Иқтисодиёт ва таълим / 2021 №
1
238
10,7 фоизга ошган. 2019 йилга келиб барча тои-
фадаги хўжаликларида чорвачилик маҳсулотла-
ри ишлаб чиқариш динамикасига 1,6 фоизга,
фермер хўжаликлари 13,8 фоизга, қишлоқ хўжа-
лиги фаолиятини амалга оширувчи ташкилот-
лар 23 фоизга ошганлигини кўришимиз мумкин
(4-жадвал).
Хулоса қилиб айтганда, иқтисодиётни
модернация қилиш шароитида Ўзбекистонда
фермер хўжаликларида чорвачилик маҳсулотла-
ри етиштиришни ривожлантириш орқали кам-
бағалликни қисқартириш учун қуйидаги ишлар-
ни амалга ошириш мақсадга мувофиқ деб ҳисоб-
лайман:
Биринчидан,
гўшт ва гўшт маҳсулотлари-
нинг амалдаги ишлов бериш жараёнларини та-
комиллаштириш зарур. Чунки, асбоблар ва тех-
нологик жараёнлар, гўшт ва сут маҳсулотлари-
ни сертификатлаштириш тизимини жорий
этиш ва ривожлантириш чорвачилик маҳсулот-
лари етиштиришни самарадорлигини оширади.
Иккинчидан,
амалдаги норматив ҳужжат-
ларни қайта ишлаб чиқиш керак. Бу эса тадбир-
корлик субъектларига гўшт-сут маҳсулотлари-
ни ишлаб чиқаришда озиқ-овқат қўшимчала-
рини ишлатишнинг янги технологияларини иш-
лаб чиқишда, сут маҳсулотларининг янги тур-
ларини (қатиқли, творогли маҳсулотлар, қай-
моқли пасталар, спредлар ва бошқалар) ишлаб
чиқишда, қадоқланган гўшт-сут маҳсулоти миқ-
дорининг мувофиқлиги, шунингдек, унинг па-
раметрларини амалдаги норматив ҳужжатлар
талабларига мувофиқлигини баҳолашда қулай-
лик яратади.
Учинчидан,
транспортда ташишнинг са-
нитария-гигиена шартларини ўз ичига олади-
ган, гўшт хом ашёсининг сифатини ошириш ти-
зимини ишлаб чиқиш лозим. Чунки, молни сў-
йишдан олдинги тайёргарлик ва сўйиш жараё-
нида санитария-гигиена қоидаларига риоя қи-
лиш ва тадбиркорлик субъектлари томонидан
ишлаб чиқарилаётган, сақланаётган ва сотила-
ётган гўшт-сут маҳсулотларининг сифати оши-
шига олиб келади.
Тўртинчидан,
фермер хўжаликларида
чорвачилик маҳсулотлари етиштиришни жадал
ривожлантириш халқимизни арзон, сифатли
гўшт ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари билан
таъминлаш, қишлоқ жойларида истиқомат қи-
лаётган фуқароларнинг бандлигини ошириш
ҳамда даромадларини кўпайишига замин ярата-
ди. Ўзбекистон аҳолисининг чорвачиликни ри-
вожлантириш борасидаги тадбиркорлик ташаб-
бусларини давлат томонидан қўллаб-қувват-
лаш, ушбу тармоқда илмий ёндашувлар ва
илғор замонавий технологияларни амалиётга
тадбиқ этиш, импорт ўрнини босувчи ва экс-
портбоп чорва маҳсулотларини етиштириш ва
қайта ишлашни рағбатлантириш, истиқболда
аҳоли фаровонлигини юксалтириш ва камбағал-
ликни қисқартиришга олиб келади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.//”Халқ сўзи” газетаси,
30 декабрь 2020 йил № 275–276 (7746–7747).
2.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. //”Халқ сўзи” газетаси,
2020 йил 25 январь, № 19 (7521)
3.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 29.01.2020 йилдаги 280-сон “Чорвачилик тармоғига давлат томонидан
қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарори
4.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 12.05.2020 й. 280-сон “Чорвачилик тармоғига давлат томонидан
субсидия ажратишни тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида” ги Қарори
5.
Ўзбекистон Республикаси “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қонуни. 2004 йил, 26 август (ўзгартириш ва қўшимчалар
билан)
6.
