“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
1
№ 3, 2017
МАШИНАСОЗЛИК ТАРМОҒИДА АСОСИЙ КАПИТАЛГА
КИРИТИЛГАН ИНВЕСТИЦИЯЛАР САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ
ВА ТАРМОҚҚА ЖАЛБ ҚИЛИНАЁТГАН ИНВЕСТИЦИЯЛАР
ҲАЖМИНИ ПРОГНОЗЛАШ
Усмонов Бахтиёр Хусанбоевич,
“GM-O’zbekiston” АЖ бўлим бошлиғи
E-mail:
Аннотация:
Мақолада машинасозлик тармоғида асосий капиталга
инвестициялар самарадорлиги эконометрик таҳлил қилинган ва регрессион
таҳлилда Тейл усулининг тадбиғи қисқача баён этилган. Шунингдек, мақолада
машинасозлик тармоғида асосий капиталга жалб қилинган инвестициялар
динамикаси прогноз қилинган.
Аннотация:
В
статье
эконометрический
проанализирована
эффективносты инвестиции в основной капитал в машиностроительной
отрасли и кратко изложена возможность применения метода Тейла в
регрессионном анализе. Также в статье с прогнозированы тенденции
инвестиции в основной капитал в машиностроительной отрасли.
Abstract:
In paper econometric it is analysed efficiency of investment into fixed
capital in machinery construction branch and the possibility of application of a
method of Theil in the regression analysis is briefly stated. Also in paper with
tendencies of investment into fixed capital in machinery construction branch are
predicted.
Калит сўзлар
:
саноатнинг тармоқ тузилиши, саноатда меҳнат
унумдорлиги, моделлаштириш, прогнозлаштириш, прогноз хатоси.
Кириш
Бугунги кунда миллий иқтисодиётнинг барча тармоқларини юқори
самарадорликка эга бўлган машина ва жиҳозлар билан таъминлаш, ташқи
бозорларда маҳсулотнинг сифати ва рақобатбардошлигини, унинг техник
даражасини ошириш, шу орқали жаҳоннинг эришилган илғор илмий - техник
даражасига етишиш, машина ва механизмларнинг янги авлодини ишлаб
чиқаришга тезда ўтиш, меҳнат унумдорлигининг такрорий ўсишини
таъминлаш, истиқболли, биринчи навбатда энергия ва ресурсларни тежовчи
технологияларни амалиётга жорий этиш - республикамиз миллий
иқтисодиётини ривожлантиришда долзарб амалий аҳамият касб этади.
Мазкур мақсадларни амалга оширишда машинасозлик тармоғининг
алоҳида ўрни мавжуд бўлиб, ушбу тармоқ зиммасига қуйидаги бир қатор
вазифалар юклатилади [1]:
тайёр маҳсулотни оммавий ишлаб чиқаришгача бўлган барча босқичларда
автоматлаштириш ва механизациялаш даражасини кўтариш;
ишлаб чиқаришни кооперативлаштиришни кенгайтириш ва чуқур
ихтисослаштириш;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
2
№ 3, 2017
йиғувчи ва механик турда йиғувчи корхоналарни ривожлантириш, тармоқ
ва тармоқлараро ярим тайёр маҳсулотлар, агрегатлар ва деталлар тайёрлаш
бўйича заводларни ихтисослаштириш;
асосий ишлаб чиқариш фондларини янгилашни жадаллаштириш ҳамда
киритилаётган ишлаб чиқариш қувватларини ўзлаштириш ва амалдагиларнинг
фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва бошқалар.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Авваламбор
таъкидлаш
жоизки,
мавзуга
оид
адабиётлардан
О.Б.Александрова,
О.П.
Гаршиналарнинг
“Экономика
отрасли
(машиностроение)” номли ўқув қўлланмасидан фойдаланилди, унга кўра,
машинасозлик
тармоғи
иқтисодиёти
бўйича
маълумотлар
олинди.
