Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
175
да Ўзбекистон Республикаси Президенти-
нинг “Ўзбекистон Республикасида фуқаролик
қонунчилигини такомиллаштириш чора-тад-
бирлари тўғрисида”ги Фармони ҳамда 2019
йил 2 августда “Ўзбекистон Республикаси-
нинг суғурта бозорини ислоҳ қилиш ва унинг
жадал ривожланишини таъминлаш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги Қарорлари қабул
қилиниб, ушбу иккала ҳужжатда ҳам ўзаро
суғурта билан боғлиқ қонунчиликни тако-
миллаштириш зарурлиги кўзда тутилди. Бу
эса яқин келажакда мамлакатимизда ўзаро
суғурта фаолиятининг кенгайишига олиб
келади.
Таҳлиллардан келиб чиққан ҳолда, кор-
хона ва ташкилотлар ўртасида, аҳолининг
турли қатламлари ўртасида, маълум касб
эгалари ўртасида ташаббускорлик асосида
тузиладиган ўзаро суғурталаш жамиятлари
ҳамда давлатнинг ташаббускорлигида мам-
лакатимизда қуйидаги ташкилотлар муас-
сислигида ЎСЖлар ташкил этиш мумкин:
-
ҳукуматнинг ташкилий кўмаги билан,
ҳар бир туманда, фермер ҳамда деҳқон хўжа-
ликларини ўзида ихтиёрийлик асосида бир-
лаштирган, қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ
таваккалчиликларни суғурталовчи ЎСЖлар
ташкил этиш ҳамда уларнинг фаолиятини
мувофиқлаштириб борувчи мазкур ЎСЖнинг
Уюшмасини ташкил этиш;
-
тижорат асосида фаолият кўрсатувчи
суғурта компанияси қошида ЎСЖ шаклидаги
шўъба корхонани ташкил этиш;
-вақтинчалик пай капиталига эга ЎСЖ
ташкил этиш. Вақтинчалик пай капитали
аъзолар ва аъзо бўлмаган шахсларнинг маб-
лағларини жалб қилиш ҳисобига шакллан-
тирилади;
-
Савдо-саноат палатаси қошида, тад-
биркорларни ўзида ихтиёрийлик асосида
бирлаштирган ўзаро суғурталаш жамиятини
ташкил этиш;
-
Автоҳаваскорлар жамияти қошида
шахсий автомобилга эга бўлганлар ўртасида
автомобил суғуртасини амалга оширувчи
ЎСЖ ташкил этиш;
-
Нуроний жамғармаси қошида вилоят-
ларда ўз филиалларига эга бўлган, нафақа
ёшидагиларни ўзида бирлаштирган ЎСЖ
ташкил этиш;
-
Маҳалла жамғармаси қошида оила-
ларни ўзида бирлаштирган ЎСЖ ташкил
этиш;
-
турли касб эгалари ўртасида (врачлар,
аудиторлар ва бошқа касб эгалари) ўзаро су-
ғурталаш жамиятини ташкил этиш.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш мум-
кинки, мамлакат Президенти томонидан қа-
бул қилинган, юқорида келтирилган фармон
ва қарорлар ўз вақтида қабул қилинган
ҳужжатлар бўлиб, ушбу ҳужжатлар асосида
ўзаро суғурта фаолияти билан боғлиқ қонун-
чиликнинг такомиллаштирилиши яқин кела-
жакда мамлакатимизда ўзаро суғуртанинг
оммавийлашувига ва натижада бугунги кун-
да суғурта хизматлари билан таъминланмай
қолаётган кўп сондаги рискларнинг суғурта-
ланишига олиб келади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Хорин А.Н., Бровкин А.В. Креативная экономика//том 12, №10, 2018.
2. Логвинова И.Л. Взаимное страхование в России: особенности эволюции. Москва: Финансы и статистика,
2017. -176 с.
3. Шеннаев Х.М. Суғурта агентлари учун қўлланма. Т.: info com.uz МЧЖ, 2010, 152 б.
4. “Global Mutual Market Share 2015” сайти.
5. “Fortune” сайти.
