Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
181
СУВ ХЎЖАЛИГИ ТАШКИЛОТЛАРИ ХАРАЖАТЛАРИНИНГ БИР ҚИСМИНИ
СУВ ИСТЕЪМОЛЧИЛАРИ ТОМОНИДАН ҚОПЛАШ МЕХАНИЗМИ
Муминов Шерзод Холмирзаевич –
Давлатлараро сув хўжалигини мувофиқ-
лаштириш комиссиясининг илмий-ахборот
маркази мутахассиси, и.ф.н.
Аннотация:
Мақолада сув хўжалигининг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти ва соҳадаги охирги
ўзгаришлар очиб берилган. Сув хўжалигини давлат томонидан молиялаштиришнинг хозирги ҳолати таҳлил
қилинган ва мавжуд муаммолар келтирилган. Сув хўжалиги ташкилотларининг сув етказиб бериш бўйича
харажатларининг бир қисмини сув истеъмолчилари томонидан қоплаш механизми сифатида суғорма
деҳқончиликда сув етказиб бериш хизмати учун тўлов жорий қилишнинг иқтисодий моҳияти асосланган ва
таклифлар берилган. Шунингдек, суғориш суви нархлари сиёсати бўйича олимлар илмий ғоялари ва ёндашувлари
келтирилган.
Таянч сўзлар:
сув хўжалиги; сув хўжалиги ташкилотлари, мелиорация; сув истеъмолчилари; суғориш сувини
етказиб бериш хизмати учун тўлов; молиялаштириш; тариф; субсидия.
Аннотация:
В статье раскрыта важность водного хозяйства в экономике страны и последние изменения в
этой сфере. Проанализировано текущее состояние государственного финансирования водного хозяйства и
приведены существующие проблемы. Даны предложения и обоснована экономическая сущность внедерения платы
за услуги по доставке воды в орошаемом земледели как механизм компенсации водопотребителями части расходов
водохозяйственных организаций. А также представлены научные идеи и подходы ученых по политике
ценообразования на оросительную воду.
Ключевые слова:
водное хозяйство; водохозяйственные организации; мелиорация; водопотребители;
оплата за услуги по доставке оросительной воды; финансирование; тариф; субсидия.
Annotation:
The paper reveals the importance of water management in Uzbekistan’s economy and recent changes in
this sector. The current state of water management financing is analyzed and existing problems are presented. The economic
nature of introducing the pricing for water delivery services in irrigated agriculture is justified as a mechanism for
compensating a part of water management organizations costs of by water consumers. Scientific proposals to implement it
have been made. The paper also presents scientific ideas and approaches to the pricing policy for irrigation water.
Key words:
water management; water management organizations; land reclamation; water consumers; payment for
irrigation water delivery services; financing; rate; subsidy.
Ўзбекистон сув хўжалиги мамлакат
иқтисодиётининг стратегик аҳамиятга эга
тармоқларидан бири бўлиб, бугунги кунда
мамлакатимиз аҳолисини тоза ичимлик суви
билан, жадал суръатлар билан ривожланиб
бораётган саноат корхоналарини сувга бўл-
ган талабини доимий ва узлуксиз таъмин-
лаш, шуниндек суғорма деҳқончиликда эса
самарадорликнинг ҳал қилувчи омили ҳи-
собланади.
Шу нуқтаи назардан республика бюд-
жетидан мамлакатимиз иқтисодиёт тармоқ-
лари учун ажратилган маблағларнинг асосий
қисми (2019 йилда 54,0%ни ташкил этган
[15]) сув хўжалигини молиялаштириш учун
йўналтирилмоқда.
