“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
1
№ 4, 2017
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ОРҚАЛИ КЎШИМЧА ПУЛ ЯРАТИЛИШ
МЕХАНИЗМИ
Давлатов Элёр Бозорбой ўғли,
ТДИУ магистранти
Email:
Аннотация:
Ушбу мақолада пулга бўлган талаб ва пул таклифини умумий
нархлар даражасига таъсири хамда тижорат банклари томонидан қўшимча
пул яратилиш механизми тасвирланган. Шу билан бирга, Марказий банк
томонидан пул массасини бошқариш билан боғлиқ муаммолар келтирилган.
Аннотация:
В этой статье описывается, как изменения в денежном
выражении и спросе влияют на общие цены, как в экономике, так и на
механизм создания дополнительных денег коммерческими банками. В
заключении изучены проблемы контроля денежной массы со стороны
центральных банков.
Abstract:
This article describes how changes in money supply and money
demand effect on overall prices in economy as well as the mechanism of creating
additional money by commercial banks. It concludes with problems controlling
money supply by Central banks.
Kалит сўзлар:
Пул мулътиликатори, пул таклифи, мажбурий захира
нормаси,банк кредити, пулнинг қиймати.
Кириш
Бозор иқтисодиёти шароитида пул таклифи деганда фақат Марказий
банкнинг банкноталар эмиссияси талқин этилади. Аммо амалиётда тижорат
банклари томонидан ҳам қўшимча пул яратилади. Бу механизм моҳиятини
асосан иқтисодиёт соҳаси вакиллари ёки шу соҳада билим ва малакага эга
бўлган шахслар англаши мумкин. Бутун дунёда тижорат банкларининг асосий
фаолияти бу кредит операциялари ҳиссобланади. Тижорат банклари томонидан
таклиф қилинган пуллар асосан кредит пуллардир[8].Тижорат банклари
депозитлар қабул қилиш орқали қўшимча ресурс жалб қилади ва маълум
қисмини захира шаклида сақлаб, қолган қисмини кредитга йўналтиради. Ушбу
жараённи неча марта такрорланиши орқали тижорат банклари сунъий равишда
қўшимча пул яратади.
Сўнгги йилларда мамлакатимизда олиб борилаётган пул-кредит
ислоҳотлари ўз самарасини бермоқда. Хусусан, Мамлакатимиз Президенти
Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 февралда қабул қилинган “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси”
тўғрисидаги фармони[1]да ҳам пул массасини самарали тартибга солиш чора-
тадбирлари келтирилган. Хусусан, ушбу фармоннинг 118, 119 ва 120
бандларида
миллий
валютанинг
ва
ички
бозордаги
нархларнинг
барқарорлигини таъминлаш, валютани тартибга солишнинг илғор бозор
механизмларини босқичма-босқич жорий этиш, давлат маблағлари ҳақидаги
маълумотларнинг
шаффофлигини
таъминлашга,
пул-кредит
сиёсати
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
2
№ 4, 2017
воситаларини янада такомиллаштириш ҳамда уларнинг самарадорлигини
оширишга, нақд пул муомаласи механизмларини такомиллаштиришга
қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш бўйича
амалга ошириладиган тадбирлар келтирилган. Ушбу белгиланган тадбирларни
ижросини таъминлаш орқали пул массасини самарали бошқариш ва
макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш ҳамда юқори иқтисодий ўсиш
суръатларини сақлаб қолишга эришилади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Тижорат банклари орқали кўшимча пул яратилиши бўйича кўплаб
хорижий ва маҳаллий олимлар томонидан илмий изланишлар олиб борилган.
Хусусан, Хориж олимларидан M. Gregory Mankiwнинг фикрича, тижорат
банклари орқали яратилган қўшимча пул бу пул мулътипликатори дейилади[2].
Mankiwнинг бундай тариф беришига асосий сабаблардан бири мамлакатдаги
берилган барча кредитлар пул массасини ташкил қилиши билан изоҳлайди.
