“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Р.Х. Ташматов,
катта илмий ходим, ТДИУ ҳузуридаги ИТМ
ЎЗБЕКИСТОН САНОАТ КОРХОНАЛАРИДА ИННОВАЦИОН
ФАОЛИЯТИНИ БАҲОЛАШ ВА УНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ
В статье обоснована необходимость развития инновационной
деятельности промышленных предприятий, конкретизирована суть и
содержание инновационной деятельности, проведена критическая оценка
инновацонной деятельности в промышленной сфере, а также выявлены
проблемы
развития
инновационной
деятельности
предприятий
в
промышленности и даны практические рекомендации по их решению.
In the article the necessity of development of innovative activity of industrial
enterprises, concretized the essence and content of innovation, carried out a critical
assessment innovation activity in the industrial sector, as well as identified problems
of development of innovative activity of enterprises in industry and practical
recommendations to address them.
Калит сўзлар:
инновация, инновацион фаолият, инновацион бирлик,
кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари, новаторлик, ялпи ички маҳсулот,
ўсиш суръати, саноат тармоқлари.
Инновацион
фаолиятини
ривожлантириш
инсониятни
самарали
ривожлантиришнинг умумқабул қилинган йўналишига айланди. Унинг
суръатлари кескин ўсиб бормоқда, инновацияларнинг миқёси эса тобора ошиб
бормоқда. Ушбу йўналишда Япония, АҚШ, Германия ва бошқа шу каби
давлатларда салмоқли натижаларига эришилган бўлиб, улар йирик инновацион
ютуқлари асосида тез суръатлар билан ривожланмоқда. Шуни таъкидлаш
керакки, ушбу давлатларда инновацион фаолияти давлат ва маҳаллий ҳукумат
органлари томонидан қўллаб-қувватланмоқда. Ривожланган давлатлар
тажрибаси шуни кўрсатдики, бундай кўмаксиз инновацияларнинг тез суръатлар
билан ўсишини таъминлаб бўлмайди [5].
Дарҳақиқат, ривожланган давлатлар тажрибаси кўрсатишича, саноат
корхоналарининг барқарорлашуви, саноат ишлаб чиқаришнинг барқарор
ўсиши иқтисодиётни замонавий интенсив технологияларни яратиш, юқори
технологик маҳсулотларни чиқариш соҳасида илмий тадқиқот ва
ишланмаларнинг натижаларни кенг жорий этиш асосида инновацион
ривожланиш йўлига ўтиш орқали эришилади [7].
Шуни таъкидлаш керакки, Ўзбекистонда ҳам инновацион иқтисодиётини
шакллантириш учун шарт-шароитлар мавжуд. Хусусан, юртимиз Президенти
И. Каримов бу борада: «Биз учун асосий вазифа - ишлаб чиқаришни техник ва
технологик жиҳатдан узлуксиз янгилаб бориш, доимий равишда ички имконият
ва захираларни излаб топиш, иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришларни
амалга ошириш, саноатни модернизация ва диверсификация қилишни изчил
давом эттиришдан иборат бўлиши зарур» деб айтиб ўтди [1].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15
июлдаги ПҚ-916-сонли қарорига [2] асосан замонавий ускуналар ва
технологияларнинг халқаро ва маҳаллий ишланмаларини ўрганиш, шу асосда
замонавий технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этишнинг ҳар йилги ва
ўрта муддатли дастурларини шакллантириш, маҳаллий амалий илмий
тадқиқотлар ва ишланмаларга буюртмалар жамламасини шакллантириш,
шунингдек уларни жойлаштириш, амалий илмий тадқиқотлар ва ишланмалар
натижаларини корхона фаолияти амалиётига татбиқ этиш кўзда тутилган.
Шунингдек, республикамизда мева-сабзавот, гўшт-сут ва бошқа қишлоқ
хўжалиги озиқ-овқат хомашёсини қайта ишлаш бўйича юқори унумли
замонавий инновация технологияларини ишлаб чиқаришга жорий этиш, ушбу
мақсадлар учун, авваламбор, стратегик хорижий инвесторларнинг тўғридан-
тўғри инвестицияларини жалб этиш [3], турли инновация хизматларини, янги
алоқа воситаларини кенгайтириш [4] вазифаси қўйилган.
Шуни таъкидлаш керакки, мазкур қарорларнинг ижросини таҳлил қилиш
ва ундаги тенденцияларни аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Аммо таҳлил
қилишдан аввал, “инновация” ва “инновацион фаолияти” тушунчаларига
аниқлик киритамиз.