Экономический журнал ВШЭда келтирилган “Моделирование влияния
инвестиций в основной капитал на материальные затраты в отраслях
промышленности США в 1958 - 2005 гг.” мавзусидаги Н.А.Краснопеева,
Е.Ю.Назруллаеваларнинг
илмий
мақоласидан
саноат
тармоқларида
материаллар ҳаражатларига асосий капиталга киритилган инвестициялар
таъсирини моделлаштириш тўғрисида изланишдан фойдаланган. Шу билан
бирга мазкур мавзу доирасидаги билимларни кучайтириш ва тадқиқот
саволларини янада ойдинлаштириш мақсадида З.М. Мамаевнинг иқтисодиётда
математик модел ва услублар бўйича “Эконометрика” ўқув қўлланмасининг 2-
қисмида келтирилган маълумотларни ҳам муаллиф томонидан ўрганиб
чиқилган.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқотнинг
энг
муҳим
қисмларидан
бири
бу
тадқиқот
методологиясидир. Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий
капиталга киритилган инвестициялар ҳажми ва тармоқда саноат маҳсулотлари
ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги ҳосил бўлган ўзаро корреляцион боғланиш
графиги тўғри чизиққа яқин бўлиб, мазкур боғланиш кучини биз қуйидаги
корреляция коэффициентини ҳисоблаш формуласи ёрдамида аниқлаймиз [4]:
2
2
2
2
i
i
i
i
i
i
i
i
xy
y
y
n
x
x
n
y
x
y
x
n
r
(1)
намоён бўлади. Бироқ, корреляция коэффициенти фақат иқтисодий
кўрсаткичлар орасидаги боғланиш меъёрини ўлчаганлиги боис, иқтисодий
муносабатларнинг сабабларини тушунтириб бера олмайди. Мазкур мақсадга
регрессион таҳлил деб номланувчи махсус усул хизмат қилади, ҳамда у
натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи омилларнинг таъсир даражасини
баҳолаш имкониятини беради.
Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажми ва тармоқда саноат маҳсулотлари ишлаб
чиқариш ҳажми ўртасида чизиқли боғланиш мавжуд эканлиги тўғрисида илмий
фараз билдирамиз ҳамда мазкур фаразни қуйидаги назарий регрессия
тенгламаси орқали ифодалаймиз:
x
a
y
x
0
(2)
х
- машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
3
№ 3, 2017
киритилган инвестициялар ҳажми бўлиб, бунда,
ε
- тасодифий омиллар
таъсирини ўзида ифода этади.
Шу ўринда айтиш лозимки,
β
-
регрессия коэффициенти иқтисодий таҳлил
учун жуда катта илмий - амалий аҳамиятга эга бўлиб, у машинасозлик ва
металлга
ишлов
бериш
тармоғига
киритилаётган
инвестициялар
самарадорлигини ўзида ифода этади.
Таҳлил ва натижалар
Мамлакатимизда ҳам мазкур тармоқни ривожлантиришга алоҳида эътибор
мавжуд бўлиб, жумладан, машинасозлик ва металлга ишлов бериш
тармоғининг 2000 - 2015 йиллар давомида ЯИМдаги улуши ўртача 8,5 фои
з
ни
ташкил этади
1
.
Маълумки, ишлаб чиқаришнинг ўсиши асосий капиталга киритилаётган
инвестициялар ҳажмининг ўсиши билан асосланади. Инвестицияларнинг ўсиши
натижасида янги иш ўринлари ташкил этилиб, иш билан бандлик даражаси
ортади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, машинасозлик тармоғининг
жадал ривожланиши ва унинг самарадорлигини таъминлашда инвестициялар
катта иқтисодий аҳамиятга эга. Шунингдек, бугунги кунда инвестицияларни
бозор иқтисодиётига мослаштириш ва инвестицион фаолиятни бошқариш
ўзгача ёндашувларни талаб этади. Чунки, хўжалик юритишнинг замонавий
йўлини танлаш инвестицион сиёсатни ҳам тубдан ўзгартиришни талаб қилади.
Қайд этиш лозимки, бугунги кунда инвестиция бозори таклифга нисбатан
талабнинг
юқорилиги
билан
характерланади.
Бу
эса,
тармоққа
йўналтирилаётган инвестициялардан самарали фойдаланишни талаб этади.
Мамлакатимизда машинасозлик тармоғини барқарор ва мутаносиб
ривожлантиришда, соҳадаги ишлаб чиқариш қувватларини модернизация
қилиш, техник ва технологик янгилашда тармоққа жалб қилинаётган хорижий
инвестициялар асосий омиллардан бири бўлиб хизмат қилмоқда. Тармоққа
жалб қилинаётган хорижий инвестициялар ҳажмини ва
уларнинг
самарадорлигини ошириш юзасидан республикамиз ҳукумати томонидан бир
қатор қонун ва қарорлар қабул қилинди.
Шу билан бирга тармоқ салоҳиятини ошириш, тармоқда ишлаб
чиқарилаётган маҳсулотларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш ҳамда
уларнинг экспорт ҳажмини ошириш юзасидан қабул қилинган давлат
дастурлари ижроси натижасида машинасозлик тармоғининг мамлакатимиз ялпи
ички маҳсулотидаги улуши йилдан - йилга ортиб бормоқда.
Бироқ, таҳлиллар шуни кўрсатадики, машинасозлик ва металлга ишлов
бериш тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми айрим
йилларда нобарқарор тенденцияга эга бўлиб, жумладан, 2002 - 2004 йиллар
ҳамда 2013 - 2014 йиллар давомида мазкур динамикада пасайиш тенденцияси
кузатилди (1-расм).