Яна бошқа хориж олимларидан Joseph Huberнинг “Янги пул назарияси
номли китобида” ва McLeay, Radia & Thomasларнинг “Марказий банк
иқтисодчилари” номли китобида тижорат банклари кредит бериш орқали
яратадиган қўшимча пул бу пул мулътипликатори деб тариф беришган [3, 4]. Бу
олимларнинг фикрича, кредит ҳажмини кўпайишидан кўра пул массасини
купайиши иқтисодиёт учун этиборлироқ жараён экани шунинг учун, пул
мулътипликатори дейиш туғрироқ хулоса дейишади.
Маҳаллий олимлардан З. Жумаевнинг Макроиқтисодиёт номли китобида
тижорат банклари орқали қўшимча пул яратилиши банк мулътипликатори ёки
кредит экспанцияси деб талқин қилади[5].
Юқорида келтирилган олимларнинг илмий изланишларида пул
мулътипликаторига ўзига умумий таъриф берилгани аммо бу жараённинг
умумий иқтисодий коньюнктурага ва нархлар даражасига таъсири кенг
ёритилмагани баъзи адабиётларда кузатиш мумкин. Биз ушбу мақолада, пул
мулътипликаторини бошқа иқтисодий кўрсаткичларга хусусан, нархлар
даражаси ва пулнинг қийматига таъсирини ёритишга ҳаракат қилдик.
Тадқиқот методологияси
Ушбу мақолани тайёрлашда хорижий олимлар томонидан илгари сурилган
мавжуд назариялар ўрганилди ва мамлакатимизда пул массасига таъсир
қилувчи омиллар таҳлил қилинди. Тадқиқотни амалга оширишда асосан қиёсий
баҳолаш ва илмий абстракция усулларидан фойдаланилди. Статистик манба
сифатида,
монетар
сиёсатнинг
2017
йилга
мўлжалланган
асосий
йўналишларидан кенг фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар
Тижорат банкларининг сунъий пул яратишини янада аниқроқ тушуниш
мақсадида аввал иқтисодиётдаги пул массаси ва пулга бўлган талаб ва
таклифнинг пулнинг қиймати ва нархлар даражасига таъсирини кўриб чиқамиз.
Иқтисодиётда амал қилаётган пул миқдори бу пул массасини ташкил қилади[2].
Пул массаси бошқа иқтисодий кўрсаткичларга таъсир қилиши сабабли бу
жараён кенг миқёсда ўрганилади. Агар иқтисодиётда пул массаси ошса нархлар
даражаси ҳам ошади ва пулнинг сотиб олиш қобилияти пасаяди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
3
№ 4, 2017
Пулнинг қийматини нима белгилайди деган савол ҳаммани иккилантиради.
Бошқа иқтисодчи олимларнинг фикри каби жавоб оддий талаб ва таклиф.
Бананга бўлган талаб ва таклиф бозорда бананнинг нархини белгилагани каби,
пулга бўлган талаб ва таклиф пулнинг қийматини белгилайди.
Пулга бўлган талаб пулнинг аҳоли томонидан қанча миқдорда нақд шаклда
ёки банк депозитида сақлашга мойиллиги билан белгиланади. Пулга бўлган
талабга кўп омиллар таъсир қилади. Бу омиллар аҳолининг нақд пул шаклида
сақлайдиган пуллари ҳажми, қанчалик даражада кредит карта ишлатишга
мойиллиги ва бошқалар киради [7]. Аммо бу омиллар орасида энг таъсирлиси
иқтисодиётдаги ўртача нархлар даражасидир. Одамлар қанча миқдорда пулнинг
қўлларида сақлашлари улар харид қиладиган товар ва хизматларнинг нархига
боғлиқ. Нарх даражаси қанчалик юқори бўлса одамлар шунчалик кўп
миқдордаги пулни қўлларида сақлашга ҳаракат қилади. Юқори нарх даражаси
эса пулга бўлган талаб миқдорини ошишига олиб келади.