«Инновация» сўзи инглиз тилидан келиб чиққан бўлиб, унинг
таржимаси янгиланиш, ўзгартириш, янгилик киритиш деган маънони
билдиради [6]. Бошқача қилиб айтганда, инновация деб янги илмий техник
ютуқлардан
самарали
фойдаланишга
айтилади
[9].
И.Т.Балабанов
таъкидлашича, «Инновация - янги техника ёки технология, меҳнат ишлаб
чиқариш, хизмат кўрсатиш ва бошқарув, шунингдек, назорат, ҳисоб-китоб,
режалаштириш услублари, таҳлил ва бошқаларни ташкил этишнинг янги
шаклларига маблағ киритиш орқали эришилган моддийлашган натижадир»[8].
Демак, инновацияга янги ёки такомиллаштирилган маҳсулот (товар, иш,
хизматлар) кўринишдаги инновацион фаолиятнинг якуний натижаси сифатида
қараш мумкин.
Инновацион фаолияти эса инновация билан боғлиқ бўлган ҳар қандай
фаолиятни тушуниш мумкин. Тор маънода эса инновацион фаолияти ижтимоий
ишлаб чиқариш, унинг таркиби, маҳсулотни сотиш ва бошқарув жараёнларини
ўзида қамраб олади [8]. Аксарият давлатларда инновацион фаолиятига янада
тор соҳаларни – янгиликни саноат йўли билан ўзлаштириш жараёни, шу
жумладан техника ва технологияларни, кам ҳолларда ишлаб чиқаришни ташкил
этиш ва бошқариш усулларини қамраб олади [7]. Инновацион фаолиятнинг
мазмунини ташкил этувчи ишларга амалий тадқиқотлар, ишланмалар (тажриба-
конструкторлик ишлари), янги техникани ишлаб чиқаришга жорий этиш
кабилар киради. Биринчи иккита босқичлар илмий-техник ютуқларини ишлаб
чиқаришда амалий жиҳатдан фойдаланиш имкониятларини асослашга
қаратилган. Жорий этиш - имкониятларни татбиқ этиш жараёнидир.
Ишланмаларнинг натижалари – яратилаётган меҳнат қуроллари ва ашёларига
тегишли аниқ бир ечимлари [8]. Демак, инновацион фаолияти янгиликни
яратиш билан боғлиқ барча турдаги (ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва ҳ.к.)
фаолиятни тушуниш мумкин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Шуни таъкидлаш керакки, инновацион фаолият билан асосан илмий-
тадқиқот муассасалари, олий таълим муассасалари (ОТМ), конструкторлик
ташкилотлари, саноат корхоналари ва бошқа ташкилотлар шуғулланади. 1-расм
маълумотлардан 2007-2014 йилларда конструкторлик ташкилотлари, илмий-
тадқиқот институтлари ва бошқа ташкилотларнинг сони камайганлигини, ва
аксинча ОТМ, саноат корхоналари сони кўпайганлигини кўриш мумкин.
1-расм. 2007-2014 йилларда инновацион фаолият билан шуғулланувчи
ташкилотлар сони
Манба: Муаллиф томонидан ЎзР статистика қўмитаси маълумотлари асосида
тузилган.
Инновацион соҳадаги ушбу институционал ва таркибий ўзгаришлар ўз
самарасини бераётганлигини кузатишимиз мумкин. Агар 2008 йилда
инновацион товар, иш ва хизматларнинг ҳажми 1325,1 млрд.сўмни ташкил
этган бўлса, 2014 йилга келиб ушбу кўрсаткич 7042,9 млрд.сўмга етди, яъни
5,3 баробарга ўсди (2-расм).
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2013 йил 2014 йил
148
149
148
143
156
142
141
135
7
5
4
4
3
2
2
1
64
64
77
80
80
78
78
82
31
38
25
10
12
12
10
10
130
149
156
61
61
71
67
69
2
3
3
3
5
8
6
9
Саноат корхоналари
Фаннинг бошқа ташкилотлари
Лойиҳа ИТИ
ОТМ
Контрукторлик ташкилотлари
ИТИ
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
2-расм. Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқилган инновацион товар,
иш ва хизматлар ҳажми
Манба: Муаллиф томонидан ЎзР статистика қўмитаси маълумотлари асосида
тузилган.
Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, ушбу соҳада кичик
тадбиркорликнинг ҳиссаси тобора ошиб бормоқда. 2011 йилда мана субъектлар
вакиллари томонидан 33 та технологик инновациялар жорий қилинган бўлса,
2014 йилга келиб бу турдаги маҳсулотлар 798 тани ташкил этди, яъни 24
баробарга кўпайди (1-жадвал). Мана шу давр ичида ушбу технологик
инновацияларнинг қиймати 15,5 млрд. сўмдан (2011 йил) 1160,7 млрд.сўмгача
(2014 йил) ўсди, яъни қарийб 75 баробарга ошди. Агар ушбу кўрсаткични
республика миқёси билан солиштирадиган бўлсак, инновацион товар, иш ва
хизматларнинг умумий ҳажмидан 16,5 фоизи (2014 йил) кичик бизнес
субъектларига тўғри келади. Ваҳоланки, 2011 йилда бу кўрсаткич атиги 1,1
%ни ташкил этган. Шунга мос равишда 1 та инновацион бирликнинг қиймати
ҳам ўсиб бориб, 2014 йилга келиб 1454 млн. сўмни (2011 йилга нисбатан ўсиш
суръати 3 баробарни) ташкил этган.
1-жадвал
Кичик бизнес субъектларининг инновацион фаолиятининг асосий
кўрсаткичлари
Йиллар
Сони
Ҳажми
1 инновацион
бирликнинг
қиймати, млн.сўм
млрд.сўм
фоиз
1
2
3
4
5
2011
33
15,5
1,1
469,7
2012
72
265,4
7,3
3686,1
2013
609
409,8
8,9
672,9
2014
798
1160,7
16,5
1454,5
Манба: Муаллиф томонидан ЎзР статистика қўмитаси маълумотлари асосида
тузилган.
Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, кичик бизнес соҳасида
инновацион фаолияти билан шуғулланадиган корхоналар ва улар томонидан
0,0
1000,0
2000,0
3000,0
4000,0
5000,0
6000,0
7000,0
8000,0
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
1325,1
1660,4
1849,0
1348,6
3635,9
4614,6
7042,9
м
л
рд.
су
м
да
Йиллар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
яратилаётган янгиликлар сони кўпаймоқда. Бу эса инновацион бирлигининг
қиймати тобора ошишига олиб келмоқда. Буларнинг барчаси кичик
тадбиркорликнинг иқтисодий-молиявий фаолиятига ижобий таъсир этмоқда.
Шуни таъкидлаш керакки, республикамизда яратилаётган инновацион
товар, иш ва хизматларнинг аксарият қисми саноат соҳасига тўғри келмоқда.
Дарҳақиқат, агар инновацион фаолият билан шуғулланувчи ташкилотларнинг
таркиби (1-расм)га қайта назар ташлайдиган бўлсак, инновацион фаолият билан
шуғулланувчи саноат корхоналарининг ушбу фаолият билан шуғулланувчи
корхоналарнинг умумий сонидаги улуши кичик бўлса ҳам (2014 йил ҳолатига
кўра бу кўрсаткич 2,9 фоизни ташкил этган), улар томонидан ишлаб чиқилган
инновацион товар, иш ва хизматларнинг улуши юқори эканлигини кўришимиз
мумкин. Жумладан, 2014 йил якунига кўра республика миқёсида 88 %
яратилган инновацион товар, иш ва хизматлар саноат корхоналарига тўғри
келган (3-расм).
3-расм. Ўзбекистонда ишлаб чиқилган инновацион товар, иш ва
хизматларнинг иқтисодиёт тармоқларидаги улуши (2014 йил)
Манба: Муаллиф томонидан ЎзР статистика қўмитаси маълумотлари асосида
тузилган.
Бу эса бевосита яратилаётган ишчи кучига бўлган талабининг ўсишига
олиб келади. Жумладан, яратилаётган бир ишчи ўринга тўғри келадиган қиймат
миқдори саноат соҳасида юқори экан. Хусусан, саноатда яратилаётган ҳар бир
иш ўрнининг қиймати 97,7 млн.сўмни ташкил этди, ваҳоланки хизмат ва
қишлоқ хўжалиги тармоқларида бу кўрсаткич уларга мос равишда 25,9 млн.
сўм ва 21,6 млн.сўмга тенг этди. Яъни саноатда мазкур кўрсаткич хизмат ва
қишлоқ хўжалиги тармоқларига нисбатан тегишлича 3,7 ва 4,5 баробар кўпдир
[10].
