“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
О.М. Хасанов,
мустақил изланувчиси, Солиқ академияси
ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАРИНИ ЭКОЛОГИЯГА САЛБИЙ ТАЪСИРИНИ
КАМАЙТИРИШДА СОЛИҚ МЕХАНИЗМЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ
В статье подняты вопросы обеспечения экологической защиты на основе
использования передового опыта зарубежных стран, а также вопросы
снижения негативного воздействия транспортных средств на экологию
посредством налоговых механизмов, являющихся основными элементами
финансовых механизмов. Кроме этого, в статье расскрыты негативные
воздействия углекислого газа на экологию и здоровье людей в результате
использования транспортных средств. В заключительной части статьи
сделан вывод о положительных результатах использования налоговых
механизмов при защите окружающей среды.
The article disclosed issues of environmental protection through the use of
developed experience of foreign countries, and the reduction of the negative impact
of transport on the environment through tax arrangements, which are the main
elements of the financial mechanisms. Moreover, the article disclosed negative effects
of carbon dioxide on the environment and human health as a result of vehicle use.
The final part of the article concluded that the use of the tax mechanism prevent the
environmental pollution can lead to positive results.
Калит сўзлар:
транспорт воситалари, солиқ, солиқ имтиёзи, солиқ
механизми, экология, табиатни муҳофаза қилиш, молиявий механизм, атроф
муҳит.
Йигирма биринчи асрда инсониятни жиддий ташвишга солаётган
муаммолардан бири атроф муҳитни ифлосланиши ва атмосферага
чиқарилаётган турли чиқинди газларни инсон саломатлигига етказаётган
салбий оқибатларини олдини олиш ҳисобланади.
Мазкур масаланинг қанчалик муҳимлигини нуфузли анжуманларда бўлиб
ўтаётган муҳокамалар ва бу борада ташкил этилаётган ҳамкорлик ишлари
орқали яққол кўриш мумкин. Масалан, 2015 йил 30 ноябрдан 12 декабрга қадар
Франция пойтахти Парижда иқлим ўзгаришига бағишланган «2015 United
Nations Climate Change Conference» номли халқаро даражадаги конференция
бўлиб ўтган ва унда бир қатор экологик муаммоларни ечимига алоҳида эътибор
берилган ҳолда конференция якунида ушбу муаммоларни ечишга доир муҳим
ҳужжатлар имзоланди [1].
Чунки, экологик муаммо маълум бир чегара билмайди ва мамлакатлараро
трансчегаравий муаммоларни келтириб чиқаради ҳамда бу ўз-ўзидан
ижтимоий-иқтисодий муносабатлар ва ривожланишга ҳам ўзининг салбий
таъсирини кўрсатади.
Дунё ҳамжамияти томонидан фан ва техника, иқтисодий ривожланишлар
натижасида юзага келаётган ушбу муаммоларни ижобий ҳал қилиш ва уни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
олдини олишга доир бир қатор халқаро даражада амал қиладиган ҳужжатлар
жумладан, Иқлим ўзгариши конвенцияси [2], Киото протоколи [3] ва Рио
декларацияси [4] каби ҳужжатлар қабул қилинган бўлиб уларда:
- иқлим ўзгаришига олиб келувчи салбий омилларни камайтириш;
- атроф муҳитни техник ифлосланиши олдини олиш;
- табиий ресурслардан оқилона фойдланиш каби вазифаларни бажариш
йўли билан табиий мувозанат бузилишини олдини олиш ва аҳоли
саломатлигини асрашга қаратилган ташкилий чора-тадбирларни амалга
ошириш назарда тутилган.
Илгари чоп этилган ишларимизда [5] атроф муҳитга транспорт
воситалари томонидан етказилаётган зарарларни олдини олиш ҳамда салбий
таъсирини камайтиришга оид қарашларимиз баён этилган. Мазкур мақолада
транспорт воситаларини экологияга салбий таъсирини камайтиришда солиқ
механизмларидан фойдаланиш тўғрисидаги хорижий тажрибаларни қўллаш
масалаларига тўхталмоқчимиз.
Мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишида транспорт тизими муҳим
аҳамиятга эга эканлиги барчамизга маълум. Олимлар ва халқаро
экспертларнинг хулосаларига кўра, транспорт тизимининг ривожланиши
иқтисодиётни ўсишига ижобий таъсир кўрсатиш билан бир қаторда, атроф
муҳитга зарарли газлар чиқаришнинг энг асосий манбаларидан бири б
ӯ
либ
қолмокда.
Халқаро энергетика агентлигининг маълумотларига кўра, 2006 йилда
глобал транспорт тизимидан атроф муҳитга 5,465 миллион тонна карбонат
ангидрид гази чиқарилган (1-диаграмма) [6].
1-Диаграмма. Дунё мамлакатларида 2006 йилда транспорт воситаларидан
атроф муҳитга чиқарилган карбонат ангидрид гази миқдори
.
Диаграммада келтирилган рақамлар транспорт тизими атроф-муҳитга
салбий таъсир кўрсатувчи омиллардан эканлигини кўрсатмоқда. Транспорт
воситалари миқдори аҳоли умумий сонига боғлиқлиги сабабли дунёда аҳоли
сони энг кўп бўлган Хитой ва Ҳиндистон давлатларида транспорт
воситаларидан атроф-муҳитга чиқариладиган карбонат ангидирид газининг
улуши ҳам анча юқоридир.
Мустақиллик йилларида мамлакатимиз иқтисодиёти таркибий тузилиши
кескин
ӯ
згарди. Натижада мамлакатимиз аграр давлатдан саноати ривожланиб
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
бораётган давлатлар қаторидан жой олди. 1995 йилда ялпи ички маҳсулот
таркибида саноатнинг улуши 17 фоизни ташкил этган б
ӯ
лса [7], 2015 йил
якунларига к
ӯ
ра ушбу к
ӯ
рсаткич 33,5 фоизни ташкил этди [8]. Й
ӯ
лларимиз
халқаро стандарт талабларига мослаштирилди ва юк ташиш ҳажми ҳам шунга
мутаносиб равишда йилдан-йилган ўсиб бормоқда жумладан, 2005 йилда
668,5 млн. тонна автомобиль транспортида юк ташилган бўлса, бу кўрсаткич
2015 йилга келиб, 1 398,5 млн. тоннага етган ёки 2005 йилга нисбатан 730 млн.
тоннага кўп демакдир [9].
Бундан ташқари, аҳоли турмуш даражаси уларнинг ўртача даромадлари
ошиши эвазига ўсди. Мустақил тараққиёт йилларида Ўзбекистонимизнинг
иқтисодиёти 5 каррадан кўпроқ, аҳоли даромадлари жон бошига ўртача
8,7 баробар ўсди [10] ва мамлакатимиз аҳолиси 1991 йилга нисбатан 11 млн.
кишига к
ӯ
пайди.
Ушбу ижобий
ӯ
згаришлар шаҳарлар ва аҳоли пунктларининг кенгайиши
ва мос равишда автотранспорт воситаларининг кўпайиши ҳамда ҳавонинг
техник ифлосланишига сабаб б
ӯ
лмоқда.
Маҳаллий тадқиқотчилар томонидан олиб борилган илмий изланишлар
натижалари мамлакатимизда 2014 йилга келиб 1994 йилган нисбатан ҳар
1000 кишига тўғри келадиган автотранспорт воситалари сони 16 тадан 82 тага
етганлиги ёки ушбу кўрсаткич ўртача 66 тага ўсганлигини кўрсатмоқда [11].
Фойдаланилаётган транспорт воситалари сонининг ўсиши, транспорт
воситаларидан атроф муҳитга чиқариладиган зарарли газлар миқдорини шиддат
билан ўсишига ҳам сабаб бўлмоқда.
Юқорида қайд этилган статистик маълумотлар ва олиб борилган
тадқиқотлар натижаларига кўра, яқин келажакда дунёдаги йирик шаҳарларда
атроф муҳитга транспорт воситаларидан карбонат ангидрид газининг чиқиши
шиддат билан ўсиб боради деган хулосага келиш мумкин. Тадқиқотчиларнинг
башоратларига кўра 2030 йилда глобал транспорт тизимидан атроф муҳитга
чиқариладиган карбонат ангидрид гази 7,555 миллион тоннага етиши
кутилмоқда (2-диаграмма).