ФОНД БОЗОРИДА АКЦИЯЛАРНИ БИРЛАМЧИ ОММАВИЙ ЖОЙЛАШТИРИШ
(IPO) ДА СУҒУРТА ИНСТРУМЕНТЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ЙЎЛЛАРИ
Абдуллаева Назокат Амруллоевна -
Тошкент молия институти, “Суғурта ва
пенсия иши” кафедраси ўқитувчиси
Аннотация:
Компаниянинг акцияларини бирламчи ошкора жойлаштириш
(IPO) барқарор ривожланишни
молиялаштиришда асосий восита бўлиб хизмат қилади. Мақолада эмитент-компания учун IPO ҳавф-хатарлари
тўплами акс эттирилган ва суғурта механизмини қўллаш орқали IPO ҳавф-хатарларини камайтириш йўллари
кўрсатилган.
Таянч сўзлар:
IPO, компания томонидан IPO ўтказиш, эмитент-компаниянинг ҳавф-хатарлари, IPO
хатарларини суғурталаш.
СУҒУРТА ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
176
Аннотация:
Публичное размещение акций предприятия (IPO) является одним из основных инструментов
финансирования интенсивного развития. В статье выделяется комплекс рисков IPO для компании-эмитента и
рассматриваются вопросы минимизации рисков IPO путем применения механизма страхования.
Ключевые слова:
IPO, выход компании на IPO, риски компании-эмитента, страхование рисков IPO
Annotation:
Public placement of shares of the company (IPO) is one of the main instruments for financing sustainable
development. The article highlights the complex IPO risk. For the issuing company and the issues of minimizing IPO risks by
applying an insurance mechanism.
Key words:
IPO, the company's IPO, the risks of the company-issuer, IPO risk insurance.
Кириш.
Инвестиция сиёсати давлат-
нинг иқтисодий ўсишининг асосий омили
бўлиб, у жамиятнинг иқтисодий ривожлани-
шининг асосини ташкил этувчи базанинг
муҳим элементидир. Шунинг учун бугунги
кунда инвестицион таваккалчиликларни ми-
нималлаштириш ва инвестицион жараён-
нинг самарадорлигини ошириш долзарб ма-
саладир.
Корхона фаолиятининг энг муҳим жи-
ҳатларидан бири бўлган инвестицион фао-
лият корхонада мавжуд бўлган моддий-тех-
ника базасини яхшилаш, ишлаб чиқариш
ҳажмини ошириш, янги фаолиятни ривож-
лантириш, қўшимча даромад манбаларини
қидириш зарурати билан боғлиқдир.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили.
Чет
эл олимларидан Н.А Путулина, Н.Ю.Кулешов
IPO хавф-хатарларини суғурталаш бўйича
тадқиқот олиб бориб, ўзларининг мақолала-
рини чоп эттиришган. Хусусан Н.Ю.Кулешов-
нинг 2011 йилда чоп эттирилган “IPO ҳавф-
хатарларини суғурталаш” илмий мақоласида
эмитент-компания учун хавф-хатарлар комп-
лекси берилган.
Тадқиқот методологияси.
Ушбу мақо-
ланинг методологиясини абстракция, дедук-
ция, таснифлаш, умумлаштириш, қиёсий,
динамик қатор, назарий талқин ва таҳлилий
услублардан фойдаланилган. Хусусан, абст-
ракция ёрдамида, Ўзбекистон фонд бозорида
акцияларни бирламчи оммавий жойлашти-
риш (IPO) ҳавф-хатарларини суғурталаш юза-
сидан ўрганишлар натижасида илмий ва
амалий тавсиялар ишлаб чиқилади. Динамик
қатор таҳлили ўз навбатида жаҳон IPO бозо-
рининг 2018 ҳажми ва бошқа таҳлиллар асо-
сида хулоса беришда фойдаланилган.
Таҳлил ва натижалар.
Корхонанинг
жадал ривожланишида жалб қилинган маб-
лағларни ўрни беқиёс, маблағ жалб қилиш-
нинг асосий воситаларидан бири – компания-
нинг акцияларини оммавий жойлаштириш –
IPO ҳисобланади.