Сўнги йилларда мамкалактимиз иқти-
содиётида бозор тамойиллари ва механизм-
ларига асосланган таркибий ўзгаришлар
амалга оширилмоқда. Хусусан, Ўзбекистон
сув хўжалиги соҳасида ҳам кўпгина ижобий
ўзгаришлар кузатилмоқда, жумладан:
сув хўжалигида бошқарув тизими
тубдан такомиллаштирилди [5];
сув ресурсларидан фойдаланиш са-
марадорлиги ошириш мақсадида сув тежов-
чи суғориш технологияларни жорий этиш
давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизими
жорий қилинди[1];
насос агрегатлари ва суғориш қудуқ-
лари истеъмол қиладиган электр энергияси
қийматини қоплаш учун субсидиялар ажра-
тиш тизими ишлаб чиқилди [4];
мелиорация ишларини амалга оши-
риш ва уни молиялаштириш тизими тако-
миллаштирилди [3].
Бироқ, бугунги кунда сув хўжалигини
молиялаштиришда давлат улуши юқорили-
гича қолмоқда, соҳани бозор тамойиллари ва
механизмлари асосида бошқариш ҳамда
молиялаштириш масаласи долзарблигича
қолмоқда.
Шуларни инобатга олган ҳолда, ҳуку-
мат томонидан сув хўжалиги ташкилотлари-
нинг сув етказиб бериш бўйича харажатла-
рининг бир қисмини сув истеъмолчилари то-
монидан қоплаш механизмларини босқичма-
босқич жорий этиш белгилаб қўйилди [2].
Ушбу механизмни фикримизча, биринчи нав-
батда Ўзбекистон суғорма деҳқончилигида
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
182
жорий этиш долзарб ҳисобланади. Бунинг
асосий сабаби бугунги кунда мамлакатимиз-
да истеъмол қилинаётган сув ҳажмининг
91,4% ушбу тармоққа тўғри келади.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда,
фикримизча суғорма деҳқончиликда сув хўжа-
лиги ташкилотлари харажатларининг бир
қисмини сув истеъмолчилари томонидан
қоплаш механизми асосида суғориш сувини
етказиб бериш хизмати учун тўловни жорий
этиш ётади
ҳамда унинг назарий жиҳатла-
рини таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб эта-
ди. Умуман олганда, суғориш суви нархлари
сиёсати бўйича назарий ва амалий аҳамият-
га молик бир қатор тадқоқотлар [10, 9] олиб
борилган ва илмий ёндашувлар берилган.
Жумладан, доктор Gerhard R. Backeberg
ва бошқалар фикрича, одатда сув учун нарх
белгилаш иқтисодий сиёсат воситаси сифа-
тида давлат бюджети камомадини бартараф
этиш ва сув истеъмолчиларининг сувдан
фойдаланишга бўлган муносабатини ўзгар-
тиришни назарда тутади [12, p. 3-5].
Шу ўринда, мамлакат иқтисодиётининг
устувор йўналишларини молиялаштириш
нуқтаи назаридан F.A. Ward қуйидаги хуло-
саларга келган: ҳукумат ва донор ташкилот-
лар томонидан суғориш инфратузилмала-
рини сақлашга камдан-кам холларда усту-
ворлик берилади ва катта ҳажмдаги бюджет
маблағлари ажратилади. Аслида, суғориш
инфратузилмаларидан фойдаланиш ва тех-
ник хизмат кўрсатиш харажатларини қоп-
лаш, одатда сув етказиб бериш хизмати учун
тўловни белгилаш ва қўллаш орақли таъ-
минланади. Ва бу иқтисодий жиҳатдан мақ-
садга мувофиқдир, чунки фойдаланиш ва
техник хизмат кўрсатиш сув таъминотининг
бир қисмидир. Шу нуқтаи назардан ушбу
харажатларни охирги фойдаланувчи тўлаши
керак [11, р. 321-349].
Жумладан, иқтисодчи олимлар J. Molle
ва F. Berkoff суғориш суви нархини аниқлаш
асосида иккита мураккаб соҳа уйғунлигига
асосий эътиборни қаратишади ва улар қуйи-
даги фикрга келишади: бир томондан фер-
мер хўжаликларининг миллий иқтисодиёт
ва қишлоқ хўжалиги сиёсати билан, иккинчи
томондан эса даладаги суғориш хусусияти,
ирригация тизими ва дарё ҳавзаси ҳамда
умумий сув сиёсатининг ўзаро боғлиқлиги
ётади [8, p. 261].
