“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Ф.Х. Ахмедов,
катта илмий ходим-изланувчи, БМА
КРИПТОВАЛЮТАЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ ВА УЛАРНИНГ
ХАЛҚАРО ТЎЛОВ ВОСИТАСИ СИФАТИДАГИ ЎРНИ
Данная
статье
посвящена
расскрытию
общих
особенностей
криптовалют. Здесь криптовалюты классифицированы как отдельная форма
виртуальных денег и рассмотрены пути их внешнее в оборот, использование и
регулирование. А также анализирован рынок криптовалют и выделены общие
тенденции.
This article focuses on the common features of rasskrytiyu cryptocurrency.
There cryptocurrency classified as a separate form of virtual money and the ways of
their outward into circulation, use and management. And to analyze the market and
cryptocurrency highlighted general trends.
Калитли сўзлар
:
Электрон пуллар, криптовалюталар, марказлашмаган
эмиссия, ноқонуний пулларнинг легализацияси, монетар сиёсат.
Тўлов воситаларининг тарихан вужудга келиши ва ривожланиши шуни
кўрсатадики, товар алмашуви муносабатларида қўлланиладиган ҳар қандай
восита (унинг мазмуни ва моҳиятидан қатъи назар) пул бўлиб хизмат қилади.
Қадимдан пул сифатида ҳақиқий қийматга эга бўлган олтин ва олтин
тангалардан фойдаланилган. Пул муносабатларининг эволюцияси натижасида
алмашув воситаларининг ҳақиқий қиймати қисқара бошлаган ва пировардида
пул айирбошлашда кўлланиладиган белгилар кўринишида шаклланган.
Маълумки, ахборот-коммуникацион тизимларни ривожланиши ва ҳужжатларни
электрон шаклда узатила бошланиши натижасида пул белгиларининг моддий
кўринишдан рақамли ҳисоб шаклига ўзгариши содир бўлган.
Хусусан, жаҳон молиявий-иқтисодий инқироз пайтида биринчи
кирптовалюта
биткоинни
пайдо
бўлди
ва
унинг
кенг
миқёсда
оммавийлашувини ўз маблағларини сақлаб қолишни истовчиларнинг сони
ўсиши таъминлаб берди. Айнан ушбу ҳолат, кўпчилик одамлар томонидан
уларни молиявий активлар сифатида қабул қилиниши ва молиявий пирмидалар
билан ассоциялашувига сабаб бўлди. Аммо кирптовалюта – бу интернет
пулларнинг эволюцион шакли бўлиб ҳисобланади ва улардан кафиллар (расмий
пулларни қабул қилувчи ва уларни тенг миқдордаги белгиланган белгиларга
алмаштирувчи, уларнинг белгиланган курс бўйича таъминлаш мажбуриятига
эга шахслар)нинг мавжуд эмаслиги билан фарқланади.
Виртуал тўлов воситаларнинг кўплаб турлари мавжуд бўлиб, бу уларни
таснифлашни қийинлаштиради. Уларни ҳақиқий пуллар ва ҳақиқий иқтисодиёт
билан ўзаро боғлиқлигидан келиб чиққан ҳолда гуруҳлаш мумкин. Бунда пул
маблағларнинг оқими валюта биржалари ёки товар ва хизматларни харид
қилиш орқали амалга оширилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
Европа Марказий Банки мутахассислари томонидан виртуал пул
схемалари учта категорияга ажратилган [5,-13 б.]:
1.Виртуал пулларнинг ёпиқ схемалари. Пулларнинг ушбу шакли ҳақиқий
иқтисодиёт билан ўзаъро боғлиқ эмас, ва бу пул белгилари фақат маълум гуруҳ
доирасида фойдаланилади. Бу пулларни пайдо бўлишининг манбаси ишлаб
чиқарувчиларнинг унумдорлигидан иборат бўлиб, улар ишлаб топган
пулларини абонент тўловлари учун, ёки ушбу ҳамдўстлик иштирокчилари
томонидан таклиф қилинаётган товар ва хизматларни харид қилишга
сарфлайдилар. Қоидага кўра, бу турдаги тўлов воситасини ёпиқ тўлов тизими
ташқарисида фаолият юритиши муваффақиятсизликка учрайди, чунки у ерда
улар бошқа пул маблағлари билан очиқ мулоқотга киришадилар.