IPO
(инглиз тилидан олинган – Initial
Public Offering) – акциядорлик жамиятининг
акцияларини бирламчи ошкора таклиф этиш
деган маънони билдиради. Яъни у жамият
томонидан акцияларни чекланмаган шахслар
орасидаги дастлабки сотуви, дастлабки так-
лиф қилинишидир. IPO ни ўтказишдан асо-
сий мақсад корхонани ривожлантириш учун
кенг доирадаги инвесторлардан капитал
жалб қилиш ҳисобланади. IPO механизми
корхонага банк кредитларига мурожаат қил-
масдан активларини кенгайтириш (шу жум-
ладан, ишлаб чиқариш қувватларини оши-
риш, инновацион технологияларни жорий
этиш) имконини беради. Акцияларни омма-
вий жойлаштиришнинг ошиши корхонага
янги капитал манбаларини яратади ҳамда
молиявий
харажатларни
қисқартиради.
Натижада, агар IPO муваффақиятли бўлса,
корхонанинг сармоявий тузилиши оптимал-
лашади, корхона муваффиқиятли ўсишига,
бизнесни янада ривожлантиришга ва умуман
бозорни бирлашишида янги имкониятлар
пайдо бўлади.
1-жадвал
2018 йилдаги дунё бозоридаги 10та йирик IPO
№
Компания
Давлат
Даври
Соҳа
Жойлаштирилган
ҳажми,млрд.
AҚШ долл.
1
SoftBank
Япония
Декабрь
Телекоммуникация
21,3
2
China Tower
КНР
Август
Технология
7,5
3
Xiaomi
КНР
Июнь
Технология
5,4
4
Siemens Healthineers
Германия
Март
Соғлиқни сақлаш
5,2
5
Knorr-Bremse
Германия
Октябрь
Истеъмол товарлари
4,4
6
Foxconn Industrial Internet
КНР
Май
Технология
4,3
7
MeituanDianping
КНР
Сентябрь
Истеъмол хизматлари
4,2
8
AXA Equitable
США
Май
Молия
3,2
9
FideicomisoCIB/3057
Мексика
Сентябрь
Молия
3,0
10
PagSeguroDigita
Бразилия
Январь
Саноат
2,6
Манба:
www.http//PwC (PricewaterhouseCoopers)
СУҒУРТА ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
177
Жаҳон IPO бозорининг 2018 умумий
ҳажми 221,6 млрд. АҚШ долларни ташкил
қилди. Бундан Осиё давлатлар эмитентлари-
нинг улуши 42,1% га тўғри келади. 1-жадвал-
да 2018 йилдаги 10 та йирик жаҳон IPO би-
тимлари келтирилган.
Ўз навбатида,
Ўзбекистон тарихидаги
илк IPO 2018 йил апрель ойида бўлиб ўтди.
Ўзбекистоннинг етакчи саноат корхоналари-
дан бири «KVARTS» акциядорлик жамияти 4
574 934 дона 7,5 млрд сўмдан ортиқ оддий ак-
цияларини бирламчи оммавий таклиф этиш
(IPO) орқали «Тошкент» республика фонд
биржаси савдоларига чиқарди.
Шу йилнинг декабр ойида «Қўқон меха-
ника заводи» акциялари намойиш этилди.
Қабул қилинган маблағ 2,93 млрд сўмни таш-
кил этди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2017 йил 10 майдаги 268-
сонли «Фонд биржасида акцияларни оммавий
таклифини ўтказишни ташкил этиш тўғриси-
да»ги қарорига асосан IPO тадбирларини таш-
килотчиси – андеррайтери Ўзбекистон Рес-
публикаси Ташқи иқтисодий фаолият Миллий
банки ҳисобланади.
Мамлакатдаги IPO бозорининг фаолия-
ти бир қатор омиллар билан белгиланади,
улардан асосийси давлат томонидан қабул
қилинган инвестиция модели ва молиявий
тизимни қуриш анъанаси ҳисобланади. Ҳо-
зирги кунда Ўзбекистоннинг кўплаб корхона-
лари IPO га кириш мезонларига жавоб беради
ва иқтисодиётнинг жадал ривожланиши кор-
хоналарни капитални жалб қилиш механиз-
мига бўлган қизиқишини ошириради.