Ўзбекистон Республикасининг «Ер кодекси».–Т.: «Ўзбекистон», 1998, 44-модда
7.
www.stat.uz
– Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси расмий сайти
ТУРЛИ ХЎЖАЛИК ЮРИТИШ ШАКЛЛАРИДАГИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
КОРХОНАЛАРИДА ГЎШТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ АҲАМИЯТИ
Кушаров Зохид Келдиёрович -
и.ф.н., доцент, Тошкент давлат аграр университети
Аннотация.
Ушбу мақолада пандемия шароитида турли хўжалик юритиш шаклларидаги қишлоқ хўжалиги
корхоналарида гўшт ишлаб чиқаришнинг истеъмол бозоридаги, ижтимоий ва давлат томонидан қўллаб-
қувватлашнинг аҳамияти ёритилган.
Калит сўзлар:
технология, талаб ва таклиф, истеъмол, барқарор ўсиш, тадбиркорлик муҳити, инвестиция,
хусусийлаштириш, наслдор қорамол, физиологик меъёр, озуқа экинлари, ветеринария хизмати.
Аннотация.
В данной статье рассматривается значение мясного производства на потребительском рынке,
социальная и государственная поддержка сельскохозяйственных предприятий различных форм экономической
деятельности в условиях пандемий.
Ключевые слова:
технология, спрос и предложение, потребление, устойчивый рост, предпринимательская
среда, инвестиции, приватизация, племенной скот, физиологическая норма, кормовые культуры, ветеринарная
служба.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 №
1
239
Abstract
:
This article discusses the importance of meat production in the consumer market, social and state support for
agricultural enterprises of various forms of economic activity in the context of pandemics.
Keywords
:
technology, supply and demand, consumption, sustainable growth, business environment, investment,
privatization, breeding stock, physiological norm, forage crops, veterinary service.
Мамлакатимизда аҳоли фаровонлигини
оширишнинг муҳим омилларидан бири-талаб
даражасидаги сифатли озиқ-овқат таъминотини
яхшилаш, жумладан чорвачилик маҳсулотлари
билан етарли таъминлаш муҳим масалалардан
бири ҳисобланади. Айниқса, бугунги Covid-19
пандемия шароитида Республика Президенти
ва ҳукумати томонидан озиқ-овқат таъминоти-
ни яхшилаш, хусусан чорвачилик соҳасини ри-
вожлантиришга катта эътибор қаратилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев шундай таъкидлаган эди: “Чорва-
чилик комплексига хориждан наслдор қорамол-
лар олиб келиш, уларни зарур технологиялар
асосида парваришлаш, етиштирилган маҳсулот-
ни шу ернинг ўзида қайта ишлашни йўлга қў-
йиш” масалаларига алоҳида эътибор қаратди[1].
Таклиф ва истеъмол уйғунлигини таъмин-
лашда гўшт ишлаб чиқариш ҳажмининг узлук-
сиз ва барқарор ўсишига таъсир кўрсатувчи
шарт-шароитлар ҳамда тадбиркорлик муҳитини
шакллантириш тақозо этилмоқда. Шунингдек,
гўшт истеъмолининг физиологик меъёрлар да-
ражасига етказилиши озиқ-овқат таъминоти-
нинг сифат даражасида бўлишига ижобий таъ-
сир кўрсатади.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида-
ноқ чорва маҳсулотларига давлат буюртмаси
бекор қилиниши ва эркин бозор нархлари жо-
рий этилиши, чорвачилик фермаларининг хусу-
сийлаштирилиши туфайли, гўшт ишлаб чиқа-
риш суръатлари 2000 йилдан бошлаб йилига
ўртача 5,1 фоизга ўсиб, унинг ялпи қишлоқ
хўжалик маҳсулотидаги улуши мос равишда
ғаллачиликнинг ўсиши ҳисобига 49,8 фоиздан
46,5 фоизга камайган бўлсада, унинг абсолют
ҳажми ўсиб бормоқда. Жумладан, тирик вазнда
ушбу даврларда гўшт ишлаб чиқариш 841,8
минг тоннадан 2019 йилда 2440,3 минг тоннага
ошган бўлса, сўйилган вазни мос равишда 513,0
минг тоннадан 1488,6 минг тоннага ортган.