Мамлакат умумий сув сиёсати ва сув
истеъмолчилари нуқтаи назаридан Hurtado
RM. қуйидаги фикрга келган, яъни сув нархи
сув сиёсатининг турли мақсадларига эри-
шишда жуда кучли восита ҳисобланади ва у
кўпинча рағбатлантирувчи таъсирга эга [7,
p. 24].
Шунингдек, Y. Gonzalez-Alvarez, A.G.
Keeler, ва J.D. Mullen фикрича, cуғориш суви
учун нарх белгилаш фермерлар суғориш са-
марадорлигини ошириш, экинларни камроқ
суғориш, тупроқ намлиги ва суғориш вақти-
га кўпроқ эътибор беришларига олиб келади
[6, р. 311-317].
Олимларнинг илмий ва амалий ёнда-
шувларидан шуни хулоси қилиш мумкинки,
суғориш сувини етказиб бериш хизмати учун
тўловни жорий қилиш сувни оқилона тақ-
симлаш ва уни тежашни рағбатлантирувчи
асосий восита ҳисобланади, шунингдек соҳага
киритилаётган маблағлар самараси, давлат
бюджети харажатлари юки ва давлат бош-
қарувини камайтириш, сув хўжалиги ташки-
лотлари ходимларини моддий рағбатланти-
риш ва масъулиятини янада оширишда му-
ҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон суғорма деҳқончилигида
сув етказиб бериш хизмати учун тўлов мав-
жуд бўлмаган бир вақтда сув хўжалиги соҳа-
си республика бюджетидан тўлиқ молия-
лаштирилади. Жумладан, 2018 йилда сув хў-
жалиги учун давлат томонидан 2 546,8 млрд.
сўм маблағ ажратилган бўлиб, 2014 йилга
нисбатан 59,9 %га ўсган. Бугунги кунда сув
хўжалиги ташкилотларини ривожлантириш
ва сақлаш харажатлари таркибида электр
энергия харажатлари улуши (65,9-68,2%)
юқорилигича қолмоқда.
Бунинг асосий сабаби республикадаги
насос орқали суғориладиган ерлар улуши-
нинг (57,0%) юқорилиги, шунингдек сўнги
йилларда энергия ресурслари нархларининг
сезиларли даражада ошганлиги билан боғ-
лаш мумкин. Бироқ, мавжуд насос станция-
ларни энергия тежамкор насос ва агрегатлар
билан модернизация қилинганлиги электр
энергия сарфи камайишини таъминлади,
пировардида электр энергия харажатлари
кескин ошиб кетишига йўл қўйилмади.
Буни сув хўжалиги ташкилотларини
ривожлантириш ва сақлаш харажатлар тар-
кибининг ўзгариш динамикасида ҳам кўриш
мумкин (1-расм).
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
183
1-расм. Сув хўжалиги учун ажратилган маблағлар ҳажми
ва харажатлар таркибининг ўзгариши [14]
Шу ўринда, сув хўжалиги ва мелиора-
ция тизимига киритилаётган маблағларни
миллий иқтисодиёт ва деҳқончилик даро-
мадларига нисбатан қиёсий таҳлил қила-
диган бўлсак, салбий тенденцияни кўриш
мумкин. Жумладан, сўнги йилларда сув хў-
жалиги тизимига киритилаётган маблағлар-
нинг ЯИМдаги улуши 1%га ҳам етмаяпти ва
мелиорация учун ажратилаётган маблағлар
улуши эса 0,13-0,19%, республикада ишлаб
чиқарилаётган деҳқончилик маҳсулотлари
қийматидаги улуши эса 2,6-3,8% оралиқда
бўлмоқда холос ва пасайиш тенденциясига
эга (2-расм).