Шу билан бирга, компаниянинг IPOга
кириши (техник ва молиявий) жуда мураккаб
жараён ҳисобланади яъни барча IPO босқич-
ларида турли хил хавф хатарлар мавжуд бў-
либ, корхона олдига буларни аниқлаб, мини-
маллаштириш вазифаси қўйилади. Корхона-
нинг IPOга боғлиқ хавфлар суғурта механиз-
мини қўллаш орқали камайтирилиши мум-
кин. Суғурталаш орқали минимал даражага
тушиши мумкин бўлган IPO хавф хатарларини
аниқлаш мақсадида эмитент-компания учун
IPO хатарларини тўлиқ ҳажмини кўриб чи-
қамиз.
Эмитент-компаниянинг ҳавф-хатарлар
профилини шакллантириш IPOни муваффа-
қиятли ўтказилишига таъсир қилувчи асосий
омилларни аниқлашга асосланган:
эмитент-компанияда барқарор ўсиш
суръати мавжудлиги;
компаниянинг фаолият юритаётган со-
ҳадаги умумий юқори ўсиш суръати;
самарадорликнинг барқарор ўсиш
суръати мавжудлиги;
компания аниқ ривожланиш страте-
гиясига эгалиги;
яқинда IPO ўтказган компанияларнинг
акциялар баҳосининг умумий динамикаси;
эмитент-компания аниқ ва самарали
корпоратив бошқарув ва менежмент тизими-
га эгалиги.
Эмитент-компания хатарларини IPO га
тайёрлаш ва жойлаштириш босқичларига му-
вофиқ учта гуруҳга бўлиш мумкин:
1 гуруҳ – тайёргарлик босқичида IPO
ни бекор қилиш ҳавфи. Бекор қилиш, корхо-
нанинг ўзи томонидан ёки унга боғлиқ бўлма-
ган сабаблар орқали ҳам бўлиши мумкин;
2 гуруҳ – акцияларни жойлаштириш
жараёнида уларни номуносиб (нутугри) баҳо-
лаш яъни инвесторлар орасида бозор нархи-
дан паст нархда жойлаштириш ҳавфи;
3 гуруҳ – IPO ўтказилгандан кейин
компания томонидан жамоатчилик мақомини
олиш билан боғлиқ хатарлар.
Биринчи расмда эмитент-компания
учун IPO хавф-хатарлар комплекси кўрсатил-
ган. Суғурта йўли билан камайтириладиган
хавф-хатарлар С ҳарфи билан белгиланган.
Шу билан бир вақтда, масалан, IPOни таш-
киллаштиришдаги ҳамкорлар яъни андеррай-
терлар (инвестиция банкларининг ходимла-
ри) нинг қониқарсиз иши билан боғлиқ хавф-
хатарларни андеррайтерларни касбий жавоб-
гарлик суғурта полиси доирасида суғурталаш
мумкин, бироқ бу Ўзбекистон бозори учун
жуда ҳам кам учрайдиган ҳолат ҳисобланади.
Шунинг учун, албатта, эмитент-компания ин-
вестиция банкининг мавқеига, банк ходимла-
рининг малакасига, IPO ташкил этиш тажри-
басига эътибор қаратишлари керак.
Эмитент-компаниянинг раҳбарияти то-
монидан нотўғри қарор қабул қилиш хавфи
корхоналар раҳбарларини жавобгарлик суғур-
та полиси (Directors and Officers Liability
Insurance – D&O) бўйича қопланиши мумкин.
Ушбу турдаги суғурта тури доирасида тижо-
рат корхоналарнинг ёки нотижорат ташки-
лотларнинг раҳбарлари ёки мансабдор шахс-
лари томонидан йўл қўйилган ёки вақтида
амалга оширилмаган ҳаракатлари натижаси-
да кредиторлар, акциядорлар ва бошқа шахс-
лар олдидаги жавобгарлигини ҳамда юридик
харажатлар билан боғлиқ зарарларни қоплай-
ди.