Агар ушбу кўрсаткични саноат тармоқлари бўйича таҳлил қиладиган
бўлсак, асосий улуш электротехника (652,1 млн. сўм), машинасозлик (461 млн.
сўм) ҳамда кимё ва нефткимё (442,7 млн.сўм) тармоқларига тўғри келади. Бу
табиий, чунки айнан мана шу тармоқларда юқори қийматга эга бўлган
маҳсулотлар яратилади. Акс ҳолатни қурилиш (49 млн. сўм), озиқ-овқат (37,6
млн. сўм), тўқимачилик (36 млн. сўм), мебелсозлик (25,8 млн. сўм) чарм-
саноат; 88%
транспорт ва
алоқа; 9%
савдо; 1%
қурилиш; 1%
қишлоқ
хўжалиги; 1%
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
пойабзал (23,9 млн.сўм) тармоқларида кўриш мумкин. Бу тармоқларда аҳоли
учун кундалик эҳтиёж моллари ишлаб чиқарилади ва табийки уларнинг нархи
анча паст (4-расм).
4-расм. Республикамиз саноат тармоқларида яратилаётган битта янги иш
ўрнининг қиймати
Манба: Муаллиф томонидан ЎзР статистика қўмитаси маълумотлари асосида
тузилган.
Ушбу
кўрсаткичлар
республикамизда
саноат
корхоналарининг
инновацион салоҳияти юқори эканлигини кўрсатиб турибди. Шу билан бирга,
тадқиқотлар
кўрсатишича,
саноатда
инновацион
фаолиятини
янада
ривожлантириш учун улкан имкониятлари мавжуд. Улардан тўлиқ ва самарали
фойдаланиш учун ушбу соҳада мавжуд муаммоларни бартараф этиш даркор.
Ушбу муаммоларни бартараф этиш учун қуйидаги йўналишларда ишларни
амалга ошириш мақсадга мувофиқ.
Биринчидан,
инновация фаолиятини молиявий қўллаб-қувватлаш.
Инновацион фаоллигини ривожлантириш учун энг қулай маблағлар банк ва
бошқа ихтисослаштирилган молиявий ташкилотларнинг мақсадли кредитлари
ҳисобланади, чунки улар имтиёзли шарти билан берилади. Шунингдек,
инвестицияларнинг асосий манбаси корхонанинг ўз маблағлари ҳисобланади.
Шу боис молиялаштиришда ана шу жиҳатларни инобатга олиш даркор.
Иккинчидан,
инновацион жараёнларнинг ҳуқуқий базасини яратиш.
Интеллектуал
мулк
объектларини
ҳуқуқий
тартибга
солишни
такомиллаштириш инновацион фаолиятини ривожлантиришнинг муҳим
йўналишларидан бири ҳисобланади. Шу боис кичик инновацион тадбиркорлик
субъектлари учун интеллектуал мулкни муҳофаза қилишга оид қонунчиликни
такомиллаштириш муҳим аҳамият касб этади.
Учинчидан,
инновацион технологияларни трансфер қилиш (бериш)ни
таъминлаш.
Инновацион технологияларнинг ишлаб чиқаришга трансфер
652,1
461,0
442,7
152,8
49,0
37,6
36,0
23,9
25,8
0,0
100,0
200,0
300,0
400,0
500,0
600,0
700,0
Электротехника
Машинасозлик
Кимё ва нефткимё
Фармацевтика
Қурилиш материаллари
Озиқ-овқат саноати
Тўқимачилик
Чарм-пойабзал
Мебелсозлик
млн.сўм
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
қилиш даражаси жуда паст. Шу боис, ходимларнинг янгиликни жорий этишга
манфаатини ошириш ҳамда натижаларни трансфер қилиш бўйича самарали
механизмини ишлаб чиқиш зарур.
Тўртинчидан,
инновацион
фаолиятини
рағбатлантириш
ва
кўмаклашиш.
Бу ерда инновацион фаолият билан шуғулланувчи, айниқса
янгилик асосчиларини (илмий ходимлар, муҳандислар, конструкторлар)ни
турли хил рағбатлантириш чоралар (мукофот, ёрлиқ, ташаккурнома бериш,
бепул дам олиш, санаторияга юбориш, сайёҳатни уюштириш ва ҳ.к.) назарда
тутиш лозим.