2. Диаграмма. Дунё мамлакатлари томонидан 2030 йилда транспорт
воситаларидан фойдаланиш ҳисобига атроф муҳитга чиқариладиган
карбонат ангидрид гази миқдори.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Атроф муҳитга чиқариладиган карбонат ангидирид газининг миқдори
2030 йилда Ҳиндистонда 2006 йилга нисбатан 3 марта, Хитойда 2 марта ва
Осиёнинг бошқа давлатларида бир мартага ошиши мумкинлиги кутилмоқда.
Соҳага оид изланишлар олиб бораётган олимлар тадқиқотларга кўра,
Ҳиндистоннинг Дели шаҳрида транспорт воситаларидан атроф муҳитга
чиқариладиган карбонат ангидрид гази миқдори 2030 йилда 2004 йилга
нисбатан 6.1 миллион тоннадан 19.6 миллион тоннага етиши ва бу кўрсаткич
1990 йилга нисбатан 526 фоизга ошиши мумкин.
Олимларнинг олиб борган тадқиқотларига кўра, агарда ушбу шаҳарда
экологик
жамоат транспорти, пиёдалар ва велосипедлар учун йўлаклар
барқарор такомиллаштирилиб, транспортлар тирбандлигини олдини олишга
доир сиёсий ишлар ташкил этилса,
транспорт воситаларидан атроф муҳитга
чиқариладиган карбонат ангидрид гази ўсиб боришини олдини олиш мумкин
[12].
Экология муаммоларига бағишланган тадқиқотлар натижалари таҳлили
давлатларнинг атроф муҳитга транспорт воситалари томонидан чиқариладиган
карбонат ангидирид гази миқдорини камайтиришга оид чора-тадбирларни
амалга ошириш зарурлигидан далолат бермоқда.
Ҳиндистон ҳукумати юқорида қайд этилган муаммоларни ҳал этиш
мақсадида 2030 йилга қадар бутун мамлакатни электрон транспортдан
фойдаланишга ўтиши дастурини ишлаб чиққан. Дастурга мувофиқ аҳолини
электрон автомобиль воситаларини сотиб олишларини қўллаб-қувватлаш
мақсадида кредитлар ажратиш тизими жорий қилинган. Ушбу тадбирнинг
қўлланиши натижасида атроф муҳит ифлосланишининг олди олинади ва
мамлакатдаги нефть тақчиллигига барҳам берилиши кутилмоқда [13].
Жаҳон амалиётидан бизга маълумки ҳаводаги техник ифлосланишнинг
ўсиб бориши аҳоли саломатлигига жиддий салбий таъсир кўрсата бошлайди ва
бу ўз-ўзидан турли хил ижтимоий ва иқтисодий муаммоларни келиб чиқишига
сабаб бўлади.
Транспорт воситаларидан чиқарадиган газларнинг инсон саломатлигига
салбий таъсирини ўрганиш билан шуғулланаётган олим ва мутахассислар
тадқиқотлари натижаларига кўра, транспорт воситаларидан чиқадиган асосий
чиқинди газларнинг салбий оқибатларини қуйидагиларда кўриш мумкин [14]:
Азот оксидлари (NOx)
Азот оксидлари,
қазиб олинган ёнилғини ёниши оқибатида
келиб
чиқиб,
инсон
ўпкасини
нормал
вазифасини
камайтиради ва нафас олиш тизимига ножўя таъсир қилади,
шунингдек атмосферага ҳам бир қанча салбий таъсир
кўрсатади.
Углеводородлар (HC)
Углеводородлар,
қазиб олинган ёнилғини тўлиқ ёнмаслиги
натижасида ҳосил бўлиб, улар инсонларни йўталишига,
шунингдек кўз ҳамда томоқларини қичишига сабаб бўлади.
Шу билан бирга, улар экин майдонлари ва дарахтларнинг
ўсишига салбий таъсир кўрсатади.