Шу билан бирга, гўшт ишлаб чиқаришнинг
асосини ташкил этувчи чорва моллари бош со-
нининг мунтазам ўсиб бориши, турли шаклдаги
хўжалик юритувчи субъектларнинг гўшт ишлаб
чиқариш салоҳиятида жиддий ўзгаришлар рўй
берди.
Бу борада, деҳқон хўжаликларининг гўшт
ишлаб чиқаришдаги салмоғи 2000 йилда 91,1
фоиздан 2019 йилда 95,0 фоизга, фермер хўжа-
ликларида 1,3 фоиздан 2,6 фоизга ошгани ҳолда
қишлоқ хўжалик корхоналарида мутаносиб ра-
вишда 7,6 фоиздан 2,4 фоизгача камайди. Ушбу
даврда чорва молларининг таркибий тузилиши-
даги ўзгаришлар эвазига қорамол гўштининг
салмоғи 61 фоиздан 93,4 фоизга ўсган бўлса,
чўчқа ва парранда гўшти ишлаб чиқариш салмо-
ғи эса кескин камайди. Бунда қорамолларнинг
қорамолларнинг 94 фоизи, қўй ва эчкиларнинг
84 фоизи, парранданинг 58 фоизи аҳоли хона-
донларида боқилишини
таъкидлаш лозим[2].
Айни чоғда, чорвачилик маҳсулотлари
етиштириш, гўшт ишлаб чиқаришнинг маҳсул-
дорлик кўрсаткичлари ва озуқа экинлари ҳосил-
дорлигидаги ижобий силжишлар талаб даража-
сидан ортда қолмоқда. Пировардида эса, фер-
мер, деҳқон ва шахсий томорқа хўжаликларида
гўшт ишлаб чиқариш самарадорлиги пастлиги-
ча қолмоқда. Хусусан, қорамолларни гўштга
топширишнинг ўртача вазни 220-225 кг. ни
ташкил қилган ҳолда кунлик семириш кўрсат-
кичлари 450-500 граммга етмаяпти. Юқоридаги
сабабларга кўра, мамлакатимизда гўшт истеъ-
мол қилиш даражаси физиологик меъёрнинг
бешдан уч қисмини ташкил этмоқда[8].
Гўшт ишлаб чиқариш самарадорлигини
оширишга озуқа экинлари майдонининг камли-
ги, ем-хашак етиштириш ҳажмининг озлиги ва
сифати пастлиги, гўшт етиштиришга ихтисос-
лашган наслдор чорва моллари сонининг озли-
ги, ветеринария хизматлари сифати талаб дара-
жасида эмаслиги, ушбу соҳага ажратилаётган
инвестициялар миқдори етарли эмаслиги деҳ-
қон хўжаликларини қўллаб-қувватлашда кенг
қамровли ташкилий, иқтисодий ва ҳуқуқий ме-
ханизм такомиллаштирилмаганлиги каби омил-
лар салбий таъсир кўрсатмоқда.
Республикамизда дон мустақиллигига
эришиш билан бир қаторда гўшт ишлаб чиқа-
ришдаги ўсиш суръатларини таъминловчи тад-
биркорлик муҳити яратилди. Жумладан, томор-
қа экин майдонларининг 2,5 бараварга кенгай-
тирилиши, чорвачилик маҳсулотларига давлат
буюртмасининг бекор қилиниши шахсий томор-
қа ва деҳқон хўжаликларининг жами гўшт иш-
лаб чиқаришдаги салмоғини 61 фоиздан 94 %га
ортишини, аҳоли жон бошига тўғри келадиган
гўшт ишлаб чиқариш даражасини 38,8 дан 47,2
кг.га етишини таъминлади. Яъни, чорвачилик-
даги хусусийлаштириш ва иқтисодиётни эркин-
лаштириш соҳасидаги иқтисодий ислоҳотлар
натижасида кейинги 18 йилда аҳоли сонининг
34,5 фоизга ўсишига нисбатан гўшт ишлаб
чиқаришнинг умумий ўсиш суръати 63,2 фоизга
ўсишига эришилди[9].
