаҳон иқтисодиёти ва ташқи савдода саноати
ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасида минтақавий иқтисодий
блоклар ва гуруҳларни шакллантириш тенденцияси яққол кўриниб қолди[3].
Минтақавий иқтисодий интеграциянинг янги тўлқинига, энг аввало, 1992 йили
Европа Иттифоқи (ЕU) умумий бозорининг иқтисодий дастури ва 1994 йили
Шимолий Америка эркин савдо ҳудуди (NAFTA)нинг расмийлаштирилиши
катта тўртки берди. Шу даврда ривожланаётган мамлакатлар таркибида янги
гуруҳлар ташкил қилинди ва мавжудлари тикланди. Ҳозирда ЮНКТАД ва ЖСТ
маълумотларига кўра минтақавий савдо битимлари жаҳон савдосининг 50
фоизини қамраб олиб, энг интеграциялашган бозор сифатида Европа Иттифоқи
қайд этилади (ўзаро 70 фоиз савдо битимлари). НАФТА аъзо мамлакатларининг
ўзаро (51 фоиз) экспорт битимлари барча битимларнинг ярмидан ортиғи ташкил
этса, бошқа минтақавий ташкилотларда нисбатан камроқ. (Меркосур – 16 фоиз,
Анд умумий бозори – 8 фоиз, АСЕАН – 25 фоиз)[4].
Шуни қайд этиш керакки, минтақавий савдо битимлари қаторига,
минтақавий бўлмаган, масалан, турли минтақаларга мансуб мамлакатлар
ўртасидаги (Корея Республикаси – Чили ва ҳ.к.) эркин савдо тўғрисидаги
иккитомонлама келишувлар ҳам киритилмоқда.
Шу сабабли турли савдо-иқтисодий битимларни қайд этишда айнан қандай
ташкилотлар ёки қайси келишувларни минтақавий деб ҳисоблаш масаласига
ойдинлик киритиш масаласи келиб чиқади. Чунки, мамлакатлар ўртасидаги
эркин савдо тўғрисида иккитомонлама шартномаларда трансминтақавий
битимларнинг кенг тарқалганлиги ва иқтисодий минтақавийлик кўпчилик
мамлакатларнинг ташқи иқтисодий сиёсатининг муҳим қисми бўлиши, ушбу
муаммо доирасида қизғин илмий баҳсларга сабаб бўлди. Бу баҳслар марказида
минтақавий иқтисодий интеграциянинг афзалликлари ёки камчиликлари
масаласи туради. Ушбу мунозараларни шартли равишда икки асосий йўналишни
ажратиб кўрсатиш мумкин. Улардан биринчисида кўптомонлама савдони
эркинлаштириш масаласи минтақавийлик нисбатан кўриб чиқилади,
Тадқиқотчилар шу муносабат билан минтақавий иқтисодий ташкилотлар,
биринчи навбатда, ЖСТ доирасида ташқи иқтисодий муносабатларни
кўптомонлама эркинлаштирига ёрдам берадими ёки тўсқинлик қиладими деган
муаммога ойдинлик киритишидан иборат. Ушбу муаммога бағишланган кўплаб
тадқиқотлар мутлақо қарама-қарши фикрлар келтириб чиқардилар: бир
томондан, минтақавий интеграция мақбул самара бериши мумкин, негаки кўплаб
мамлакатларга кўптомонлама ёки глобал даржада мумкин бўлмаган
эркинлаштиришга минтақавий даражага эришишлари учун имконият яратади
(бундай фикрни масалан, Л.Саммерс илгари суради)[5]; бошқа томондан,
минтақавий интеграция миллий иқтисодиётлар ўртасидаги мувозанатга салбий
таъсир қилади ва шу тариқа ЖСТнинг барча савдо шерикларига тенг
муносабатда бўлиш асос тамойилига путур етказади (бундай ёндашувни
Дж. Бхагвати изчиллик билан тарғиб қилмоқда)[6].