Углерод оксиди (CO)
Углерод оксиди
ҳам қазиб олинган ёнилғини тўлиқ
ёнмаслиги ва кислороднинг тўлиқ ютилмаслиги натижасида
пайдо бўлиб, у инсон қон тизими таркибига кирган ҳолда
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
тана бўйлаб кислород етишмаслиги ва бош айланиши, бош
оғриғи ва чарчоқ, шунингдек тананинг умумий соғлиғига
ўзини салбий таъсирларини кўрсатади.
Олтингугурт оксиди (SO2)
Олтингугурт оксиди
инсоннинг ўпка, бурун, томоқ ва
нафас йўлларига таъсир қилиб, бронхит касалликларини
келтириб чиқаришга сабаб бўлади.
Заҳарли моддалар (РМ)
Заҳарли моддалар
бу ҳавони ифлослантирувчи бир гуруҳ
моддалардан ташкил топиб, инсонларни умумий соғлиғига
салбий кўрсатувчи, нафас йўллари касалликлари, юрак қон-
томир касалликлари, ўпка касалликларига сабаб бўлиб эрта
ўлимни олиб келади.
Юқоридагиларга асосан кундалик ҳаётимизда ёнилғи истеъмол қилиш
натижасида ҳаракатланаётган транспорт воситаларидан чиқариладиган
газларни камайтириш чорасини кўрмаслик, нафақат атроф муҳитга балки,
инсонлар соғлиғига ҳам салбий таъсир ўтказади ва унинг натижасида кўплаб
турли касалликларни келтириб чиқаради, деган хулосага келиш мумкин.
Ривожланган мамлакатлар мазкур муаммолар бўйича бир неча йиллардан буён
шуғулланиб келмоқда. Мазкур масала ечими юзасидан фойдаланиб келинаётган
хорижий тажрибалардан бири ҳавони ифлослантиришни олдини олишни
рағбатлантиришнинг иқтисодий механизмлари ҳисобланади.
Ушбу муаммони ечими бўйича ўзига хос ижобий натижаларга эришилган
дунёнинг энг ривожланган мамлакатлари Америка Қўшма Штатлари, Буюк
Британия ва Хитойда каби давлатларнинг айрим тажрибалари хусусида
тўхталиб ўтамиз.
Юқорида номлари қайд этилган мамлакатларда транспорт воситаларини
атроф-муҳитга салбий таъсирини камайтириш йўналишида солиқнинг
тартибга солувчи
механизмидан яъни, транспортдан чиқарадиган
карбонат
ангидрид газини камайтириш мақсадида,
унинг ҳажмидан келиб чиққан ҳолда
солиққа тортиш, шунингдек, солиқнинг
рағбатлантирувчи
механизмидан яъни,
экологик тоза транспорт воситаларидан фойдаланувчиларни қўллаб-қувватлаш
мақсадида турли кўринишдаги солиқ имтиёзларини татбиқ этиш амалиёти
мавжуд.
Хусусан, Буюк Британияда транспорт воситаларидан карбонат ангидрид
гази (СО
2
) миқдоридан келиб чиқиб, йиллик солиқ ундирилади. Солиқ миқдори
автомобилнинг карбонат ангидрид гази (СО
2
) қуватидан, яъни унга
ишлатиладиган ёнилғи туридан келиб чиқиб, ҳисобланади. Масалан, ҳар бир
километрга 255 г карбонат ангидрид гази (255г СО
2
/км) чиқарадиган
автомобиллардан йиллик 723 АҚШ доллари миқдорида солиқ ундирилади.
Агарда солиқ тўловчилар ҳавога газ чиқариш миқдорини камайтириш билан
боғлиқ воситалардан фойдаланса, ҳар бир километрга 100 г карбонат ангидрид
гази (100г СО
2
/км) ёки ундан ҳам кам чиқарадиган автомобиллар солиқдан озод
этилади [15]. Шу билан бирга, Буюк Британияда компаниялардаги
автомобиллар учун ҳам карбонат ангидрид гази (СО
2
)нинг ҳажми, ишлатилган
ёнилғи ва автомобил туридан келиб чиқиб, солиқ солинади. Бунда биринчи йил
атроф муҳитга кам карбонат ангидрид гази чиқарадиган автомобиллар учун
100 фоизлик солиқ имтиёзи мавжуд. Бунинг учун компания автотранспортлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ҳар бир километрга 110 г дан кам карбонат ангидрид гази чиқариши лозим
бўлади.