Бироқ, меъёрий даражада истеъмолни
ташкил этиш учун гўшт ишлаб чиқаришни кў-
пайтирилиши жиддий ташвишланарли ҳолли-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 №
1
240
гича қолмоқда. Модомики, мамлакат аҳолиси
учун гўшт истеъмоли физиологик меъёр дара-
жасига кўтарилмас экан, озиқ-овқат таъминоти
муаммоларининг яхлит, тўлақонли ечимини то-
пиш кун тартибидан туширилмайди, (1-расм).
Шу боис, агроиқтисодиёт соҳасидаги тад-
қиқотларда озиқ-овқат таъминотининг сифат
даражасини белгиловчи гўшт истеъмоли тадқи-
қотчиларимиз томонидан кенг миқёсда ўргани-
лаётганлиги ижобий ҳол ҳисобланади.
1-расм
.
Гўшт ишлаб чиқаришнинг аҳамияти
Шунингдек, иқтисодиётни модернизация-
лаш босқичида мамлакатимизда гўшт истеъмо-
лининг физиологик талаблар даражасига нисба-
тан суст ривожланаётганлиги, бу эса, аҳолининг
ўсиш суръатларидан ортда қолаётганлиги,
турли хўжалик юритувчи субъектларнинг бозор
конъюнктурасига мослашувининг қийинчилик
билан кечаётганлиги, озиқ-овқат таъминотида
сифат ўзгаришларига эришиш зарурияти бево-
сита гўшт ишлаб чиқаришнинг ташкилий-иқти-
содий, илмий-назарий усулларини чуқурроқ ўр-
ганиш ва мавжуд тенденцияларни аниқлаш ҳам-
да илғор зоотехник ва технологик усулларни
татбиқ этиш асосида гўшт ишлаб чиқариш са-
марадорлиги ва аҳолининг ҳарид қобилиятини
ошириш вазифаларини уйғунлаштиришни та-
қозо этмоқда.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки,
тадқиқотларимизнинг мақсади умуман қишлоқ
хўжалигида чорвачиликни ривожлантириш са-
марадорлигини оширишнинг объектив зарур-
лигини доимо диққат марказимизда туришли-
ги, гўшт ишлаб чиқаришни ривожлантириш са-
марадорлигини оширишнинг ҳуқуқий асослари-
ни ўрганиш, чорвачиликка ихтисослашган фер-
мер хўжаликларининг ташкилий-иқтисодий
асослари тадқиқ қилиб бориш, чорвачилик тар-
моғида ривожланган давлатлар тажрибасидан
фойдаланишнинг назария асослари ўрганиш,
ривожланган мамлакатларда гўшт маҳсулотла-
ри етиштириш ҳолати тенденциясини таҳлил
қилиб бориш, жаҳонда чорвачиликнинг ривож-
ланиши ва жойлашуви хусусиятларини ва чор-
вачилик фермер хўжаликларини ривожланган
давлатлар тажрибасидан фойдаланган ҳолда
инновацион ривожлантириш йўналишларини
очиб бериш бўйича таклифлар ишлаб чиқишдан
иборат.
Пиравордида эса, гўшт ишлаб чиқаришда-
ги мавжуд ҳолат турли хўжалик юритувчи субъ-
ектларда уни ҳажмини кўпайтиришнинг сама-
рали йўлларини аниқлашга қаратилган илмий
таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш орқа-
ли тармоқни ривожлантириш алоҳида аҳамият-
га эга ҳисобланади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ги ПФ-4947-сонли Фармони. Ўзбекистон Республикаси
қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 №
1
241
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги “2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясини «Илм, маърифат
ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид Давлат дастури тўғрисида” ги ПФ-5953-
сон Фармони
3.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва
молларини кўпайтиришни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2006 йил 23 мартдаги ПҚ-308-сонли
қарори, сhttp://info@Gov.uz.
4.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Шахсий ёрдамчи, деҳқон ва фермер хўжаликларида чорва
моллар кўпайтиришни рағбатлантиришни кучайтириш ҳамда чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни
кенгайтириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2008 йил 21 апрелдаги ПҚ-842-сонли қарори,
сhttp://info@Gov.uz.
5.
А.А.Файзиев, З.К.Кушаров. Гўшт етиштириш динамикасининг статистик таҳлили(Мақола). Ўзбекистон
аграр фани хабарномаси, 2020 йил, 4 (82)-сон. 34-38 бетлар.