Кейинги йўналишдаги тадқиқотчилар минтақавий интеграция мазмунига
кўра глобал савдо тизими учун эмас, иштирокчи мамлакатлар иқтисодиётлари
учун фойдалидир, чунки минтақавий гуруҳлардан иборат давлатлар кўпроқ
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
умумий фаровонлик мақсадларини эмас, биринчи навбатда, миллий ва жамоавий
минтақавий манфаатларни амалга ошириш мақсадини кўзда тутадилар. Бу
ўринда асосий масала: аъзо мамлакатлар учун иқтисодий гуруҳларда иштирок
этиши фойдалими ёки йўқми? Афзалликлари ва зарари нимада? Минтақавий
интеграциянинг
муқобили
сифатида,
одатда,
жаҳон
иқтисодиётига
кўптомонлама жараён орқали тўғридан-тўғри интеграция (яъни камситувчи
эркинлаштиришдан воз кечиш) ажралиб туради, Бу ерда ҳодисалар ривожининг
икки – реал ва фараз қилинган сценарийсини таққослаш, уларнинг ҳар бирининг
фарқи ва афзалликларини баҳолаш мумкин.
Иқтисодий минтақавийлик ғояларини ривожланган ва ривожланаётган
дунёнинг деярли барча қисмларида амалга оширишга уриниш минтақавий
тузилмалар доирасида қабул қилинган чораларнинг натижавийлигини аниқлаш,
тавсифлаш ва ўлчаш масалалари долзарбдир. Минтақавий интеграция
механизмларини тушуниш ва энг муҳими, унинг натижаларини манфаатлар
нуқтаи назаридан миқдорий ўлчаш давлатнинг ташқи иқтисодий сиёсатини
ишлаб чиқишда интеграция жараёнларини анча самаралироқ бошқариш ва
тезкор зарур қарорларни қабул қилиш имконини беради.
Жаҳон иқтисодиётида минтақавий интеграция жараёнларини юзага
келишининг деярли бир ярим асрлик эволюциясини кузатиш мумкин. Илк
халқаро преференциал келишув сифатида 1860 йилдаги инглиз-француз
шартномасини ва 1834-1871 йилларда Германия империясига пайдо бўлишига
асос бўлган Божхона иттифоқини кўрсатадилар. Бу турдаги интеграцияга асос
бўлган уюшмалар, шунингдек, 1703 йилдаги инглиз-португал шартномаси
А.Смит (1776 й.)[7] ва Д.Рикардоларнинг (1817 й.)[8] ишларида салбий
баҳоланиб, бунда учинчи давлат товар ишлаб чиқарувчилар билан келишувларга
аъзо бўлган мамлакатлар ўртасидаги рақобатнинг меъёрий шартлари
бузилишига олиб келиши қайд этилган. Аксинча, немис иқтисодчиси Ф.Лист
1885 йилда божхона Иттифоқи саноатнинг шаклланиб келаётган тармоқларни
ҳимоялашнинг муҳим воситаси бўлиши мумкин деб, ёзган эди[9],
Иқтисодий интеграция соҳаси назариясига ХХ асрда француз иқтисодчиси
М.Бийонинг “Божхона иттифоқлари ва миллий манфаатлар” (1950 й.)[10],
америкалик Ж.Вайнернинг “Божхона иттифоқи масаласи” (1950й.)[11] ва
Ж.Миднинг “Божхона иттифоқи назарияси” (1955 й.)[12] асарлари билан асос
солинган, Ж.Ванер биринчи бўлиб бир неча бозорлар бирлашишининг оқимни
вужудга келтирувчи ва оқимни қайтарувчи самараларининг мумтоз қоидаларини
ишлаб чиқди, Тахминан, шу пайтга илк замонавий минтақавий иқтисодий
бирлашмалар – 1957 йилда учинчи дунёда минтақавийлик ғояларини кенг
тарқалишига туртки бўлган Европа иқтисодий ҳамжамияти (ЕИҲ) ва 1960 йилда
Европа Эркин савдо уюшмаси (ЕЭСУ) тузилишига тўғри келади.
Шунингдек,
минтақавий
иқтисодий
интеграция
муаммолари
Ю.В.Шишковнинг турли илмий асарларида ўз аксини топган. Шишковнинг
фикрига кўра глобализация – бу байналминаллашувнинг имкон қадар кенгайиш
имконини берадиган босқичидир, интеграция эса унинг ривожланишини
қанчалик чуқурлашганини кўрсатадиган босқичидир[13]. Ривожланган ва
ривожланаётган мамлакатлардаги иқтисодий интеграциялар жараёни қиёсий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
таҳлил қилинди ва интеграция жараёнларининг аъзо давлатларнинг иқтисодий
ўсиш қонуниятлари ҳамда халқаро иқтисодий муносабатлар тизимлари
эволюцияси нуқтаи назаридан мантиқий боғлиқликни кўришга уринишлар
бўлди. Ю.В.Шишков интеграцияни миллий товарлар, хизматлар, маблағлар ва
ишчи кучининг бугунги кунда нафақат алоҳида минтақалар доирасида, бироқ
истиқболда бутун жаҳонни қамраб олишга интилувчи яхлит бозор макони
шакллантириб бирлашиб кетишини англатувчи байналминаллашувнинг юқори
даражаси сифатида кўриб чиқиб, реал ва муваффақиятли интеграцияни, унинг
фикрича, фақат жаҳоннинг икки-уч ривожланган минтақаларида, энг аввало,
Ғарбий Европада кузатиш мумкинлиги қайд этган[14].