2-расм. Сув хўжалиги, мелиорация учун ажратилган маблағларнинг ЯИМ ва
деҳқончилик маҳсулотлари қийматидаги улушининг ўзгариши [13]
Кўриниб турибдики, сўнгги йилларда
сув хўжалигига киритилаётган маблағлар
ҳажми ўсиш тенденцияси эга бўлишига
қарамай, ресурс ва энергия сиғими юқори
бўлган сув хўжалиги инфратузилмаларининг
эскириш даражаси юқорилиги ҳамда уларни
янгилаш учун етарли даражда бўлмаяпти.
Шунингдек, сув хўжалигини давлат томо-
нидан молиялаштириш билан бир қаторда
ўз ечимини кутаётган қуйидаги муаммолар
мавжуд:
амалдаги молиялаштириш тизими
маҳаллий сув хўжалиги ташкилотлари учун
сув хўжалиги инфратузилмаларини қуриш,
сақлаш ва модернизация қилиш, сувни те-
жовчи технологияларни амалиётга кенг жо-
рий қилишда рағбатлантирувчи восита си-
фатида намоён бўлмаяпти ва натижада
иқти-содий самара пасаймоқда;
эскирган сув хўжалиги инфратузил-
маларда сув йўқолиш даражасининг юқори
бўлиши ва истеъмолчиларга сувни етказиб
бериш харажатларини ошиб кетишига сабаб
бўлмоқда ва уларни янгилаш, модернизация
қилиш ва техник жиҳозлаш катта ҳажмдаги
маблағларни талаб этилади;
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
184
сув истеъмолчилари уюшмалари-
нинг молиявий-иқтисодий беқарорлиги уму-
мий сув хўжалиги тизими самардорлигига
салбий таъсир кўрсатмоқда;
қишлоқ хўжалигидаги асосий сув
истеъмолчилар, яъни фермер хўжаликлари
тўлов қобилиятининг пастлиги, уларнинг
сув хўжалиги тизимини молиялаштиришда
иштирок этишига тўсиқ бўлмоқда, бироқ
ушбу муаммоларни ечиш мақсадида мамла-
катимизда ихтисослашган агросаноат клас-
терлари ташкил этилмоқда ва бу ўз самара-
сини бермоқда.
Юқорида келтирилган илмий ва ама-
лий ёндашувлардан фойдаланиб, сув хўжа-
лиги ташкилотларини молиялаштиришнинг
хозирги ҳолати ва соҳадаги мавжуд муаммо-
ларни инобатга олган ҳолда,
бизнинг фикри-
мизча суғориш сувини етказиб бериш хизма-
ти учун тўлов механизми қуйидагиларга
асосланмоғи лозим.
Биринчидан,
давлат томонидан ҳар йи-
ли иқтисодиётнинг барча тармоқлари бўйи-
ча сув етказиб бериш хизматлари учун та-
рифни (кубометрда) белгилайди. Тарифни
сув хўжалиги эксплуатация (сақлаш) ташки-
лотларини режадаги харажатларининг охир-
ги 5 йил ичида иқтисодиёт тармоқларида
ишлатилган сувнинг ўртача арифметик миқ-
дорига нисбати асосида ҳисоблаш мумкин.
Иккинчидан,
суғориш сувини етказиб
бериш хизмати учун тўлов давлат томони-
дан белгиланган тариф (кубометрда) асоси-
да қуйидаги: тупроқ унумдорлиги; қишлоқ
хўжалиги экинларининг ўртача суғориш
меъёри (ушбу коэффициент суғориш сувини
етказиб бериш хизмати учун тўловни бир
бирлик экин майдон даражасида ҳисоблаш
учун қўлланилади); қишлоқ хўжалик корхо-
наларининг сув олиш бош нуқтасига нисба-
тан жойлашганлиги (бошида, ўртасида ва
охрида) ва сув сифати (минераллашув дара-
жаси) омиллари коэффициентларидан келиб
чиққан ҳолда аниқлаш лозим.