6.
Н.Х.Норалиев, З.К.Кушаров. Рақамли иқтисодиёт шароитида чорвачилик маҳсулотлари етиштириш
жараёнларини моделлаштириш (монография). “Иқтисод-молия” нашриёти, “Хумоюнбек-истиқлол мўжизаси”
босмахонаси. Тошкент – 2019 й.
7.
E.Yusupov, Z.Kusharov, Z.Siddikov, N.Alieva. Key problems of agricultural policy: food security and
diversification(article). Journal of Science and Healthcare Exploration (JSHE) Bi-Monthly, Peer-Reviewed, Refereed, Indexed
Journal, 30/06/2019, Page 1-7
8.
А.У.Абдурахимов, З.К.Кушаров. Қишлоқ хўжалигида гўшт ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги ва
уни ошириш истиқболлари (монография). “Ren-Poligraf” МЧЖ босмахонасида чоп этилди.7,2 б.т., Тошкент-2012 й
9.
Stat.uz- маълумотлари
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТИЗИМИДА ТЕХНИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Мирзаев Сарварбек Авазбекович -
Андижон иқтисодиёт ва қурилиш институти
Ижтимоий-иқтисодий фанлар кафедраси катта ўқитувчиси,
Аннотация
:
Мақолада қишлоқ хўжалиги техникаларидан фойдаланиш ва техник сервиси йўналишлари бўйича
кадрлар тайёрлашни йўлга қўйиш, қишлоқ хўжалиги корхоналарини бошқариш тизими, ишлаб чиқариш
самарадорлиги, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, хизмат кўрсатиш марказининг тузилишининг вазифалари,
функциялари, хизмат кўрсатиладиган ускуналарнинг ҳолати ва фаолияти тўғрисидаги маълумотлар берилган.
Калит
сўзлар
:
консалтинг, машина-трактор парк, диагностика, техник ўқитиш, утилизация, техник
хужжатлаштириш, менежмент, модернизация.
ОСОБЕННОСТИ ТЕХНИЧЕСКИХ УСЛУГ В СИСТЕМЕ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА
Аннотация
:
В статье представлена информация об организации обучения работе с сельскохозяйственной
техникой и ее техническому обслуживанию, системе управления сельскохозяйственными предприятиями,
эффективности производства, развитии сельского хозяйства, структуре и функциях сервисного центра, состоянии
и эксплуатации техники.
Ключевые слова
:
консалтинг, машинно-тракторный парк, диагностика, техническое обучение, утилизация,
техническая документация, менеджмент, модернизация.
FEATURES OF TECHNICAL SERVICES IN THE AGRICULTURAL SYSTEM
Abstract:
The article provides information on the organization of training in working with agricultural machinery and
its maintenance, the management system of agricultural enterprises, production efficiency, agricultural development, the
structure and functions of the service center, the state and operation of equipment.
Keywords
:
consulting, machine and tractor fleet, diagnostics, technical training, utilization, technical documentation,
management, modernization.
Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор
ривожланишида қишлоқ хўжалигининг ўрни
беқиёсдир. Иқтисодиётнинг барқарор ривож-
лантиришида қишлоқ хўжалиги техника хизма-
ти муҳим аҳамият касб этади. Техника бу, деҳ-
қоннинг қаноти. Бу нақл бежизга айтилмаган.
Шундай экан, мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги-
ни замонавий техникалар билан ўз вақтида таъ-
минлаш ва юртимиз равнақи, халқимиз фаро-
вонлиги йўлида меҳнат қилиш муҳимдир. Бу-
гунги кунда, қишлоқ хўжалиги экинларини ўз
вақтида бажарилишини таъминлаш учун техни-
ка воситаларига техник хизмат кўрсатиш муҳим
ҳисобланади.
Бундан кўриниб турибдики, Иқтисодиёт-
ни модернизация қилиш даврида қишлоқ хўжа-
лигида техник хизмат кўрсатишни бошқариш
тизимини шакллантиришнинг аҳамияти ортиб
бормоқда.
Президентимизининг 2019 йил 31-июлда-
ги “Қишлоқ хўжалиги машинасозлигини жадал
ривожлантириш, аграр секторни қишлоқ хўжа-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