Марказий банк пул таклифи ҳажмини қандай қилиб пулга бўлган талаб
билан мувофиқлаштиради? Қисқа муддатли даврда фоиз ставкалари асосий
ролни ўйнайди. Узоқ муддатли даврда эса умумий нархлар даражаси пулга
бўлган талаб ва таклиф кесишган даражага мос келади. 1-расмнинг горизонтал
қисмида пул миқдори, чап вертикал ўқда пулнинг қиймати (1/Р) ва ўнг вертикал
ўқда эса нарх даражаси(Р) тасвирланган.
Қуйидаги келтирилган расмдаги икки эгри чизиқ пулга бўлган талаб ва
таклиф эгри чизиғидир. Таклиф эгри чизиғи вертикал чунки, Марказий банк
мавжуд пул миқдорини қатъий белгилайди. Пулга бўлган талаб эгри чизиғи эса
оғишган чунки пулнинг қиймати қанчалик паст бўлса нарх даражаси шунчалик
юқори бўлади. Натижада, аҳолига товар ва хизматларни харид қилиш учун
кўпроқ миқдорда пулга талаб юзага келади.
1-расм. Пулга бўлган талаб ва таклиф ҳамда нархлар даражасининг
белгиланиши[2].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
4
№ 4, 2017
Талаб ва таклиф чизиқлари кесишган А нуқтада пулга бўлган талаб ва
пуллар таклифи мувозанатига эришилади. Пулга бўлган талаб ва таклифнинг бу
кесишган нуқтаси пулнинг қиймати ва нархлар даражасини белгилайди.
Тасаввур қиламиз иқтисодиётда пулга бўлган талаб ва таклиф ҳажми
тенг(1-расм). Бирдан Марказий банк катта миқдорда пул босиб чиқариш орқали
пул массасини икки баробарга оширди ёки Марказий банк очиқ бозорда давлат
облигацияларини сотиб олиш орқали пул массасини оширди. Энди пулга
бўлган талаб ва таклиф эгри чизиғи қўйидагича ўзгаради(2-расм). Пул
таклифини ўзгариши пулга бўлган таклиф эгри чизиғини МS1 дан МS2 гача ўнг
томонга суради ва натижада янги кесишиш нуқтаси А дан В га ўзгаради.
Натижада, пулнинг қадри ½ дан ¼ га пасаяди ва нархлар даражасининг
кесишиш нуқтаси 2 дан 4 га қараб ўсади. Бу эса мамлакатда нархлар
даражасини оширади ва пулнинг қадрсизланишига олиб келади.
Ушбу модель Америкалик иқтисодчи олим N. Gregory Mankiw нинг
“Economics” номли китобида кенг ёритилган. Унинг фикрича мамлакатдаги пул
массасини бошқаришда Марказий банкларнинг роли беқиёсдир деб
таъкидлайди. Шунингдек, Марказий банклар билан бирга тижорат банклари
ҳам пул массаси ўсишига таъсир қилувчи институтдир.
2-расм. Пул таклифи ўсишининг нархлар даражаси ва пулнинг
қийматига таъсири[2].
Марказий банк пул массасига ёки пул таклифига таъсир қилувчи ягона
орган дейилади. Аммо, биз пул таклифига ва пул массасига тижорат
банкларини таъсири ва уларни пул тизимидаги ўрни ҳақида батафсил
тўхталмоқчимиз.Тижорат банкларининг пул таклифига қандай таъсир
қилишини кўриб чиқиш мақсадида аниқ мисоллар келтирамиз. Тасаввур
қиламиз, иқтисодиётда 100% лик захира банки амал қилади. 100% захира банки
бу қабул қилган депозитларнинг барчасини захира шаклида сақлайди яъни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
5
№ 4, 2017
кредит операцияларини амалга оширмайди. Аниқроқ мисол келтирамиз,
Грециянинг Piraeus банки 100€ депозитга қабул қилди, бу банк кредит
бермайдиган 100% ли захира банки шунинг учун банкнинг Т-баланси қуйидаги
кўринишга эга бўлади. Агар Греция иқтисодиётида Piraeus банк ягона банк деб
тасаввур қилсак, унда Греция иқтисодиётидаги пул массаси фақат 100 еврога
тенг бўлади.