1
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг расмий веб - сайти маълумотлари асосида
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
4
№ 3, 2017
1-расм. Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар
динамикаси [2].
,
(млрд. сўм)
Инвестиция; 2000; 30,6
Инвестиция; 2001; 75,3
Инвестиция; 2002; 51,2
Инвестиция; 2003; 31,5
Инвестиция; 2004; 24,8
Инвестиция; 2005; 42,6
Инвестиция; 2006; 56,7
Инвестиция; 2007; 101,8
Инвестиция; 2008; 208,6
Инвестиция; 2009; 335,7
Инвестиция; 2010; 521,5
Инвестиция; 2011; 825,9
Инвестиция; 2012; 920,1
Инвестиция; 2013; 833,9
Инвестиция; 2014; 738,9
Инвестиция; 2015; 922,6
№ 3, 2017
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
5
№ 3, 2017
Агар, мазкур тармоқни техник тараққиётни таъминловчи саноат
тармоқлари туркумига киришини инобатга оладиган бўлсак, у ҳолда
машинасозлик тармоғини янада ривожлантириш ва соҳага хорижий
инвестицияларни жалб қилиш орқали мамлакатимизда барқарор ижтимоий -
иқтисодий тараққиётни жадаллаштириш тобора долзарб амалий аҳамият касб
этади.
Бугунги кунда мазкур тармоққа инвестицияларни жалб қилиш, ишлаб
чиқариш ҳажмининг ўсишига ҳамда кўпгина тадқиқотларда қайд этилишича,
жалб қилинган инвестициялар биринчи навбатда тармоқдаги материал
харажатларни пасайишига олиб келади [3].
Олиб борилган корреляцион таҳлил натижаларига кўра, машинасозлик ва
металлга ишлов бериш тармоғида киритилган инвестициялар ҳажми ва
тармоқнинг ишлаб чиқариш ҳажми ўртасида қуйидагича корреляцион
боғланиш мавжудлиги кузатилади (2-расм).
Демак, машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий
капиталга киритилган инвестициялар ҳажми ва тармоқда саноат маҳсулотлари
ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги ҳосил бўлган ўзаро корреляцион боғланиш
графиги тўғри чизиққа яқин бўлиб, мазкур боғланиш кучини биз қуйидаги
корреляция коэффициентини ҳисоблаш формуласи ёрдамида аниқлаймиз [4]:
2
2
2
2
i
i
i
i
i
i
i
i
xy
y
y
n
x
x
n
y
x
y
x
n
r
(1)
Амалга оширилган ҳисоб - китоб натижаларига кўра, юқорида баён
этилаётган икки параметрнинг ўзаро жуфт корреляция коэффициенти (
r
x,y
)
0,915 қийматга тенг бўлиб, мазкур қийматнинг
1
1
xy
r
оралиқда ётишини ва
r
x,y
нинг қийматини 1 га жуда яқин жойлашганлигини инобатга оладиган
бўлсак, у ҳолда ушбу ўзгарувчилар ўртасида етарли даражада чизиқли
боғланиш мавжудлигини пайқаш қийин эмас, албатта [5].
Корреляция коэффициенти -1 дан +1 гача қийматларни қабул қилиб, унга
кўра боғланиш кучи аниқланади. Шунингдек, мусбат ишора тўғри боғланишни,
манфий ишора эса тескари боғланишни ифода этади. Бироқ, корреляция
коэффициенти фақат иқтисодий кўрсаткичлар орасидаги боғланиш меъёрини
ўлчаганлиги боис, иқтисодий муносабатларнинг сабабларини тушунтириб бера
олмайди. Мазкур мақсадга регрессион таҳлил деб номланувчи махсус усул
хизмат қилади, ҳамда у натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи омилларнинг
таъсир даражасини баҳолаш имкониятини беради.