Виртуал пулларнинг ёпиқ тизимларига онлайн ўйинлар, оммавий йўловчи
ташиш тизимлари, талабалар кампуслари, ҳарбий базаларни мисол қилиб
айтишимиз мумкин. Машҳур онлайн ўйинлар WorldofWarcraftда WoWGold да
айнан шундай виртуал пуллардан фойдаланилади, улар қуролланишнинг
юқорироқ даражаларига эришиш учун мўлжалланганлар.
Ёпиқ схемаларнинг виртуал пулларидан очиқ тўловларда фойдаланилган
ва инқирозга учраган ҳолларга мисол қилиб, 1966 йилдаги Атланта
Олимпиадаси вақтида чиқарилган электрон пуллар, ёки 1997-1998 йилларда
Манхэнтен туманларидан бирида содир бўлган ҳодисани киритиш мумкин.
Бунда операцион тизимнинг ишдан чиқиши натижасида товарларини электрон
пулларга таклиф қилган сотувчиларнинг кўпчилигини ҳафсаласи пир бўлишига
ва улар бундай пуллардан воз кечишларига сабаб бўлган.
2. Виртуал валюталарнинг бир оқимли схемалари. Ушбу схемадаги
виртуал пуллар ҳақиқий пулларни белгиланган қийматда шартли виртуал
миқдорга алашуви натижасида вужудга келадилар. Бу пуллардан Интернет
савдоси орқали товар ва хизматлар харидида фойдаланилади, шу муносабати
билан уларни Интернет пуллар деб атайдилар.
Интернет пулларга мисол қилиб 1998 йилдан бошлаб маблағларни ўтказиш
ёки интернет дўконларда тўловларни амалга ошириш учун фаолият юрита
бошлаган Webmoney тизимини келтириш мумкин. Webmоney ва бошқа
электрон пул тизимларининг ишлаш механизмлари веб-ҳамёнларни очилишига
асосланади (WMZ – АҚШ доллари, WME –евро, WMR – Россия рубли,
WMU – гривна). “OOO TILLO GARANT“ WebMoneyUzbekistanнинг
кафолатчиси бўлган, у сўмларни WMYга 1UZC=1WVY курси бўйича
алмаштирган. Бугун WebMoney тизимидан фойдаланувчиларнинг сони 6 мил.
кишига етган ва ҳар куни тахминан 5000 тага кўпаймоқда. Тизимдаги кундалик
оборот – 20 млн. АҚШ доллари атрофида.
3. Виртуал валюталарнинг ўзаро муомалада бўлувчи схемаси. Ушбу схема
виртуал пул белгиларини ҳақиқий пуллар билан параллель равишда фаолият
юритишига, бозор курси бўйича ўзаро алмаштиришга, ҳам виртуал ва ҳам
ҳақиқий товар ва хизматлрни харид қилишга имкон беради, бу унинг ҳақиқий
дунё билан тўғридан-тўғри ўзаро ҳаракатланишини акс эттиради.
Уларга тўлов воситаларини электрон шифрлаш йўли билан яратиладиган
кирптовалюталар кирадилар (инг. Cryhtocurrency), уларни ишлаб чиқариш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
махсус қонуний рухсатга эга бўлмаган шахслар томонидан марказлашмаган
ҳолда амалга оширилади.
2009 йилда биринчи кирптовалюта Bitcoin пайдо бўлгандан кейин ва уни
жамият томонидан тан олиниши кўпгина эргашувчиларни пайдо бўлишига
сабаб бўлди, улар ўзларининг шахсий тизимларини ишлаб чиқа бошладилар.
Бугунга келиб кирптовалюталарнинг умумий сони 200 тургача етади.[11].
2016 йилнинг 1 апрель ҳолатга кўра кирптовалюталар бозорининг
капиталлашуви 9540 млн. АҚШ долларига етган, уларнинг ичида энг кенг
тарқалганлари Bitcoin (70%), Ethereum (12%) Ripple (8%), Litecoin(4%)
ҳисобланади (қаранг 1-жадвал).