Piraeusбанк т-баланси
Активлар Мажбуриятлар
Захира 100 Депозитлар 100
Маълум вақт ўтгандан кейин Piraeus банки барча пулларни захирада
сақлаш фойдасиз эканини тушуниб етади ва депозитнинг маълум қисмини
захира шаклида сақлаб қолган қисмини кредит орқали муомалага чиқаради.
Депозитнинг маълум қисмини захира шаклида сақлашдан мақсад мижоз
тўсатдан пулларини талаб қилиш эҳтимоли мавжуд. Бу захира бизнинг
мисолимизда 10% га тенг.Энди, банкнинг баланси қуйидаги кўринишга эга
бўлади.
Piraeus банк янги т-баланси
Захира 10
Депозит 100
Кредит 90
Piraeus банкидан муомалага чиққан 90 евро кредит маълум вақтдан сўнг
бошқа А банкка депозитга қўйилади ва А банк ҳам 10 % олиб, қолган 80 еврони
муомалага чиқаради. Бу жараён қайта ва қайта такрорланиши орқали 100 евро
кредит муомалада 1000 еврога айланади буни қуйидаги жадвалда кўриш
мумкин.
1-жадвал
Тижорат банклари орқали қўшимча пул яратилиш механизми[6].
Банк номи
Депозит (еврода)
Мажбурий захира(10
%)
Кредитлаш
жараёни
1
2
3
4
Piraeus bank
100
10
90
А банк
90
9
81
Б банк
81
8.1
72.9
....................
........
........
.........
Жами
1000
Банкка қўйилган пул маблағларини маълум қисми кредит сифатида
чиқарилиши орқали қўшимча пул яратилиши
пул мулътипликатори
дейилади[2]. Баъзи адабиётларда кредит мулътипликатори ёки банк
мулътипликатори деб ҳам юритилади. Биз мисол қилиб олган Греция
иқтисодиётида 100 еврони муомалада 1000 еврога сунъий кўпайиши бунга
мисол бўлади. Бизнинг мисолда пул мулътипликатори 10 га тенг. Бундан
кўринадики, ортиқча пул муомалага босиб чиқарилмади аммо пул таклифи
сунъий равишда тижорат банклари орқали кўпаяди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
6
№ 4, 2017
Пул мултипликатори бу мажбурий захира нормасининг ўзидир. Агар барча
банклар учун мажбурий захира нормаси нормаси Р деб қаралса, ҳар бир банкка
қўйилган депозит яратадиган қўшимча пул 1/Р га тенг бўлади яъни бизнинг
мисолимизда Р=1/10 ёки 10% демак пул мулътипликатори 10 га тенг бўлади.
Бундан қуйидаги пул таклифи формуласини келтириш мумкин.
М=(1/Р)хД (1)
М-пул таклифи ҳажми;
Р-мажбурий захира нормаси;
Д-дастлабки қўйилган депозит.
Масалан, банкка дастлаб 100 сўм пул депозитга қўйилди ва шу кунда
мажбурий захира нормаси 5% га тенг. Пул таклифини аниқланг?
М=(1/0.5)х100ёки 200
Қанчалик мажбурий захира нормаси юқори бўлса банкларнинг кредитлаш
қобилияти шунчалик паст бўлади ва шу билан бирга пул мулътипликатори ҳам
пасаяди. Биз юқорида 100 % лик захира банкини кўриб чиқдик яъни мажбурий
захира нормаси 1 га тенг ва пул мультипликатори ҳам 1 га тенг ва банклар
кредит бермайди ва қўшимча суньий пул яратмайди.