Регрессион таҳлилнинг энг муҳим кўрсаткичи бу - регрессия
коэффициенти бўлиб, у омил бир-бирликка ўзгарганда натижа ўртача қанча
бирликка ўзгариши мумкинлигини кўрсатиб беради. Регрессион таҳлил
натижасида иқтисодий кўрсаткичларни миқдорий боғловчи регрессия
тенгламалари тузилади ва уларнинг адекватлиги баҳоланади [6].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
6
№ 3, 2017
2-расм. Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар
ҳажми ва тармоқда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги ўзаро корреляция
Манба: муаллиф ҳисоб - китоблари
Машинасозлик ишлаб чиқариши; 30,6; 185,8
Машинасозлик ишлаб чиқариши; 75,3; 314,7
Машинасозлик ишлаб чиқариши; 51,2; 458,6
Машинасозлик ишлаб чиқариши; 31,5; 749,7
Машинасозлик ишлаб чиқариши; 24,8; 991,3
42,6; 1432,5
; 56,7; 2013,1
; 101,8; 2839,4
; 208,6; 3840,2
; 335,7; 4615,9
521,5; 5547
; 825,9; 6831,7
920,1; 8913,3
; 833,9; 12110,7
738,9; 14471,4
13149,8
y = 12,08x + 584,22
R² = 0,8385
Т
арм
оқда
са
но
ат
м
аҳ
су
л
от
л
ари
иш
л
аб
чи
қа
риш
ҳ
аж
м
и,
(м
лр
д.сў
м
)
Асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми,
(млрд.сўм)
№ 3, 2017
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
7
№ 3, 2017
Демак, олинган жуфт корреляция коэффициентининг қийматига (
r
x,y
=
0,915) асосланган ҳолда, машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида
асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми ва тармоқда саноат
маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ўртасида чизиқли боғланиш мавжуд
эканлиги тўғрисида илмий фараз билдирамиз ҳамда мазкур фаразни қуйидаги
назарий регрессия тенгламаси орқали ифодалаймиз:
x
a
y
x
0
(2)
х
- машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажми бўлиб, бунда,
ε
- тасодифий омиллар
таъсирини ўзида ифода этади.
Шу ўринда айтиш лозимки,
β
-
регрессия коэффициенти иқтисодий таҳлил
учун жуда катта илмий - амалий аҳамиятга эга бўлиб, у машинасозлик ва
металлга
ишлов
бериш
тармоғига
киритилаётган
инвестициялар
самарадорлигини ўзида ифода этади.
Шунингдек, назарий регрессия тенгламасидаги регрессия коэффициенти
β
- ни икки усулдан фойдаланган ҳолда олиш мумкин:
Биринчи усул - кичик квадратлар усули
деб номланиб, юқорида
келтирилган (2) - регрессия тенгламасининг параметрларини аниқлашда
қуйидаги шартнинг бажарилиши талаб этилади:
min
ˆ
2
0
x
y
x
a
S
(3)
Мазкур усулга кўра, регрессия коэффициенти -
β
,
қуйидаги нормал
тенгламалар тизимини ечиш орқали топилади:
xy
x
x
a
y
x
na
2
0
0
(4)
бунда,
n
- статистик кузатувлар сони (бизда қаралаётган жараёнда
n
-
кузатувлар сони 16 га тенг),
а
0
- озод ҳад ва
β
- регрессия коэффициенти.
Агар ушбу нормал тенгламалар тизимини озод ҳад ва регрессия
коэффициентига нисбатан ечадиган бўлсак, у ҳолда қуйидаги назарий
ҳисоблашларга эга бўламиз:
2
2
2
0
x
x
n
xy
x
y
x
a
ва
2
2
x
x
n
y
x
xy
n
(5)
Иккинчи усул - Тейл усули.
Регрессия коэффициенти
β
- ни аниқлашда
голланд эконометриги Г.Тейл томонидан таклиф этилган усулдан ҳам
амалиётда кенг фойдаланилади. Бунда
n
та жуфтлик
i
i
y
x
,
учун
1
n
n
N
жуфт бурчак коэффициентлари ҳисобланади [7]:
i
j
i
j
ij
x
x
y
y
,
j
i
<
(6)
Регрессия коэффициенти
β
- ни аниқлаш учун
ij
b
med
b
медиана
ҳисобланади. Худди шундай
N
– жуфт учун
1
2
/
1
k
ij
k
ij
b
ва
2
/
N
k
бўлиб,
Тейл усули бўйича
β
24
коэффициентни ҳисоблаш қуйидаги геометрик
интерпретацияда ўз ифодасини топган (3-расм).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
8
№ 3, 2017
Тейл усулида икки томонлама
α
∙100
% ишончлилик оралиғи қуйидагича
ҳисобланади:
2
2
a
ij
a
ij
C
N
b
C
N
(7)
бунда,
18
/
5
2
1
2
/
)
1
(
n
n
n
u
C
a
,
10
>
n
ва
u
-
γ
– квинтиль стандарт
нормал тақсимот.
3-расм. Тейл усули бўйича
β
24
коэффициентни аниқлаш
[8].
Амалга оширилган ҳисоб – китоб натижаларига кўра, машинасозлик ва
металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар
ҳажми ва тармоқда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги
чизиқли боғланишнинг назарий регрессия тенгламаси бўйича олинган
натижалар
қуйидаги
жадвалда
ўз
ифодасини
топган
(1-жадвал).