Учинчидан,
суғориш сувини етказиб
бериш хизмати учун тўлов, сувни мақсадли
ишлатилиши ва қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқариш шароитидан келиб чиққан ҳолда
қуйидаги тўловларга ажратилиши мумкин:
имтиёзли тўлов (шўр ювиш, нам суви
ва қишда яхоб суви бериш учун ишлатила-
диган сув учун) ва ушбу тарифни бошланғич
босқичда давлат томонидан тўлиқ субсидия-
лаш лозим;
жарима тўлови (суғориш учун ортиқ-
ча сув олиш ва сувдан ўзбошимчалик билан
фойдаланганлик учун).
Тўртинчидан,
гидропостлар мавжуд
бўлган ва сув тежовчи технологиялар (том-
чилатиб, ёмғирлатиб ва бошқа суғориш тех-
нологиялари) жорий қилган субъектлар
суғориш сувини етказиб бериш хизмати учун
тўловни сув ҳажми (кубометрда) бўйича
амалга ошириши мумкин.
Бешинчидан,
сув хўжалиги эксплуата-
ция (сақлаш) ташкилотлари сув истеъмолчи-
ларига сув етказиб бериш графигининг
бузилиши натижасида етказган зарарини
қоплаш, ёки етказилган зарарни аниқлаш
имкони бўлмаган тақдирда, етказиб берил-
маган сув ҳажми миқдорида жарима тўлаш
тизимини жорий қилиш.
Олтинчидан,
бугунги кунда сув истеъ-
молчилари молиявий-иқтисодий аҳволини
инобатга олган ҳолда суғориш сувини етка-
зиб бериш хизмати учун тўловнинг бир қис-
мини қоплаш учун субсидиялар ажратиш
механизмини ишлаб чиқиш мақсадга муво-
фиқ. Юқорида келтирилган механизмлар
Ўзбекистон суғорма деҳқончилигида сув
етказиб бериш хизмати учун тўловни жорий
қилишда муҳим аҳамият касб этади ва бунда
мамлакатимиз сув хўжалигини бозор тамо-
йиллари ва механизмлари асосида ривож-
лантириш, давлат бюджети харажатлари
юкини қисқартириш ва сув истеъмолчилари
манфаатларидан келиб чиққан ҳолда амалга
оширишни таъминлайди.
Манба ва адабиётлар руйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 25 октябрдаги ПҚ-4499-сонли “Қишлоқ хўжалигида
сув тежовчи технологияларни жорий этишни рағбатлантириш механизмларини кенгайтириш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги Қарори.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 октябрдаги ПҚ-4486-сонли “Сув ресурсларини
бошқариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 26 декабрдаги ПҚ-4086-сонли “Ўзбекистон
Республикасининг 2019 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва давлат бюджети параметрлари
ҳамда 2020-2021 йилларга бюджет мўлжаллари тўғрисида”ги Қарори.
4.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 3 майдаги 320-сонли “Фермер хўжалик-
ларининг насос агрегатлари ва суғориш қудуқлари истеъмол қиладиган электр энергияси қийматини қоплаш учун
Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетидан субсидиялар ажратиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
185
5.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 17 апрелдаги ПҚ-3672-сонли “Ўзбекистон
Республикаси Сув хўжалиги вазирлиги фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида” Қарори.
6.
Gonzalez-Alvarez, Y., A.G. Keeler, and J.D. Mullen. 2006. “Farm-Level Irrigation and the Marginal Cost of Water Use:
Evidence from Georgia.” Journal of Environmental Management 80(4): р. 311–317.
https://doi.org/10.1016/j.jenvman
2005.09.012.
7.
Hurtado RM. 2012. Pricing water resources to finance their sustainable management. A Think-Piece for the EUWI
Finance Working Group. Retrieved from Stockholm, Sweden. p. 24.