Минтақавийлик хорижий адабиётларда мустақил йирик иқтисодий
тадқиқотлар йўналиши сифатида ыаралади. Ж.Вайнер ва Ж.Мид томонидан асос
солинган назарий қоидалар иқтисодий интеграция жараёнлари моҳиятини
англаш, энг аввало, шаклланиш шарт-шароитларини моделлаштириш орқали
ривожланди. Эркин савдо ҳудуди моделлари ва кўпроқ, ўша кезларда
минтақавий иқтисодий уюшмаларнинг энг оммавийлашган шакли сифатида
божхона иттифоқи модели ишлаб чиқилган. Бироқ назарий ёндошувларнинг
амалий аҳамияти чекланган бўлиб, интеграция бирлашмалари фаолиятининг
мавжуд ёки прогноз қилинаётган натижалари таҳлили иқтисодий
интеграциянинг мақсадларига тўлиқ жавоб бермас эди. Шу сабабли миқдорий
тадқиқотларга талаб ошиб борди – миқдорий тадқиқотлар муайян иқтисодий
блокнинг яратилишининг мақсадга мувофиқлиги, блок иштирокчиларининг
мақбул таркиби ва ҳ.к. борасидаги саволларга мавжуд (ёки аксинча амалга
ошмаган) гуруҳларнинг тажрибаси асосида жавоб бериши лозим эди. ЕИҲ ва
ЕАСТ/ЕЭСАни тадқиқ объекти қилиб олиб турли услубларни қўллаган ҳолда
иқтисодий гуруҳлар натижаларини баҳолашга илк жиддий уринишлар Э.Труман
(1960-1970 йилларда яратилган ишлар) каби тадқиқотчилар томонидан амалга
оширилди[15]. 1980 йилларда дастлабки тадқиқотларнинг кўплаб натижалари
Д.Г.
Мэйес,
Р.
Помфрет
каби
олимларнинг
кейинги
ишларида
умумийлаштирилган.
Маълумки, ташқи иқтисодий алоқалар – миллий иқтисодиётнинг суръати ва
таркибига таъсир кўрсатувчи муҳим омилдир, Кейинги йилларда Ўзбекистонда
амалга оширилган кенг миқёсдаги иқтисодий ислоҳотлар ташқи соҳа билан ўзаро
ҳамкорлик қилиш, мамлакатнинг глобаллашув жараёнига жалб қилиниши учун
янги имкониятлар очади. Ўзбекистон, шунингдек, халқаро меҳнат тақсимотида
фаол иштирок этмоқда ва турли ташқи шериклар билан иккитомонлама ёки
кўптомонлама даражада иқтисодий ҳамкорликка киришмоқда.
Жаҳон хўжалигининг ХХI асрдаги истиқболлари кўп жиҳатдан йирик
халқаро иқтисодий блоклар (EU, NAFTА, ATEC ва ҳ.к.) ривожланиши ҳамда
улар ўртасидаги муносабатлар билан белгиланади. Ўзбекистоннинг бу каби
бирлашмалар билан муносабатларини фаоллаштириши ташқи бозорлардаги
мавқеини яхшилашга ҳамда боғловчи бўғин ролини ўйнашига имкон беради.
Ушбу минтақавий бирлашмалар ўртасидаги тўсиқларнинг бекор қилинишига ва
жаҳон хўжалиги доирасида янги иқтисодий очиқлик босқичига ўтишига
кўмаклашган бўлар эди. Ушбу тамойил 80-йилларнинг охирларидан ўзига хос
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
шаклларда Осиё-Тинч океан минтақасида ҳам кўзга ташлана бошлади, бунга
қатор омиллар таъсир қилиб, улар сирасига ЕU ва NAFTA томонидан кескин
рақобат минтақа доирасида бирлашиш зарурати киради.