1-жадвал
Регрессион таҳлил натижалари
Кўрсаткичлар
Регрессия
тенгламаси
коэффициентлари
Стандарт
хатолик
t
–
статистика
P
– қиймат
1
2
3
4
5
Омилларнинг параметрлари
а
0
- озод ҳад
584,223513
715,160954
0,816911
0,427661
β
- коэффициент
12,079893
1,416985
8,525062
6,48429Е-07
Тенгламанинг параметрлари
Кузатувлар сони
16
х
R
- квадрат
0,838480
F
- статистика
72,676689
Манба: Муаллиф ҳисоб - китоблари
Демак, жадвал маълумотларига асосланиб, (2) - тенгликка тегишли
параметрларни ўз ўрнига этиб қўядиган бўлсак, у ҳолда қуйидаги эмпирик
тенгламага эга бўламиз:
x
y
x
816
.
0
525
.
8
079
.
12
223
.
584
,
838
.
0
2
R
,
676
.
72
F
(8)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
9
№ 3, 2017
Бунда,
x
y
- машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида саноат
маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми,
х
- мазкур тармоқда асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажми.
Олинган регрессион таҳлил натижаларининг кўрсатишича, ҳисобланган
детерминация коэффициентининг (
R
2
= 0,838) қиймати 83,8 фоизга тенг бўлиб,
бундан келиб чиқадики, машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида
саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми умумий вариациясининг 83,8 фоизи
регрессия тенгламасига киритилган мазкур тармоқда асосий капиталга жалб
қилинган инвестициялар динамикаси ҳисобига шаклланган.
Чунки, бунда Фишернинг
F
- мезони бўйича ҳисобланган қиймат (
F
ҳисоб
=
72,676 >
F
жадвал
) унинг жадвал қийматидан катта бўлиб, олинган детерминация
коэффициенти (
R
2
= 0,838) Чеддок шкаласи бўйича юқори қийматни ифода
этади (2-жадвал).
2-жадвал
Чеддок шкаласи
[9]
R
2
- қийматлари
≤ 0.3
(0.3 - 0.5]
(0.5 - 0.7]
(0.7 - 0.9]
> 0.9
Боғланиш кучи
Кучсиз
Ўртача
Сезиларли
Юқори
Жуда
юқори
Бироқ, детерминация коэффициентининг қиймати юқори бўлсада, аммо,
машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажмининг 2002 - 2004 йилларда ҳамда 2013 - 2014
йиллар давомида эришилган динамикасидаги пасайиш тенденцияси унинг
қийматини 0.9 ва ундан юқори бўлишига ўзининг салбий таъсирини ўтказди.
Эркин даражалар сони -
df
= 14 ва
α
= 0.05 эҳтимолли даража билан
Стьюдентнинг жадвалдаги мос келувчи қиймати 2,1448 га тенг бўлиб, бундан
фақатгина биздаги
β
- регрессия коэффициенти статистик жиҳатдан мазмунга
эга эканлиги келиб чиқади.
Агар, қаралаётган параметрлар статистик жиҳатдан
аҳамиятга эга бўлмаса, у ҳолда динамик қаторларда автокорреляцияни, омиллар
ўртасидаги мультиколлинеарлик мавжудлигини текшириш ёки тенгламанинг
функционал боғланиш шаклини ўзгартириш ёки бўлмаса, қўшимча
эконометрик таҳлил усулларини қўллаш орқали динамик қаторларни қўшимча
равишда диагностик тестлаштириш талаб этилади [10].
Демак, юқорида амалга оширилган эконометрик таҳлилларимиз асосида
шундай илмий хулосага келиш мумкинки, агар бошқа шароитлар таъсири
минимал бўлган тақдирда,
машинасозлик ва металлга қайта ишлов бериш
тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажмининг
қўшимча равишда 1 фоизга ортиши, тармоқда саноат маҳсулотлари ишлаб
чиқариш ҳажмини қўшимча равишда 12,079 фоиз ортишига олиб келиши
мумкин
.
Шуни ҳам назарда тутмоқ лозимки, тармоққа жалб қилинаётган
инвестициялар ишлаб чиқаришнинг ўсишига тезда ўзининг ижобий ҳиссасини
қўшмаслиги мумкин. Чунки, бунда янги ишлаб чиқариш объектларини қуриш
учун муайян вақт талаб этилади. Бу эса, ўз навбатида тармоққа киритилаётган
инвестицияларнинг вақт омилига нисбатан бироз кечикиб натижаларни юзага
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
10
№ 3, 2017
чиқариши билан бевосита боғлиқ. Бундай ҳолатда, асосий капиталга
киритилаётган инвестициялар самарадорлигини баҳолаш учун, вақт омилига
нисбатан бир, икки ва ундан кўпроқ кечикишларни (вақт лаги) ҳисобга олиш ва
буларни регрессия тенгламасига киритишни талаб этади.