Cўнгги йилларда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан
пул массасини бошқаришда самарали ишлар олиб борилмоқда. 2016 йилда
мамлакатимзда пул массасининг ўсиши асосан ноинфляцион омиллар ҳисобига
шаклланди. Пул массаси ўсишининг асосий омили тижорат банклари
томонидан берилган кредитлар ҳажмининг ортиши (таъсири 70%) ҳамда тўлов
баланси, шу жумладан ташқи савдо балансининг ижобий қолдиғи билан боғлиқ
бўлган банк тизимининг соф ташқи активлари ўсиши (30%) ҳисобланади. Буни
қуйидаги расмда янада аниқроқ кўриш мумкин.
3-расм. 2016 йилда пул массаси ўсишига таъсир қилган омилларнинг
фоиздаги улуши
.
Манба: Монетар сиёсатнинг 2017 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари
асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
70%
30%
Тижорат банкларининг жами кредит портфели
Банк тизими соф ташқи активлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
7
№ 4, 2017
Тижорат банкларининг жами кредит портфели ҳажми 2017 йил 1 январь
ҳолатига 53,4 трлн.сўмга етди ва ўтган йилга нисбатан 25,1%га
ўсди.Ажратилган кредитларнинг пул массасининг ўсишига таъсири 70%
ташкил қилди.[9]
Ташқи савдо балансининг ижобий қолдиғи билан боғлиқ бўлган банк
тизимининг соф ташқи активларнинг пул массасининг ўсишига таъсири 30 %га
тенг бўлди. 2016 йилда ташқи савдо айланмаси қарийб 24,7 млрд. АҚШ
долларини ташкил этиб, 2015 йилга нисбатан 1,0 фоизга камайди. Ташқи савдо
балансининг ижобий салъдоси 453,6 млн. АҚШ долларини ташкил этди. 2016
йил давомида Марказий банк томонидан пул массасининг ўсишини
камайтириш мақсадида бир нечта омиллардан фойдаланилди. Бу омиллар
қуйидаги жадвалда келтирилган.
2-жадвал.
2016 йилда пул массаси ўсишини камайтиришда фойдаланилган омиллар
№
Пул массаси камайтиришда фойдаланилган
омиллар
Омиллар
улуши (%)
Омиллар
миқдори
1
2
3
4
1
Ўзбекистон
Республикаси
Тикланиш
ва
тараққиёт жамғармаси ҳисобварағига жорий
тушумлар
65 %
1 115 млн. АҚШ
доллар
2
Пул-кредит
сиёсатининг
бозор
инструментларидан фойдаланиш
23%
3945 минг.АҚШ
доллор
3
Бошқа омиллар
12%
2058 минг.АҚШ
доллор
Манба: Монетар сиёсатнинг 2017 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари
асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган
Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, Пул массасини камайтиришда
қўлланилган омиллар орасида энг катта улушни Ўзбекистон Республикаси
Тикланиш ва тараққиёт жамғармаси ҳисобварағига жорий тушумлар ташкил
қилган. Бу омил умумий омиллар орасида 65 % бўлиб 1115 млн. АҚШ
доллорини ташкил қилган. Кейинги омиллар пул-кредит сиёсатининг бозор
инструментларидан фойдаланиш 23 % ташкил қилиб, бу омил қиймат жиҳатдан
3945минг АҚШ долларини ташкил қилди. Бошқа омилларнинг умумий ҳажми
12 % бўлиб қиймати 2058 минг АҚШ долларига тенг.
Марказий банк пул-кредит инструментларидан самарали фойдаланишига
қарамасдан, пул массасини бошқариш билан боғлиқ баъзи муаммолар мавжуд.
Биринчидан, Марказий банк аҳоли қанча миқдорда пулни депозитга қўйиш
бўйича қарори олдида ожиз ҳиссобланади. Қанчалик депозитга кўп пул қўйилса
шунчалик банк тизими кўшимча ресурсга эга бўлади ва бу қўшимча пул
яратишга имкон беради. Бу эса пул таклифини ошишига олиб келади.