Осиё-Тинч океан минтақаси (ОТМ) – ер юзидаги энг катта иқтисодий
ҳудуддир. У ўз ичига Шимоли Шарқий, Жануби Шарқий Осиёда, Шимолий ва
Лотин Америкасида жойлашган, Тинч Океанга чиқувчи ёки унга қўшилган
малакатлар ёки уларнинг ички ҳудудлари, шунингдек, тинч океан орол
давлатлари ва ҳудудларини олади. Бу ерда кўплаб мамлакатларнинг миллий
манфаатлари уйғунлашиб кетади.
Кейинги уч ўн йилликда ОТМ дунёдаги энг тез ривожланаётган минтақа
бўлиб қолди. Жадал иқтисодий ўсиш, илмий-техникавий тараққиётнинг ўзига
хослиги, ўзаро ҳамкорликнинг чуқурлашуви ўзига барчанинг эътиборини жалб
қилмоқда. Урушдан кейинги даврларда ОТМдаги улкан маконлар, айниқса,
охирги чорак асрда бутун жаҳон аҳамиятига эга жараёнлар майдонига айланди.
Жаҳон хўжалигининг ривожланиш маркази аввалгидек, АҚШ, ЕИ ва
Япония бўлиб қолаётган бўлса-да, бошқа минтақаларда ҳам иқтисодий ўсиш
жадаллашди. Шарқий Европа ва МДҲ давлатларни иқтисодий “кашф этиш” ва
жаҳон иқтисодиётига жалб этилиши бошланди, кўплаб ривожланаётган
мамлакатларнинг халқаро иқтисодий алоқаларга интеграцияси кучайди.
Кейинги йилларда жаҳон иқтисодий тизими тузилмасида чуқур ўзгаришлар
рўй бермоқда. Энг муҳимлари сирасида АҚШ иқтисодий қудратининг
заифлашуви ва Япония, Европа Иттифоқининг мавқеи ортиши ҳисобига
кўпқутблиликнинг ривожланиши, аввалига Шимолий Шарқий Осиё
мамлакатларининг, айниқса янги индустриал мамлакатлар салмоғининг ортиши,
шунингдек, Шарқий Европа мамлакатларининг иқтисодий салоҳияти ҳамда ХХР
иқтисодиётининг халқаро мавқеини жадаллик билан ортишини ажратиб
кўрсатиш лозим.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин йирик АҚШ Европа мамлакатлари
иқтисодиётининг ривожланишга катта таъсир ўтказди. Шунингдек, АҚШ
халқаро ҳукуматлараро институтларга таяниб, изчиллик билан эркин савдо
тамойили ва кўптомонлама савдо-иқтисодий шартномаларини татбиқ қилди ва
жаҳон бозор тизимининг эркинлашишига катта ҳисса қўшди. Бу каби амалга
оширилган тадбирлар Европа ва Япония иқтисодиётларининг ривожланиши
учун мақбул муҳит яратди, бу эса, ўз навбатида, экспортга йўналтирилган
давлатлар, айниқса осиёнинг бир қатор мамлакатларининг иқтисодий
ривожланишига ижобий таъсир ўтказди.
1-жадвал
АҚШ, Россия ва бир қатор Осиё мамлакатларнинг иқтисодий
салоҳиятининг ошиб бориши, млрд АҚШ долл.