1 жадвал
Энг кенг тарқалган криптовалюталарнинг миқдори
(2016 йил 1апрель ҳолатига)
Валюта
(Код)
Ташкил
топган
сана
Эмитент (сайт)
Курс
USD
Капитализация
млн. USD
Эмиссия
чегараси
млн.дона
1
2
3
4
5
6
(BTC)
2009
Satoshi Nakamoto
419,07
6,458
21
Ethereum
2015
Ethereum
(ethereum.org)
9,91
782
-
Ripple
(XRP)
2012
RyanFugger
(ripple.com)
0,0065
222
100 000
(LTC)
2011
Coblee
3,22
145
84
(NMC)
2011
Vinced
0,436
6,2
2000
(PPC)
2012
SunnyKing
0,7410
16
150
(QRK)
2013
MaxGuevara
0,0042
1,1
-
Манбаа: https://coinmarketcap.com
Кирптовалюталарни эмиссия қилиш жараёни марказлашган ҳолда амалга
оширилади. Уларнинг қўшимча эмиссияси эса майнерлар деб аталувчи
дастурчилар томонидан амалга оширилади. Бунда улар тизимдаги мавжуд
масалани ечганлари учун маълум миқдорда ҳақ оладилар ва ушбу ҳақ
“коин”
1
ларда тақдим этилади. Ушбу механизм форк
2
деб аталади ва у асосий
баённомага киритилган дастлабки код ва дастурни такомиллаштирувчи
элементлардан ташкил топади.
Дастурчилар тизимдаги масалани ечиш орқали уни такомилаштирадилар.
Ушбу жараён мураккаб математик масала ечишда ифода этилади ва натижада
тизимда қўшимча пуллар пайдо бўлади, айнан улар майнерларга мукофот
сифатида тўланади. Ҳар бир навбатдаги масаланинг ечилиши тизим
1
Коин – кирптовалютанинг энг кам миқдори
2
Форн – дастурий лойиҳанинг кодли базасидан бошқа дастурлар учун стартли сифатида фойдаланиш.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
такомиллашиб бориши билан қийинлаша боради, шунга кўра коинларни
чиқариш ҳам қисқариб боради.
Бугун, тизим иштирокчилариниг сўзларига кўра, янги пул коинларининг
майнинги ҳатто компьютерни генерациялаш жараёнида ишлашига сарфланган
электр қувватини ҳам оқламайди. Алгоритм дастлабки код томонидан
белгиланган миқдорга қадар давом этади, бу вақтда коинларни муомалага
чиқариш тўхтайди, Бундай механизм тангалар назорат қилинмайдиган эмиссия
туфайли қадрсизланмасликлари учун киритилган. Масалан, Namecoin 21 млн.,
Litekoin 84 млн., Namecoin 2 млрд., Feathercoin 336 млн. тангагача ишлаб
чиқариш билан чекланган.
Кирптовалюталарни чекланган ҳолда чиқариш шунга олиб келадики,
уларнинг курси кучли ўзгаришларга дуч келади, чунки крипвалюталрнинг
курси жамланган резервлар ҳисобига интервенцияларни ўтказиш йўли билан
унинг барқарорлигини қўллаб қувватлаш учун масъул ваколатли идорани
йўқлиги ва мутлақ сотилаётган товар ва хизматларнинг сифатига боғлиқлиги
сабабли эркин сузиб юрувчи бўлади.
1-расм. Bitcoin курсининг АҚШ долларига нисбатан динамикаси
Манба: https://blockchain.info
Ҳақиқий пуллар билан бўлгандагидек, кирптовалюталар ўртасида ҳам
рақобат содир бўлади, унда шубҳасиз Bitcoin ғолиб бўлди.
Канада Банки мутахассислари томонидан ўтказилган тадқиқотлар
натижалари айрим кирптовалюталарнинг бир-бирлари билан алмашув курслари
динамикасининг ўзаро алоқасини кўрсатганлар. Масалан тадқиқотда 7
кирптовалюталарнинг курси таҳлил қилинган ва икки гуруҳга ажратилган.
Биринчи гуруҳга Litekoin (LTС), Peerkom (PPC) ва Namecoin (NMC) кирганлар,
улар муаллифлар томонидан “муваффақиятли” деб аталганлар. Бу
валюталарнинг алмашув курсининг динамикаси асосий валюта – Bitcoinга яқин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Иккинчи гуруҳга Feathercoin (FTC) ва Terracoin (TRC) кирганлар, улар бўйича
алмашув курси тадқиқот қилинаётган давр ичида анча пасайган. [3, 32б.]
Криптвалюталар курсини ошиши даврида спекулятив фойда олиш
истагида бўлганлар сони кўпаяди. Шу сабабдан кирптовалюталар молиявий
пирамидалар шаклларидан бири деган хато тахминлар ҳам тарқалган. Чунки
криптовалюталар молиявий пирамидалардаги активлар сингари кейинги
харидор ҳисобидан фойда олишни назарда тутмайди.