Америка
Қўшма
Штатларида
ҳам
атроф-муҳитни
транспорт
воситаларидан муҳофаза қилиш мақсадида, барча солиқ тўловчиларга
автотранспорт воситасининг оғирлиги ва сотиб олинган йилидан келиб чиқиб,
4000 АҚШ
долларидан 40,000 АҚШ долларигача, шунингдек, ёнилғи
тежайдиган жумладан, электр транспорт воситаларини сотиб олиш учун
1000 АҚШ долларидан 4000 АҚШ долларигача солиқ кредитлари берилган
бўлиб, бунда ушбу сарфланган пул маблағлари солиқ солинадиган даромаддан
чегирилади. Бунинг асосий мақсади, атроф-муҳитга транспорт воситаларидан
чиқариладиган карбонат ангидрид газини (СО
2
) камайтиришдир чунки, янги,
енгил ва электр автомобиллар бевосита ушбу мақсад сари хизмат қилади.
Шунингдек, Хитойда олиб борилаётган экологик сиёсатда ҳам
2012 йилдан буён атроф муҳитга кам зарар етказувчи транспорт воситаларини
харид қилиш учун солиқларни камайтириш ёки озод қилиш каби иқтисодий
механизм жорий қилинган. Мазкур тартибга мувофиқ транспорт хариди учун
ундириладиган солиқ, ёнилғи тежайдиган транспорт воситалари харид
қилинганда 50 фоизга камайтирилса, алтернатив ёқилғидан фойдаланадиган
электромобиль харид қилинса, солиқ тўловчи транспорт хариди учун
ундириладиган солиқни тўлашдан бутунлай озод этилади.
Ушбу мамлакатларнинг транспорт воситаларидан атроф муҳитга
ифлослантирувчи газ чиқаришни олдини олиш ва унинг экологияга зарарини
камайтириш борасидаги фаолиятларининг натижаси дунё ҳамжамияти
томонидан
эътироф
этилмоқда.
Дунёдаги
энг
йирик
аудиторлик
компанияларидан бири ҳисобланган “KPMG”нинг 2013 йилдаги “GREEN TAX
INDEX 2013” номли тадқиқоти натижасига кўра АҚШ, Буюк Биритания ва
Хитой “OECD”га аъзо бўлган 21 та мамлакат орасида экологияни яхшилашга
қаратилган тадбирлар бўйича “green vehicle” яъни, “яшил транспорт”
йўналишида ўтказиладиган рейтингида етакчи ўринларни эгаллаган [16].
Мамлакатимизда ҳам экологик хавфсизликни таъминлаш ва атроф
муҳитни ҳимоялаш масалаларига катта эътибор қаратилмоқда. Жумладан,
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 23 майдаги
“2013 - 2017 йилларда Ўзбекистон Республикасида атроф-муҳит муҳофазаси
бўйича ҳаракатлар дастури тўғрисида”ги
142-сонли қарори қабул қилинган
бўлиб, ушбу қарор билан 2013 - 2017 йилларда Ўзбекистон Республикасида
атроф - муҳит муҳофазаси бўйича ҳаракатлар дастури ва уни амалга ошириш
тадбирлари тасдиқланган.
Дастурда қайд этилган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш учун 68 та
банддан иборат тадбирлар тасдиқланган бўлиб, ушбу тадбирларнинг
13-бандида республика миқёсида 2013 - 2017 йиллар давомида “74 мингта
автомобиль транспортини газ ёнилғисига (сиқилган табиий газ ва суюлтирилган
нефть газига) ўтказишни ташкиллаштириш ва амалга ошириш” вазифаси
белгиланган. Ушбу тадбирлар натижасида “атмосферага чиқариладиган
ифлослантирувчи моддалар миқдорини йилига 5-8 минг тоннагача қисқартириш
ва буғли газ ташламаларини қисқартириш”га эришиш назарда тутилмоқда [17].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Олимларнинг тадқиқотлари ва мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига
кўра, агарда электромобилларни ривожлантириш устида олиб борилаётган
ишлар самарали ташкил этилса, 2040 йилга келиб дунёдаги енгил
автомобилларнинг 35 фоизи ёки 41 миллионта енгил автомобиль электр токи
орқали ҳаракатланади ва бунинг натижасида бир кунда 13 миллион баррель
тозаланмаган нефть маҳсулотларини тежаб қолиш ҳамда атроф муҳитга салбий
газлар таъсирини камайтиришга эришилади [18].