Назарда тутилаётган вақт лагаси бўйича амалга оширилган ҳисоб - китоб
натижалари қуйидаги 3 - жадвалда ўз ифодасини топган. Олинган ҳисоб - китоб
натижаларига кўра, ҳисобланган детерминация коэффициентининг (
R
2
= 0,973)
қиймати 97,3 фоизга тенг бўлиб, бундан келиб чиқадики, машинасозлик ва
металлга ишлов бериш тармоғида саноат маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми
умумий вариациясининг 97,3 фоизи регрессия тенгламасига киритилган мазкур
тармоқда асосий капиталга жалб қилинган инвестициялар динамикаси ва унинг
вақт омилига нисбатан бир йилга ҳамда икки йилга кечиккан динамикаси
ҳисобига шаклланган.
Чунки, бунда Фишернинг
F
- мезони бўйича ҳисобланган
қиймати (
F
ҳисоб
= 122,387 >
F
жадвал
) унинг жадвал қийматидан катта бўлиб,
олинган детерминация коэффициенти (
R
2
= 0,973) Чеддок шкаласи бўйича жуда
юқори қийматни ифода этади.
Демак, детерминация коэффициентининг олинган энг юқори қийматидан
шундай хулосага келиш мумкинки, тармоққа жалб қилинаётган инвестициялар
самарадорлигига вақт лагасининг таъсири юқори экан.
3-жадвал
Регрессион таҳлил натижалари
Регрессия статистикаси
R - квадрат
0,973486194
Меъёрлаштирилган
R - квадрат
0,965532052
Стандарт хатолик
673,3714722
Кузатувлар сони
14
Дисперсия таҳлили
df
SS
MS
F
Регрессия
3
166481945,6
55493981,87
122,3873303
Қолдиқ
10
4534291,396
453429,1396
Жами
13
171016237
Коэффициентлар Стандарт хатолик
t-статистика
P-Қиймат
а
0
- озод ҳад
301,8279128
271,3110433
1,112479275
0,291960123
Асосий капиталга киритилган
инвестициялар (t)
16,02445504
1,990614302
8,050004975
1,1149E-05
Асосий капиталга киритилган
инвестициялар (t-1)
-16,81038779
3,168924522
-5,304761181
0,000345184
Асосий капиталга киритилган
инвестициялар (t-2)
10,98973451
1,830887675
6,002407827
0,000131685
Манба: Муаллиф ҳисоб-китоблари
Бироқ, эркин даражалар сони -
df
= 11 ва
α
= 0.05 эҳтимолли даража билан
Стьюдентнинг жадвалдаги мос келувчи қиймати 2,201 га тенг бўлиб, бундан 3 -
жадвалда келтирилган озод ҳаднинг ҳамда вақт омилига нисбатан бир йилга
кечиккан асосий капиталга киритилган инвестициялар динамикаси олдидаги
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
11
№ 3, 2017
коэффициентнинг статистик жиҳатдан аҳамиятга эга эмаслиги келиб чиқади.
Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
киритилган инвестициялар динамикасининг ўзгариш трендига асосланиб,
мазкур тармоқда жалб қилиниши лозим бўлган инвестициялар ҳажмининг
истиқболдаги қийматларини аниқлаймиз. Мазкур жараён прогнозлаш деб
аталиб, у инвестициялар динамикаси ўзгаришининг энг мақбул тренд
тенгламасини топишга асосланади.
Назарда тутилаётган тренд тенгламаси ҳисобланаётган кўрсаткични вақт
омилига нисбатан монотон бўлишини назарда тутади ва бизда қаралаётган
иқтисодий жараёнда бундай хусусиятнинг мавжудлиги, таҳлил этилаётган
динамиканинг узлуксизлиги билан асосланади.
Бироқ, амалиётда ҳақиқий динамика қаторининг маълумотларига
асосланиб топиладиган тренд тенгламаси шаклини аниқлаш ўта мураккаб
масала ҳисобланади. Чунки, энг мақбул деб топилган тренд тенгламаси
min
2
t
t
y
y
шартни қаноатлантириши, иккинчи томондан эса, динамикага
таъсир этувчи барча омиллар тўла инобатга олиниши лозим. Мазкур прогноз
усулида тасодифий омилларнинг таъсири деярли инобатга олинмайди.