Виртуал валюталар турли мақсадларда фойдаланиши билан қисқа вақт
ичида кенг тарқалишга ва турли шаклларда муомалага чиқишга эришган. Шу
тарзда криптовалюталар ҳам қонуний ва ҳам ноқонуний мақсадларда
фойдаланиш мумкин. Бу эса ҳисоб-китобларни амалга оширишда молиявий
ресурсларни келиб чиқиши ҳеч ким томонидан назорат қилинмаслиги ва
кирптовалюталарни жиноий фаолиятдан олинган маблағларни легаллаштириш
каналга айланишига сабаб бўлади. Европа банклари криптовалюталардан
фойдаланиш натижасида легаллаштиришнинг 70 дан ортиқ усулларини
аниқлашган. Кирптовалюталар тўлов тизимида жўнатувчининг шахси
номаълумлиги ва идентификациясининг йўқлиги маблағларни уларни қаттиқ
валюталарга конертациялашни қўллаб-қувватловчи юридик шахслар орқали
легаллаштиришга имкон беради. Масалан ҳар хил мамлакатларда
криптовалюталар
билан
тўловлар
учун
алоҳидаги
тартиблардан
фойдаланилади.
Мисол учун, Канадада виртуал пуллар тизимлари даромадларни
легаллаштириш ва терроризмни молиялаштириш масаласи бўйича шубҳали
транцакциялар ҳақида ахборотларни тақдим этишга мажбурлар. АҚШда
“BitLicense” тартиби татбиқ этилмоқда, ушбу тартиб исътемолчилар
ҳуқуқларини ҳимояланишини таъминлаши, пулларни легаллашувини олдини
олиши ва тизим хавфсизлигини таъминлаши керак [6,5б.].
Янги пуллар эмиссиясининг қоидалари қатъий белгиланган ва уларни
ўзгартириш мумкин эмас. Барча проводкалар тўлиқ очиқ ва эркин киришга эга
бўлган алгоритмларга асосланган. Бу алгоритмлар бутун дунё бўйича ҳар хил
компьютерлардаги
пирингли
тармоқлар
орқали
бир-бирлари
билан
муваффақиятлаштирилган ҳолда ўзаро ҳамкорлик қиладилар. Шундай қилиб,
бу алгоритмларга киритилган ўзгаришлар эмиссия қилиш қоидаларидаги
ўзгаришларни билдиради, бу ҳолда ўзгаришлар тармоқ ичида қабул
қилинмайди ва кирптовалюталарни фаолият юритишига таъсир кўрсатмайди.
Шунинг учун давлат ё улардан фойдаланишни ман қилиши, ёки фаолиятни
лицензиялаш тартибини қабул қилиши мумкин.
Электрон пуллар айланмасини тартибга солиш шакли бўлиб уларни
қўллаб-қувватловчи
компаниялар
фаолиятини
лицензиялаш
тизими
ҳисобланади. Тайланд тажрибаси бунга мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин
[10], бунда Тайланд Банки гарчи Bitcoinни мустақил валюта сифатида тан
олмаса ҳам, у билан операциялар учун валюта-алмашув операцияларини
ўтказиш ҳуқуқларга лицензия талаб қилинишини белгилаган. Амалда эса ушбу
фаолиятни лицензиялаш бўйича бирорта ҳам ҳолатга йўл қўймаган. Хитой [8]
ва Россияда [9] ушбу пуллар ноқонуний деб эълон қилинган, аммо интернетга
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
очиқ кириш мумкинлиги фойдаланувчиларга ушбу чорани айланиб ўтиш
имконини бермоқда.
Иқтисодий интеграциянинг ҳар қандай шакли каби иккита тўлов тизимини
бирлашиши белгиланган босқичларни ўтиши керак. Чунки, мамлакатда валюта
айирбошлаш бўйича махсус чекловлар амал қилса, виртуал пулларнинг ўзи
учун конвертациялаш очиқ бўлган ҳар қандай шакли хорижий валютани оқиб
кетиш каналига айланади.
2013 йилдан бошлаб АҚШ ҳукумати криптовалюталар алмаштириладиган
биржаларни тартибга сола бошлади. Биржалар - бизнес бўлиб, у
фойдаланувчиларга оддий валюталарни криптовалюталарга ва аксинча
алмаштиришни амалга оширишга имкон беради. Бу биржалар фонд биржалари
ёки валюта бозорлари каби ишлайдилар. Қандайдир мамлакат бошқа мамлакат
валютасини тартибга сола олмайди. Бунда мамлакат бошқа мамлакат
валютасини ўзининг шахсий валютасига алмаштирилиши содир бўладиган
биржалар фаолиятини тартибга солиши мумкин.