8.
Molle J, Berkoff F. 2007. Irrigation Water Pricing: the Gap between Theory and Practice. British Library: London, UK.
p. 261.
9.
Perry, C.J.; Seckler, D.; Rock, M.T.; Seckler, D.W. 1997. Water as an Economic Good: A Solution, or a Problem?
Research Report 014; International Irrigation Management Institute: Colombo, Sri Lanka, р. 17.
10.
Tsur Y, Dinar A. 1995. Efficiency and equity considerations in pricing and allocating irrigation water. Policy
Research Working Paper No. 1460. World Bank Agriculture and Natural Resources Department, Agricultural Policies Division:
Washington, DC, USA.
11.
Ward, F.A. 2010. Financing Irrigation Water Management and Infrastructure: A Review. Water Resources
Development, Vol. 26, No. 3, р. 321–349.
12.
ICID News. 2014. First Quarter. Financing Water for Agriculture. p. 3-5. https://www.icid.org/icidnews_14_1.pdf
13.
Ўзбекистон Республикаси сув хўжалиги вазирлиги ва Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
асосида муаллиф томонидан ҳисобланган.
14.
Ўзбекистон Республикаси сув хўжалиги вазирлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан
ҳисобланган.
15.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ИШЛАРИНИНГ БАЖАРИЛИШИДА ТЕХНИКАДАН
САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАРИ
Хатамов Очилди Қурбонович –
Термиз Давлат университети, и.ф.д., доц.
Қулматова Сайёра Сафаровна –
Термиз Давлат университети, мустақил тадқиқотчи
Аннотация:.
Мақолада Сурхондарё вилоятида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларининг
техника билан таъминланганлик ҳолати таҳлил қилинган. Шунингдек, вилоят фермер хўжаликларида агротехник
тадбирларни амалга оширишда техникаларга бўлган эҳтиёжни аниқлашнинг математик моделлари ва ҳисоблаш
натижалари келтирилган.
Таянч сўзлар:
қишлоқ хўжалик техникалари, машина-трактор агрегатлари, МТП.
Аннотация:
В статье анализирована состояние обеспеченности техникой сельского хозяйства
Сурхондарьинской области. Также представлены математические модели и результаты расчетов для определения
потребности в технике для реализации агротехнических мероприятий на региональных фермерских хозяйствах.
Ключевые слова:
сельскохозяйственные техники, математическая модель сельскохозяйственного технике.
Abstract:
The article analyzes the state of agricultural machinery in the Surkhondarya region. Also presented are
mathematical models and calculation results to determine the need for technology in the implementation of agricultural
measures.
Key words:
agricultural machinery, mathematical model agricultural machinery.
Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини иш-
лаб чиқаришда юқори унумдорликни таъ-
минлаш қишлоқ хўжалигининг барча тар-
моқларини комплекс механизациялашни та-
лаб қилади. Бу ўз навбатида ишлаб чиқариш
самарадорлигининг кескин ошиши, маҳсу-
лот сифати ошиши, шунингдек меҳнатга
сарф-харажатларнинг сезиларли даражада
камайишини таъминлайди.
Қишлоқ хўжалигида техника билан
таъминланиш масаласи ва ишлаб чиқариш
бирлигига сарфланган маблағлар айни дам-
даги энг муҳим масалалардандир. Ўзбекис-
тон Республикаси Президентининг 2017 йил
7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги фармонида барча
соҳалар қатори қишлоқ хўжалигини модер-
низация қилиш ва жадал ривожлантириш
энг муҳим вазифалардан бири сифатида бел-
гилаб, уларни изчил амалга ошириб бориш
соҳадаги улкан муваффақиятларга асос бў-
либ хизмат қилиши таъкидланди[1].
Бугунги кунда қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқаришини техника билан таъминлаш
аҳволини тубдан яхшилаш, қишлоқ хўжалик
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