Мамлакатлар
1980-90
1991-2000
2001-2010
2011
2012
2013
10 йилда
ўзгариш %
1
2
3
4
5
6
7
8
Бангладеш
446,64
722,50
1286,30
1834
1957
2080
99,8
Вьетнам
481,09
1058,10
2424,70
3574
3788
4012
125,3
Ҳиндистон
651,73
1219,70
2431,10
3708
3900
4077
120,5
Индонезия
1108,64
2203,10
3356,50
4620
4925
5214
86
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Хитой
511,09
1605,40
4706,60
8305
9051
9844
206
Корея
4679,27
12440,50
23521,60
30911
31950
33189
68,5
Малайзия
3487,55
7452,10
12116,50
15890
16862
17748
77
Россия
-
6871,67
12336,50
16537
17386
17884
84,7
США
18108,18
29839,20
43887,40
49797
51709
53101
34,1
Сингапур
11881,55
26284,10
45393,80
61413
62130
64584
74,2
Япония
13386,00
23145,50
30528,40
34532
35724
36899
33,2
Айни пайтда жаҳон иқтисодий етакчилигининг ўрнатилишида, бир
томондан, доимий ортиб бораётган истеъмолга йўналтирилган америка
иқтисодий тузилмасининг ўсиши, иккинчи томондан, маблағнинг йиғилиши
ўртасида мувозанатнинг издан чиқиши кўзга ташлана бошлади, бу эса АҚШ
ишлаб чиқаришининг самарадорлиги ва рақобатбардошлилигининг пасайишига
олиб келди. 70-йиллар бошларидан ички иқтисодий муаммолар – молиявий
тақчилликнинг ўсиши, инфляциянинг чуқурлашиши, ишсизликнинг ортиши
ташқи иқтисодий муаммолар – тўлов балансининг ёмонлашиши, доллар
курсининг тушиб кетиши – билан қўшилиб АҚШнинг халқаро мавқеининг
заифлашиши ва хатто дунёдаги энг йирик қарздор давлатга айланишига олиб
келди, АҚШ иқтисодиёти мавқеининг заифлашуви, биринчидан, АҚШнинг
жаҳон ишлаб чиқаришидаги улушининг 50-йиллардаги 30%дан 90-йилларда
20%гача пасайишида намоён бўлади. Агар 1960 йилда ЯИМ ҳажми жиҳатидан
АҚШ ЯИМ ЕИдан 1,6 баравар юқори бўлган бўлса, бугунги кунга келиб АҚШ
ИЯМ Ғарбий Европаникидан 88%нигина ташкил қилади ва Япония ЯИМ
ҳажмидан атиги 1,5 баравар ортиқдир. Иккинчидан, 70-йиллар ўрталаридан
АҚШ савдо баланси тақчиллиги орта бошлади. 1985 йилда эса биринчи жаҳон
уруши давридан кейин илк маротаба АҚШ қарздор давлат ҳолатига тушиб
қолди. Учинчидан, ишлаб чиқариш самарадорлигининг пасайиши, америка
маҳсулотининг рақобатбардошлилиги заифлашуви, қатор қайта ишлов берувчи
соҳаларнинг орқада қолиши кузатилади.
АҚШнинг халқаро рақобатбардошлилиги заифлашиб борган ҳолда, Япония
иқтисодиёти жамғарилишнинг юқори меъёри, товарларнинг юқори нарх ва нарх
билан боғлиқ бўлмаган рақобатбардошлилиги, ички бозорнинг ёпиқлиги, савдо
баланси сальдосининг фаоллиги асосида умумий жаҳон ишлаб чиқаришида
ўзининг улушини 50-йиллардаги 3%дан 90-йиллардаги 10%гача кўтаришга
эришди. 1995 йилда Япония экспорти ҳажми 443 миллиард АҚШ долларини,
яъни АҚШникининг даражасидан 75,8% ни ташкил қилди. АҚШда аҳоли жон
бошига даромад атиги 27 минг долларни ташкил қилган ҳолда, Японияда бу
кўрсаткич 36,9 минг долларга кўтарилди, ижобий савдо сальдоси 1995 йилда 107
миллиард АҚШ долларни ташкил қилди. Айниқса 2002-2007 йилларда ташқи
савдодаги қулай шароитдан фойдаланиб, япон экспорти йилига ўртача 9.2
фоиздан ўсди[16]. Буларнинг барчаси Япония АҚШнинг жаҳондаги ўрнини энг
йирик кредитор сифатида эгаллаб, жаҳон савдоси, молиялари ва инвестициясига
жуда катта таъсир ўтказиб етакчи иқтисодий давлатлардан бирига
айланганлигини тасдиқлайди.
Шу билан бирга Ғарбий Европа мамлакатлари ўзлари дуч келган
кечиктириб бўлмас ички ва ташқи муаммоларни (инфляциянинг ва
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
ишсизликнинг ортиши, рақобатбардошликнинг заифлашуви) мустақил равишда
асосда ҳал қилишга қодир эмасликларини англаб, 50-йилларнинг охирларидан
улар ҳам интеграция йўлига ўтдилар. Қатор қийинчиликларни енгиб ўтиб, улар
1985 йилдан Европа ҳамжамияти доирасида ягона бозор ҳудуди яратишга
киришдилар. 1992 йил охирига келиб товарлар, иш кучи, капитал ва
хизматларнинг эркин ҳаракатига халақит берувчи кўплаб тўсиқларни енгиб, ЕИ
аъзо мамлакатлари ўзларининг ички бозорларини бирлаштиришни ниҳоясига
етказдилар ва дунёдаги энг катта ягона бозор ҳудудини яратдилар. Интеграция
жараёнини самарадорлигини таъминлаш мақсадида ЕИ доирасида турди халқаро
фондлар
ва
дастурларни,
минтақавий
ривожланиш
агентликлари
шакллантирилди[17]. Интеграциянинг афзалликлари ЕИга Ғарбий Европанинг
кўплаб бошқа мамлакатларини аъзо бўлишга ундади: ЕИга аъзо давлатлар сони
(биринчи олтитадан) 1995 йилда 15тага ортди, ҳозирга келиб ЕИга Марказий ва
Шарқий Европанинг 27 та мамлакати аъзодир. ЕИ дунёда энг йирик
интеграциялашган иқтисодий ҳамжамият бўлиб, ҳудудида ер шарининг 7,4%
яшайди, бироқ жаҳон ишлаб чиқаришини 30% ва 37,4% халқаро савдони
таъминлайди.