Иккинчидан, Тижорат банклари қанча миқдорда кредит беришни ўзлари қарор
қилиши сабабли, марказий банк тижорат банкларининг қанча миқдорда кредит
беришига аралаша олмайди. Депозитга пул қўйилса, банк кредит қилиб
чиқаради, демак, бу ҳам яна қўшимча пул массасини юзага келтиради [10].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
8
№ 4, 2017
Хулоса ва таклифлар
Хулоса қилиб айтганда, иқтисодиётда миллий валютани босиб чиқаришда
марказий банк ягона давлат органи ҳисобланади. Аммо тижорат банклари
қўшимча пул массасини яратишда асосий ролни ўйнайди. Юқорида
таъкидлаганимиздек тижорат банклари кредит бериш орқали муомаладаги пул
массасини сунъий оширади ва муомалага кредит шаклида чиқарилган бу пул
бошқа банкларга депозит шаклида қўйилиб қайтадан кредит шаклида чиқади ва
бу жараён такрор ва такрор давом этади. Бу механизм пул массасини суъний
ошишига олиб келади. Бундай вазиятда кўплаб Марказий банклар томонидан
пул массасини самарали бошқаришда монетар сиёсатнинг инструментларидан
самарали фойдаланиш хусусан, асосли мажбурий захира нормасини белгилаш
талаб этилади.
Бундай замонавий банк тизимида, иқтисодиётдаги пул массасини
ўзгариши маълум даражада депозиторлар ва банкирларнинг хулқ атворига
боғлиқ бўлади. Марказий банк бу жараённи бошқара олмайди. Фикримизча,
юқорида келтирилган муаммоларни бартараф этиш учун куйидаги тадбирларни
амалга оширишни таклиф этамиз:
биринчидан, аҳолини иқтисодий билим салоҳиятини юксалтириш ва ушбу
юқорида келтирилган замонавий банк тизимини ишлаш механизми бўйича
тушунтиришлар олиб бориш. Бундай тадбирлар оммавий ахборот воситалари
орқали ушбу жараёнга оид кўрсатувларнинг кўпроқ тақдим қилиш, газета ва
журналларда шу соҳага оид илмий ишларнинг нашр қилишни кенгайтириш;
иккинчидан, тижорат банкларининг кредитлаш жараёни иқтисодий ўсишга
ва пул массасига таъсирини баҳоловчи гуруҳлар ёки бўлимлар ташкил
қилиниши лозим. Марказий банк томонидан, тижорат банклари бош
бошқармаларида ёш иқтисодчи олимларнинг жалб қилган ҳолда пул массаси
иқтисодий ўсишга таъсирини ўрганувчи кичик гуруҳ ташкил қилиш ( бу гаруҳ
кўпи билан 5 кишини ташкил қилиш тавсия қилинади сабаби бундан кўпи банк
учун қўшимча харажат).
учинчидан, мамлакатимизда пул массасини камайтиришда фойдаланилган
пул-кредит сиёсатининг бозор инструментларидан фойдаланиш амалиётини
кенгайтириш.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони “Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси”
тўғрисида. 2017 йил 7 февраль ПФ-4947
2.
N. Gregory Mankiw, Mark P. Taylor “ Economics” 2014. 558-бет.
3.
Joseph Huber, “ Modern money and new currency theory” 2014.
4.
Michael Mcleay, Amar Radia and Ryland Thomas “Money creation in the
modern economy” 2014.
5.
З. Жумаев, “Макроиқтисодиёт” 2005. 68-бет
6.
Laurence M. Ball, “ Money, Banking, and Financial Markets” 2012. 47-
бет.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил
9
№ 4, 2017
7.
Frederic S. Mishkin“Economics of Money, Banking and Financial
Markets” 2010. 113-бет.
8.
Barbara Casu, Claudia Girardone Philip Molyneux“ Introduction to
Banking” 2015. 41-бет.
9.
Ўзбекистон иқтисодиёти ахборот-таҳлилий бюллетени. 2016 йил
январь-декабрь
10.