СУҒУРТА ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
178
11-расм. Эмитент-компания учун IPO даги ҳавф-хатарлар[11]
СУҒУРТА ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
179
Шу билан бирга, менежерлар ва раҳ-
барлар томонидан эҳтиёткорлик асосида ёки
бизнесга тегишли қарорлар асосида амалга
оширилган молиявий қарзга сабаб бўлган
қарорлар жавобгарликка тортилмайди.
Бироқ, компаниянинг раҳбарлари бе-
парволик ёки ўйламай, қасддан содир этган
ҳаракатлари учун шахсан жавобгар бўлади.
Молиявий таваккалчиликларни суғур-
талаш, IPO якуний босқичларида эмитент-
компаниянинг фаолияти давомида йиғилиб
борган муайян ҳолатларга асосланади. Шарт-
нома шартлари франшиза, суғурта таърифи-
нинг миқдорига ҳамда суғурта қопламаси
ҳажмига бевосита таъсир қилади.
Суғурта механизмлари орқали эмитент-
компаниянинг операцион таваккалчиликлар-
ни камайтириш бир қатор хусусиятларга эга.
Ушбу йўналишдаги операцион таваккалчи-
ликлар деганда корхонанинг бизнес жара-
ёнларининг самарадорлигига бевосита таъ-
сир қилувчи ахборотларнинг ўғирланиши,
чиқиб кетиши ва йўқолиш ҳавфи тушуни-
лади.
Корхонанинг фаолиятида IT-техноло-
гиялардан фаол фойдаланиш қўшимча тавак-
калчиликларни келтириб чиқаради, бу эса
корхонанинг фойдаланадиган технологиялар
ва ахборот тизимларини назорат қилиш
зарурлигига олиб келади. Операцион хавф
тушунчаси ўз ичига молиявий техник ва
инсон омилларини ўз ичига олади.
Корхона учун тижорат аҳамиятига эга
бўлган маълумотлар интеллектуал мулк
объекти сифатидаги ва электрон шаклдаги
ахборотларга бўлиниши мумкин.
Электрон шаклда тақдим этилган ахбо-
ротнинг турли сабабларга кўра йўқотилиши
ва зарарланиши учта блокга бўлиниши
мумкин:
1-Блок. Мулк йўқолиши – ёнғин, сув
тошқинлари, таббий офатлар, тармоқдаги
кучланиш оқибатида комютер техникаси ва
электрон ахборот узатгичларининг йўқоли-
ши ва зарарланиши.
2-Блок. Учинчи шахсларнинг ноқону-
ний хатти-ҳаракатлари – корпоратив ком-
пьютер тармоқларига рухсатсиз кириш орқа-
ли электрон шаклда сақланган маълумот-
ларнинг ўғирланиши ва зарарланиши:
хаккерлик ҳужумлари;
компютер вирусларининг тарқалиши;
корпоратив тармоққа ноқонуний ки-
риш ва ҳоказо.
3-Блок. Корхона ходимларининг нотўғ-
ри ва ноқонуний хатти-ҳаракатлари – ком-
пьютер маълумотларига зарар келтириш ёки
уларни йўқотиш корхона ходимларининг ўз
манфаати йўлида қасддан қилинган ҳаракат-
лари ва бепарволик оқибатида қилинган
ҳаракатлари натижасида пайдо бўлиши
мумкин.
Операцион ва корпоратив таваккалчи-
ликларни бошқариш бўйича самарали воси-
таларни яратиш долзарблиги ахборот техно-
логиялари соҳасидаги сўнгги янгиликлардан
фойдаланган ҳолда муваффақиятли фаолият
кўрсатаётган корхоналар томонидан қўлла-
ниладиган инновацион технологияларнинг
жадал ривожланиши билан боғлиқ.
Ахборот-коммуникация технологияла-
ри жараёнига кучли боғлиқлик операцион
хавф-хатарнинг кескин ўсишига олиб келади.
Ахборот технологиялари бўйича опера-
цион хавфнинг иккита асосий йўналиши ма-
вжуд:
корхона ходимлари томонидан янги
ахборот ва Интернет технологияларини ўз-
лаштириш;
ахборот ҳавфсизлиги тизимининг
фаолият кўрсатиши.