Шундай қилиб, 90-йиллар иккинчи ярмида жаҳон иқтисодиётида ўзининг
иқтисодий салмоғи ва таъсирига кўра тахминан тенг бўлган учта асосий марказ
барқарорлашди. Шу билан бир қаторда ривожланаётган мамлакатларда ҳам
иқтисодий салоҳиятларининг турли даражада эканлиги ва техник-иқтисодий
ривожланиши даражасидан келиб чиқувчи марказлашувнинг ривожланиши
кузатилмоқда, 70-йилларнинг иккинчи ярмида бу ерда илғор ва ривожланаётган
мамлакатлар ўртасида оралиқ ўринни эгалловчи, тезкор экспортга
йўналтирилган саноатлаштириш йўлидаги иқтисодий ривожланишда ажойиб
ютуқлари қайд этилган янги саноат мамлакатлари гуруҳи (ЯИМ) шаклланди,
Ҳозир ривожланаётган мамлакатлар орасида уч гуруҳ давлатлар: Жанубий
Шарқий Осиёда янги саноат мамлакатлари (ОЯСМ), АСЕАН гуруҳи ва бир неча
лотин Америкаси давлатлари ажралиб туради, Улардан кейин қолган барча
ривожланаётган мамлакатлар келади. Тўғри, 1997 йил охири, 1998 йил
бошларидаги молиявий инқироз жаҳон иқтисодиётидаги Жанубий Кореянинг ва
қатор бошқа ОЯСМнинг мавқеини бир қадар заифлаштирди, бироқ бу салбий
ҳолат ушбу мамлакатларнинг жаҳон иқтисодиётидаги мақомининг пасайишига
сезиларли таъсир этмади.
Шунингдек, жаҳон иқтисодиётининг байминаллашуви натижасида бир
қатор социалистик мамлакатларда “очиқ иқтисодиёт” сиёсатини амалга
оширилганлигини қайд этиш лозим. Хусусан, Хитой, 70-йиллар охирида ташқи
дунёга бозор иқтисодиёти тамойилларининг татбиқ қилинганлигини эълон
қилди. ХХ асрнинг 90-йилларида жаҳон геосиёсий маконида руй берган сиёсий
ўзгаришлари оқибатида Шарқий Европанинг постсоциалистик мамлакатлари ва
собиқ иттифоқ мамлакатларида ҳам аввал сиёсий, сўнг иқтисодий ислоҳотлар
амалга оширилди ва очиқ иқтисодиёт сиёсатини ўтказдилар. Ушбу
мамлакатларда амалга оширилган иқтисодий ислоҳотларнинг натижалари
турлича бўлиб, бир қатор иқтисодий муаммолар билан бирга ижтимоий
зиддиятларни келтириб чиқарди. Тўғри, мамлакатларнинг сиёсий тузуми (Хитой
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
бундан мустасно) ўзгариши натижасида жаҳон турли мамлакатлари билан, шу
жумладан ривожланган мамлакатлар сиёсий, ижтимоий-иқтисодий алоқалари
кучайди ва турли интеграцион бирлашмалардаги иштироки ошиб борди.