Жаҳон амалиётидан кўриниб турибдики, экологияга кам зарар етказувчи
гибрид автомобиль ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланиш бугунги кун учун
жуда ҳам муҳим ҳисобланади. Чунки бу орқали транспорт воситаларидан атроф
муҳитга чиқариладиган зарарли газлар миқдорини қисқартириш, инсонлар
соғлиғи ҳамда табиатни асраш, шунингдек мамлакатда энергия хавфсизлигини
таъминлашга эришилади.
Якуний хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, ривожланган
мамлакатлар тажрибаларини мамлакатимиз амалиётида олиб борилаётган
экологик сиёсатда босқичма-босқич қўллаш ва унда солиқлар ҳамда бошқа
мажбурий
тўловларнинг
тартибга
солувчи
ва
рағбатлантирувчи
механизмларидан кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Мисол
учун, “Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Республика йўл
жамғармаси”га автотранспорт воситалари олинганлиги ва (ёки) Ўзбекистон
Республикаси ҳудудига вақтинчалик олиб кирилганлиги учун ушбу
воситаларнинг
эгалари
(фойдаланувчилари)
томонидан
Ўзбекистон
Республикаси Ички ишлар вазирлиги органларида рўйхатдан ўтказиш чоғида,
автотранспорт воситалари бўйича ихтисослаштирилган савдо тармоқларида
ишлаб чиқариш мамлакатидан қатъи назар харид қилинган нархдан
тўланадиган йиғим
га регрессив ставка қўллаш ва бунда таранспортни атроф
муҳитга кам зарар етказишни ва ёнилғини тежаш даражасини инобатга олишни
мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Ушбу иқтисодий механизмлардан
фойдаланиш тизимини амалиётга жорий этилиши, юқорида қайд этилган
муаммоларни ижобий ечимига хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. https://en.wikipedia.org/wiki/2015_United_Nations_Climate_Change_Confe
rence
2. https://unfccc.int/resource/docs/convkp/conveng.pdf
3.
https://en.wikipedia.org/wiki/Kyoto_Protocol
http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/riodecl.shtml
5. Солиқ
Академияси “Тадбиркорликни ривожлантириш йўлидаги
тўсиқларни бартараф этиш ҳамда қулай ишбилармонлик муҳитини
шакллантиришда солиқ сиёсатининг ўрни” мавзусидаги Республика илмий
амалий конференцияси 2016 йил 22 апрель.
6. Reducing Carbon Emissions from Transport Projects. Asia Development
Bank, July 2010. (page-5)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
8. Ўзбекистон
Республикасининг
Биринчи
Президенти
Ислом
Каримовнинг
мамлакатимизни
2015
йилда
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг
энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси
мажлисидаги маърузаси / веб-сайт:
http://www.press-service.uz/uz/news/report/
9. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2005 йил ва
2015 йил статистик ахборотномаси
10. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида
хизмат қилиш энг олий саодатдир. 44-бет. –Тошкент-“Ўзбекистон”, 2015.
11. Report of JDS Returned Fellows of 2014 (12th and 13th batch) (page-11)
12. Reducing Carbon Emissions from Transport Projects. Asia Development
Bank, July 2010. (page-5)
https://geektimes.ru/post/273472/
14. Beltramello, A. (2012) “Market Development for Green Cars”, page 24. -
http://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/5k95xtcmxltc.pdf?
15. https://www.gov.uk/vehicle-tax-rate-tables. Accessed 23 March 2013.
16. kpmg.com/greentax (The KPMG Green Tax Index 2013, page 4-5, 27)
17. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 23
майдаги 142-сонли қарори.
18.Электромобили сравняются по цене с машинами с ДВС к 2025 году.
(http://greenevolution.ru/2016/03/02/elektromobili-sravnyayutsya-po-cene-s-
mashinami-s-dvs-k-2025-godu/)