Корхонани операцион ҳавф-хатарлар-
дан суғурталашда ушбу жиҳатларни ҳисобга
олиш керак.
Хулоса ва таклифлар.
Хулоса қилиб
айтишимиз, мумкинки, суғурта мехенизми
орқали бир қатор IPO хатарларини яъни
андеррайтерларнинг сифатсиз ишлаш ҳавфи-
ни, эмитент-компания раҳбари томонидан
нотўғри қарор қабул қилиш ҳавфини, мо-
лиявий ва операцион ҳавфларни минимал-
лаштириш мумкин.
Бироқ, шуни ёдда тутишимиз керакки,
корхонанинг ишлаб чиқариш-хўжалик фао-
лиятида ҳавфлилик даражасини пасайти-
рувчи қўшимча омиллар мавжуд бўлиб
корхонанинг асосий ишлаб чиқариш фондла-
рининг, яъни корхонанинг мулклари тўлиқ
суғурта ҳимоясига олинганлиги ҳисобланади.
Корхона IPO хатарларини камайтириш бў-
йича суғурта инструментлари ва корхона
мулкини суғурталашнинг стандарт шартла-
рининг бирлаштирилиши корхонани кенг
доирадаги инвесторлар орасида акциялар-
нинг тарқалиши билан боғлиқ ҳавфларни
минималлаштиришга имкон беради.
Корхонани жадал ривожлантиришни
молиялаштиришнинг асосий воситаларидан
бири акцияларни бирламчи оммавий жой-
СУҒУРТА ИШИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
180
лаштириш (IPO) дан иборат. IPOга боғлиқ
қатор хавф-хатарларни суғурта механизмини
қўллаш орқали минималлаштириш мумкин.
Шунинг учун ҳам бизнинг фикримизча қу-
йидагиларни амалга ошириш мақсадга му-
вофиқ:
1)
Андеррайтерларнинг эътиборсизли-
ги ҳамда сифатсиз ишлаши натижасида юзага
келган хавф-хатарларни суғурталаш;
2)
Эмитент-компания раҳбарияти то-
монидан нотўғри қарор қабул қилиш ҳав-
фини суғурталаш;
3)
Молиявий ҳавф-хатарларни суғурта-
лаш
4)
Операцион ҳавф-хатарларни суғур-
талаш.
Ушбу суғурта механизмини қўллаш
орқали корхонани ривожланишига таъсир
қиладиган хавф-хатарлар қисман бўлса ҳам
олди олинади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Khurshed, A. and Mudambi, R. The Short Run Price Performance of Investment Trust IPOs on the UK Main Market
//Applied Financial Economics. —2002. — № 12(10);
2. Killian Linda. IPOs for Everyonе. — Wiley, 2006;
3. Loughran, T. and Ritter, J.R. Why Has IPO Underpricing Changed Over Time? // Financial Management. — 2004. — №
33(3);
4. Бухвалов А.В. Почему компании становятся публичными? Теория и практика IPO // Российский журнал
менеджмента. -2009. –Том 7, № 1;
5. Глухова Т.С., Цыганов А.А. Практика раскрытия информации российскими страховыми компаниями //
Финансовая аналитика: проблемы и решения. — 2008. — № 2;
6. Грызенкова Ю.В., Цыганов А.А. Управленческие решения страхователя по заключению и ведению договора
страхования // Организация продаж страховых продуктов. — 2008. — № 6;
7. Лукашов А., Могин А. IPO от I до O. Пособие для финансовых дирек- торов и инвестиционных аналитиков. —
М.: Альпина Бизнес Букс, 2008.
8. Путилина Н.А. Страховые компании на пути к IPO // Управление в страховой компании. — 2008. — № 1;
9. Солдатова А.О. О рисках при секьюритизации // Управление в страховой компании. — 2008. — № 1;
10. Цыганов А.А. Практика привлечения инвестиций // Управление в страховой компании. — 2008. — № 2
11.Кулешов Н.Ю. Страхование рисков IPO// Страхование — 2011. — № 2
12.Абдурахмонов И.Х. Теория и практика страхования // Иқтисод-молия. 2019
СУҒУРТА ИШИ