Бешинчидан,
инновацион жараённи кадрлар билан таъминлаш
.
Менежмент, маркетинг, ҳуқуқ, патентлаш ва бошқа шу каби соҳадаги
мутахассисларни тайёрлаш ва қўшимча касб таълим тизимини ривожлантириш
учун ОТМ дастурларини мазкур касбларга мослаштириш лозим.
Олтинчидан,
инновацион фаолиятнинг ахборот инфратузилмаларини
шакллантириш.
Internet тармоғида инновацион муаммолар, техник ва патентли
ахборотлар жуда кўп, бироқ, тадбиркорлар учун энг муҳим бўлган бозорлар
тўғрисида ахборот жуда кам. Шу боис мазкур ахборотни ва инновацион
фаолият билан боғлиқ бошқа маълумотларни ўз ичига олган расмий портал ёки
сайтни яратиш ва юрғизиш ҳамда уни назорат қилиш ва мувофиқлаштириш
вазифаларни манфаатдор идоралар зиммасига юклаш мақсадга мувофиқ.
Еттинчидан,
инновацион маҳсулотларнинг оммавий талабини ошириш.
Замонавий технологик бозор мураккаб иқтисодий тузилмани ўзида намоён
этиб, у нафақат миллий доирада, балки глобал доирада амал қилади. Бунда
олди-сотди предмети нафақат товарлар, балки турли технологик янгиликларга
бўлган патентлар, лицензиялар ва ҳ.к. ҳисобланади. Шу боис янгиликни
яратишдан олдин ишлаб чиқариш, давлат ва жамият эҳтиёжларини ўрганиш,
маркетинг ва менежмент бўйича тадқиқотларни олиб бориш, шу жумладан соҳа
мутахассислар билан биргаликда лойиҳаларни амалга ошириш мақсадга
мувофиқ.
Саккизинчидан,
инновацион жараёнларнинг халқаро муносабатларини
тартибга солиш.
Миллий инновацион тизимининг фаолият кўрсатиши жаҳон
инновацион жараёнлар билан уйғунлашган ҳолда амалга оширилиши лозим.
Аммо олимларимизнинг рақобатли бозор муҳити шароитида кам тажрибага эга
бўлганлиги туфайли улар ўзининг янги маҳсулотларини жаҳон бозорига олиб
чиқишда қийинчиликларга дуч келади. Шу боис республиамизда энг сўнгги
илмий ғояларни тижоратлаштириш тизимини ривожлантириш ва оптимал
шароитларни яратишга қаратилган ислоҳотларни олиб бориш мақсадга
мувофиқ.
Ана шу ва бошқа чораларнинг амалга оширилиши республикамизда
саноат корхоналарида, айниқса кичик бизнес субъектларида инновацион
фаолиятнинг фаоллашуви ва интеграциялашувига олиб келади, янги сектор ва
инновацион инфратузилмаларнинг пайдо бўлиши ва бунинг натижасида янги
иш ўринларининг яратилишига замин яратиб беради, пировардида эса
иқтисодиётимизнинг янада барқарор ўсиши учун мустаҳкам пойдевор
яратилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан,
олиб бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил
давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада
кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. // Тошкент оқшоми.
16 январь 2016 йил, № 12.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги
“Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этишни
рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-916-
сонли қарори.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 18 сентябрдаги
“Республика озиқ-овқат саноатини бошқаришни ташкил этишни янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2492-сонли қарори.
4.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 26
февралдаги “2016-2020 йилларда хизматлар соҳасини ривожлантириш дастури
тўғрисида”ги 55-сонли қарори.
5.
Lundvall B. National Systems of Innovation: Towards a Theory of
Innovation and Interactive Learning. London, 1992.
6.
Nelson R. National Systems of Innovation: A Comparative Analysis.
Oxford, 1993.
7.
Metcalfe S. The Economic Foundation of Technology Policy: Ecvilibrium
and Evolutionary Perspective/Handbook of the Economics of Innovation and
Technical Change / P.Stoneman (ed.). L.: Blackwell, 1995.
8.
Балабанов И.Т. Инновационный менеджмент - СПб: Питер, 2000. - С.
11.
9.
Маренков Н. Л. Инноватика: Учебное пособие. - М.: КомКнига, 2005.
С. 194.
10.
Статистический ежегодник Республики Узбекистан. - Т.: Госкомстат
РУз, 2015 – 344 с.