Шундай қилиб, криптовалюталарнинг қуйидаги хусусиятларини ажратиш
мумкин:
-
улар электрон шифрлаш йўли билан яратиладиган ва расмий пул
тизимлари билан параллель равишда амал қиладиган тўлов воситалари
ҳисобланади;
-
уларни чиқариш махсус қонун билан тартибга солинмайди ва ҳар қандай
шахслар томонидан амалга оширилади;
-
криптовалюталар бозорининг ривожланиши ҳам вертикал ва ҳам
горизонталь йўналишда содир бўлмоқда. Бозорнинг 9,2 млрд. АҚШ
долларидаги умумий капиталлашувида тизимларнинг 200 дан ортиқ турларини
мавжудлиги билан таърифланади;
-
янги пулларни яратиш борган сари мураккаблашади ва бугунги кунда
ҳатто компьютерни генерациялаш жараёнида сарфлаган элекр қувватини ҳам
оқлай олмайди;
-
кирптовалюталарнинг курси кучли тебранишга эга бўлади, бунга сабаб
валютанинг барқарорлигини қўллаб-қувватловчи махсус идоранинг йўқлиги ва
бозор омилларига мутлақ боғлиқлиги билан бирга чекланган миқдорда
чиқарилиши ҳисобланади;
-
бугунги кунда кирптовалюталар билан транзакцияларга хизмат
кўрсатувчи юқори даражада ривожланган инфратузилма мавжуд бўлиб, уларга
турли хилдаги электрон биржалар, тўловни амалга ошириш усуллари ва
тизимлари шаклланган. Бундан ташқари, уларни айрим давлатлар томонидан
тан олиниши, ҳар хил лойиҳаларни амалга оширишда иштирок этиши, аҳоли
орасида оммавийлашиши бундан кейинги ривожланиш учун заминни
мустаҳкамламоқда.
Умуман олганда, кирптовалюталар транзакциялари ҳажмлари жаҳон
кўламида катта бўлмаса ҳам, уларни айрим мамлакатлар билан
интегациялашуви жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Мамлакат пул
базасининг қисқариши ва эммиссион даромадини пасайиши виртуал пулларни
тадбиқ этилишининг биринчи таъсири бўлади. Шунинг учун, молиявий
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
глобаллашувнинг ҳозирги шароитларида монитар сиёсатнинг параметрларини
ишлаб чиқишда ушбу бозорни ривожланишини ҳам ҳисобга олиш муҳимдир.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ali R., Barrdear J., Clews R., Southgate J. The economics of digital
currencies // Quarterly Bulletin 2014 Q3. –London: Bank of England, 2014. -P. 11
2.
European Banking Authority. 2014. “EBA Opinion on ‘Virtual Currencies’.”
European Banking Authority Opinion 2014/08.
3.
Gandal N.,Hałaburda H. Competition in the Cryptocurrency Market / Bank of
Canada Working Paper 2014-33. - Bank of Canada, 2014. –P. 32
4.
Implications for central banks of the development of electronic money. –
Basel: Bank for International Settlements, 1996. -P. 10
5.
Virtual currency schemes. European Central Bank, 2012. –P. 13
6.
Wilkins C. Money in a digital world // BIS central bankers’ speeches.
Wilfrid Laurier University. –Waterloo, 2014. –P. 5 (7)
7.
Мишкин Ф. Экономическая теория денег, банковского дела и
финансовых рынков: Учебное пособие для вузов/Пер. с анг. Д.В.Виноградова
по ред. М.Е.Дорошенко. – М.: Аспект Пресс, 1999. - 820 с.
8.
«Нереальная
кража»
из
газеты
«Ведомости»
от
05.12.2013, №226 (3488).
URL:
http://www.vedomosti.ru/tech/news/19674451/nerealnaya-krazha#sel=9:6,9:16 (дата
обращения: 24.11.2014)
9.
Об использовании при совершении сделок «виртуальных валют», в
частности,
Биткойн.
URL:
http://www.cbr.ru/press/PR.aspx?file=27012014_1825052.htm (дата обращения:
24.11.2014)
10.
CNBC: [сайт]. URL: http://www.cnbc.com
11.
WebMoney: [сайт]. URL: http://www.webmoney.ru/