ХХ асрнинг иккинчи ярмида жаҳон иқтисодиёти ривожланишида кескин
ўзгаришлар руй бериши аҳамиятлидир. Айниқса, Япониянинг етакчи иқтисодий
давлатлардан бирига айланиши, Хитой иқтисодиётининг халқаро мавқеининг
ўсиши, Осиё ЯСМларининг иқтисодий ривожланиши натижасида Шарқий Осиё
иқтисодиёти, умуман, янги қудрат касб этмоқда ва халқаро ўсиш маркази
сифатида ўзига диққатни жалб этмоқда. Иқтисодчилар томонидан Шарқий
Осиёга жаҳон иқтисодиётига тобора кўпроқ таъсир кўрсатувчи минтақа
сифатида қаралмоқда. 30 йил давомида Шарқий Осиё мамлакатлари иқтисодий
ривожланишда улкан сакраш қилдилар. 1965 йилдан 2000 йилга қадар Шарқий
Осиё саккизталигида (Жанубий Корея, Гонконг, Малайзия, Сингапур, Тайван,
Таиланд) ўртача йиллик иқтисодий ўсиш индекси 5,5%ни – Осиёнинг бошқа
қолган мамлакатларидан ва Иқтисодий Ҳамкорлик ва Ривожланиш Ташкилотига
(ИҲРТ) кирувчи давлатлардан икки маротаба ортиқни, Лотин Америкасидан уч
маротаба ошиқ ва Африкадан беш марта ортиқни ташкил қилди. 2008 йилдаги
глобал жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида ҳам Шарқий Осиёнинг
ХХР, Япония, Жанубий Корея сингари мамлакатлари ўсишнинг юқори
кўрсаткичларини сақлаб қолишга муваффақ бўлдилар. Масалан, глобал
молиявий-иқтисодий инқирозгача бўлган даврда ХХРда ИЯМ ўсиши 9,8%ни,
Жанубий Кореяда 6,7%ни, Японияда 3,3%ни ташкил қилиб, 2008 йилда ушбу
кўрсаткичлар жаҳон молиявий инқирози таъсирида Хитойда – 9,8%ни, Жанубий
Кореяда – 2,5%ни, Японияда эса 0,4% тушиб борган бўлсада, ижобий характерга
эга бўлди. Осиёнинг янги саноатлашган мамлакатларининг иқтисодий ўсиш
суръатлари АҚШ ва Япониянинг иқтисодий конъюнктурасининг жонланиши
боғлиқдир. Масалан, 1979 йилдаги Жанубий Кореянинг иқтисодий ўсишини 3
фоизга тушиши, ушбу мамлакатлардаги иқтисодий конъюнктуранинг
ёмонлашиши натижасидадир. Чунки, Жанубий Корея ташқи савдосининг 60
фоизи айнан ушбу мамлакатларга тўғри келади[18].
Гарчи жаҳон хўжалик тизимиданинг байналминаллашуви глобал кўлам касб
этса-да, ҳозирги вақтда интеграция жараёнлари, асосан, минтақавий характер касб
этмоқда. ЖСТ/ГАТТ маълумотларига кўра, ўтган 50 йил давомида 100га яқин
минтақавий блоклар пайдо бўлди. Минтақавий иқтисодий интеграциянинг
ривожланиши 80-йиллар иккинчи ярмида Ғарбий Европадаги (ЕИ) ва Шимолий
Америкадаги (НАФТА) чуқур ўзгаришларнинг асосий сабабчиси бўлди.
Сўнгги йилларда жаҳон иқтисодиётида турли йирик марказларнинг пайдо
бўлиши интеграцион жараёнларни кучайишига асосий омил бўлсада, аммо
минтақавий характердаги интеграцион бирлашмалар айни вақтда ўзаро
рақобатчи сифатида кўзга ташланмоқда, айниқса турли молиявий ва моддий
ресурслар тақсимотида рақобат муҳити кескин тарзда бўлиб, иқтисодий
можоралар ортидан турли сиёсий зиддиятлар келтириб чиқармоқда.
Яна шуни қайд керакки, бундай зиддиятли ҳолатлар минтақавий
интеграцион бирлашмаларнинг кучайиши ёки парчалиб кетишига тўртки
бўлиши мумкин. Минтақавий интеграцион бирлашмалар салбий ҳолатларга
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
қарши ҳаракатланиш ва рақобатчи интеграцион бирлашламалар билан курашиш
жараёни йирик сиёсий тадбир тусини олади. Бу каби сиёсий тадбир Ғарбий
Европанинг интеграция жараёнларида чуқур аҳамият касб этди. Айнан шу ерда,
бир томондан, ҳозирги замон йирик кўламдаги ишлаб чиқаришнинг ички
бозорларнинг торлиги билан номувофиқлиги кўзга ташланмоқда, иккинчи
томондан эса, америкалик ва япониялик рақобатчилар билан курашда осиё
“йўлбарслари” дош бериши зарурати миллий хўжаликларни бирлашишга
мажбур бўладилар. Бунинг учун Европа Иттифоқи доирасида ҳозирги вақтда
божхона божлари бекор қилинган ва импортга нотарифий чекловлар олиб
ташланган, учинчи мамлакатлардан импортга нисбатан ягона божхона
тарифлари киритилган, қишлоқ хўжалигида нархларни бошқаришнинг умумий
тартиби яратилган.