Энди биз, энг мақбул деб топилган тренд тенгламаси шаклини дастлаб ҳеч
қандай ҳисоб - китобларсиз 6 - чи тартибли полином функция деб қабул
қиламиз ва шу функция орқали прогнозлашни амалга оширамиз ҳамда ишнинг
сўнгида прогноз сифатини баҳолаймиз. Бунинг асосий сабаби шундаки, одатда
аксарият амалий ҳисоблашларда полином функция даражалари сонининг ортиб
бориши билан, у ҳақиқий динамик қатор шаклини яхши ифода этиб бораверади
ва бунда вақт омилига нисбатан детерминация коэффициентининг (
R
2
)
қийматлари ҳам мос равишда юқори кўрсаткичларни қабул қилиб бораверади
(4-расм).
Демак, 6 - чи тартибли полином фунцияда номаълум параметрлар
6
5
4
3
2
1
0
,
,
,
,
,
,
a
a
a
a
a
a
a
шундай аниқланиши керакки, уларнинг аниқланган
қийматларида функция
6
5
4
3
2
1
0
,
,
,
,
,
,
a
a
a
a
a
a
a
F
ўзининг энг кичик қийматларига
эришсин:
min
)
(
)
(
6
1
2
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
0
6
1
2
i
t
i
t
t
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
a
y
y
y
F
(9)
Айтиш керакки, функция ўзининг минимум қийматларига эришадиган
нуқталарида унинг хусусий ҳосилалари нолга тенг бўлади, яъни:
0
6
5
4
3
2
1
0
a
F
a
F
a
F
a
F
a
F
a
F
a
F
(10)
ёки,
6
1
6
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
0
6
6
1
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
0
1
6
1
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
0
0
.
0
)
(
........,
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
,
0
)
(
,
0
1
)
(
i
t
i
t
i
t
t
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
a
y
a
F
t
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
a
y
a
F
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
a
y
a
F
(11)
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
12
№ 3, 2017
4-расм. Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар
динамикасини 6-чи тартибли полином функция ёрдамида текисланган графиги
Манба: Муаллиф ҳисоб-китоблари
Инвестиция; 2000; 30,6
Инвестиция; 2001; 75,3
Инвестиция; 2002; 51,2
Инвестиция; 2003; 31,5
Инвестиция; 2004; 24,8
Инвестиция; 2005; 42,6
Инвестиция; 2006; 56,7
Инвестиция; 2007; 101,8
Инвестиция; 2008; 208,6
Инвестиция; 2009; 335,7
Инвестиция; 2010; 521,5
Инвестиция; 2011; 825,9
Инвестиция; 2012; 920,1
Инвестиция; 2013; 833,9
Инвестиция; 2014; 738,9
Инвестиция; 2015; 922,6
y = 0,0117x
6
- 0,5728x
5
+ 10,429x
4
- 87,806x
3
+ 352,07x
2
- 615,45x + 394,02
R² = 0,9845
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
13
№ 3, 2017
Регрессия тенгламасининг параметрларини аниқлаш учун (12) даги нормал
тенгламалар тизимини ечиш талаб этилади.
.
.........,
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
,
,
6
12
6
11
5
10
4
9
3
8
2
7
1
6
0
7
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
0
6
6
5
5
4
4
3
3
2
2
1
0
t
y
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
y
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
y
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
t
a
n
a
t
t
t
(12)
Бунда
n
- кузатувлар сони,
t
- вақт оралиғи,
a
0
- озод ҳад,
a
1
,
a
2
,
a
3
,
a
4
,
a
5
,
a
6
- регрессия коэффициентлари бўлиб, келтирилган нормал тенгламалар
тизимини ечиш орқали биз, 6 - чи даражали полином функциянинг
коэффициентларини аниқлаш имкониятига эга бўламиз.
Олинган ҳисоб - китоб натижаларига кўра,
02
.
394
0
a
,
45
.
615
1
a
,
07
.
352
2
a
,
81
.
87
3
a
,
429
.
10
4
a
,
5728
.
0
5
a
ҳамда
0117
.
0
6
a
қийматларга тенг
бўлиб, бунда биз излаётган эмпирик тренд тенгламаси қуйидагича бўлади:
6
5
4
3
2
0117
.
0
5728
.
0
429
.
10
81
.
87
07
.
352
45
.
615
02
.
394
t
t
t
t
t
t
y
t
(13)
Мазкур 6 - чи тартибли полином функциянинг вақт омили билан ҳосил
қилган ўзаро детерминация коэффициенти
9845
.
0
2
R
қийматга тенг бўлиб, бу
эса прогноз қилинаётган динамиканинг вақт омилига нисбатан боғлиқлик
даражаси юқори эканлигидан дастлабки далолатни беради.
Амалга оширилган прогноз ҳисоб - китобларига кўра, 2018 йилга бориб,
машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажми 4781,4 млрд.сўмни, 2019 йилда 10945,0
млрд.сўмни, 2020 йилда 21894,0 млрд.сўмни ҳамда 2021 йилда эса, 39898,0
млрд.сўмни ташкил этиши мумкин.
Олинган қийматлар қай даражада ҳақиқатга яқин эканлигини баҳолаш
мақсадида прогноз сифатини қуйидаги формула ёрдамида (
Mean Absolute
Percentage Error
) ҳисоблаб топамиз:
%
100
1
1
1
*
n
t
t
t
t
F
F
F
n
MAPE
(14)
Мазкур прогноз сифати мезонига кўра:
%
10
<
MAPE
- прогноз аниқлиги
юқори,
%
20
<
<
%
10
MAPE
- прогноз аниқлиги яхши,
%
0
5
<
<
%
20
MAPE
- прогноз
аниқлиги қониқарли ҳамда
%
0
5
>
MAPE
- прогноз аниқлиги қониқарсиз
ҳисобланади [11].
Олинган натижаларга кўра, прогнознинг ўртача мутлақ хатоси (
MAPE
)
53,62 фоизни ташкил этганлиги боис, юқорида келтирилган прогноз
қийматларни биз қабул қила олмаймиз. Мазкур прогноз қийматининг талабга
жавоб бера олмаслигини биз, машинасозлик ва металлга ишлов бериш
тармоғида асосий капиталга киритилган инвестициялар динамикасидаги 2002 -
2004 ҳамда 2013 - 2014 йиллар давомидаги нобарқарор тенденция билан
изоҳлаймиз.
Машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармоғида асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажмининг истиқбол қийматларини аниқлашда (8)
да келтирилган
x
y
x
079
.
12
223
.
584
ˆ
- эмпирик тенгламадан ҳам фойдаланиш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2017 йил
14
№ 3, 2017
мумкин. Мазкур усул
регрессион прогноз
деб аталади [12]. Бироқ, ушбу
усулнинг камчилик томони шундан иборатки, бу бўйича олинган прогноз
қийматларининг хатолик чегараси жуда юқори қийматларни ташкил этади.
Демак, прогнозлаш вақт бўйича ҳисобланаётган натижа кўрсаткичини вақт
омилига нисбатан монотон бўлишини назарда тутади. Акс ҳолатда бу олинган
натижа кўрсаткичининг келгусидаги реал ҳолатини кўрсатиб бера олмайди.
Агар функция монотон бўлмаса, у ҳолда вақтли функциянинг бошқа
кўринишларидан фойдаланиш, сўнгра прогноз қийматларини аниқлаш мақсадга
мувофиқ бўлиб ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Александрова
О.Б.,
Гаршина
О.П.
Экономика
отрасли
(машиностроение): Учеб. Пособие / - Сызрань: 2011. - 148 с.
2.
Ўзбекистон саноати. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика
қўмитасининг 2002, 2003, 2008, 2014 ва 2016 йиллардаги расмий статистик
тўпламлари.
3.
Краснопеева Н.А., Назруллаева Е.Ю. Моделирование влияния
инвестиций в основной капитал на материальные затраты в отраслях
промышленности США в 1958 - 2005 гг. Экономический журнал ВШЭ. 2014.
№1. С.102 - 132.
4.
Уткина В.Б. Эконометрика: Учебник. 2-е изд. - М.: Издательско-
торговая корпорация «Дашков и К°», 2012. - 564 с.
5.
Кремер Н.Ш., Путко Б.А. Эконометрика: Учебник для вузов / Под ред.
проф. Н.Ш. Кремера. - М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2002. - 58 с.
6.
Thomas R.L. Modern econometrics. - England.: Manchester Metropolitan
University, 1998. - 211 p.
7.
Кобзарь А. И. Прикладная математическая статистика. Для инженеров и
научных работников. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2006. С. 654 - 655.
8.
33
rd
international conference Mathematical Methods in Economics.
September 9-11, 2015, Cheb, Czech Republic. P. 549 - 554.
9.
Мамаева З.М. Математические методы и модели в экономике. Часть 2.
Эконометрика.
Учебно-методическое
пособие.
Нижний
Новгород:
Нижегородский государственный университет им. Н.И. Лобачевского. ННГУ,
2010. - 25 с.
10.
Бабич Т.Н., Козьева И.А., Вертакова Ю.В., Кузьбожев Э.Н.
Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учеб. пособие. - М.:
ИНФРА-М, 2013. С. 104-109, 328.
11.
Арженовский С.В., Молчанов И.Н. Статистические методы
прогнозирования. Учебное пособие / Рост. гос. экон. унив. - Ростов-н / Д., -
2001. - 69 с.
12.
Тейл Г. Прикладное экономическое прогнозирование. - М.: “Прогресс”,
1970. С. 11-15.