Шундай қилиб, минтақавий интеграцион бирлашмаларнинг ҳамда МДҲ
давлатларининг ривожланиши АҚШнинг жаҳон иқтисодиётидаги етакчилик
ўрнига жиддий таъсир ўтказди. Иқтисодий маркази сифатида иқтисодий
манфаатларни таъминлашга қаратилган янги халқаро иқтисодий муносабатлар
ривожланиши шароитида заифлашади ва ҳудудий иқтисодий блокларнинг
тарихий, минтақавий умумийлик асосида шаклланувчи ҳамкорлиги шаклини
олади. Кейинги ўн йилда жаҳон хўжалигида баъзи мамлакатларда интеграция
номини олган минтақавий хўжалик организмларини яратишга олиб келувчи
миллий хўжаликларининг яқинлашуви ва ўзаро бир-бирига киришиши сингари
мураккаб жараёнлар (минтақавий интеграцияга ва йирик савдо блоклари
яратишга томон тамойилларнинг ўсиб бориши) рўй бермоқда. Ушбу
жараёнларга қўшилаётган мамлакатлар иқтисодий ва сиёсий ҳаётининг хилма-
хил
томонлари
жалб
этилган.
Интеграция
хўжалик
ҳаётини
байналминалштиришнинг олий шакли, халқаро меҳнат тақсимотининг ва жамоа
алоқаларининг жуда юқори даражаси натижаси сифатида намоён бўлмоқда.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Лицарева Е.Ю. Причины и сущность интеграционных процессов на
Европейском и Азиатском континентах в конце ХХ века. Вестник Томского
государственного университета. № 276 / 2003.
2. World Trade Organization (WTO). Notifications of RTAs in Force to
GATT/WTO. -http://www.wto.org/english/tratop e/region e/summary e.xls.
3. Грибова С.Н. Глобализация и регионализация - детерминанты мирового
экономического развития. Экономический журнал. том 9 / 2005.
4. Турбан Г.В. Таможенный Союз России, Казахстана, Беларуси в контексте
развития региональных торговых соглашений. Белорусский экономический
журнал, 2013, №3.
5. Summers, Larry. Regionalism and the World Trading System // L.Summers
(Ed). Policy Implications of Trade and Currency Zones. - Federal Reserve Bank of
Kansas City, 1991.
6. Bhagwati, Jagdish and A.Krueger. The Dangerous Drift to Preferential Trade
Arrangements. -Washington: American Enterprise Institute, 1995.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
10
www.iqtisodiyot.uz
7. Smith Adam. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations.
- Oxford, 1776.
8. Ricardo David. The Principles of Political Economy and Taxation. -
Cambridge, 1817.
9. List Friedrich. The National System of Political Economy. - London, 1885.
10. Вуuе M. Unions douanteres et donnees nationals // Economie appliquee. —
1950. - Vol. 3. - P.121-157.
11. Viner, Jacob. The Customs Union Issue. -New York: Carnegie Endowment
for International Peace, 1950.
12. Meade, J.E. The Theory of Customs Unions. - Amsterdam: North Holland,
1955.
13. Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге XXI века. Почему
не интегрируются страны СНГ. - М.: «III тысячелетие», 2001.
14. Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге XXI века. Почему
не интегрируются страны СНГ. - М.: «III тысячелетие», 2001.
15. Truman, E.M. The European Economic Community: Trade Creation and
Trade Diversion // Yale Economic Essays. - 1969.-No. 9.- P.201-257.
16. Лебедева И.П. Роль внешнего фактора в развитии японской экономики.
Япония. Ежегодник, № 37, 2008.
17. Карелина К.С. Региональная экономическая политика в европейском
союзе. Известия Иркутской государственной экономической академии. № 2,
2013.
18. Иващенко А.С. Проблемы социально-экономического развития новых
индустриальных стран Юго-восточной азии (Южная Корея, Сингапур, Тайвань)
в 70-е гг. ХХ начале ХХI вв. // Вестник Адыгейского государственного
университета. № 2 (139). 2014
