Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4
231
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА КООПЕРАЦИЯНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
ИНСТИТУЦИОНАЛ ЁНДОШУВИ
Закимов Айбек Муратбаевич -
Қорақалпоқ Давлат университети,
таянч докторант (PhD)
Аннотация.
Мазкур мақолада қишлоқ хўжалиги кооперациянинг афзалликлари ёритиб берилган,
республикамизда ушбу шаклини ривожлантириш борасида амалга оширилган ишлар баён этилган ҳамда миллий ва
хорижий тажрибаларни инобатга олган ҳолда кооперацияни ривожлантиришнинг мулкий ҳуқуқлар ҳамда
трансакция харажатлари нуқтаи назардан институционал ёндошуви келтирилган бўлиб, қишлоқ хўжалиги
кооперациянинг янги моделларини ташкил этиш борасида илмий тавсиялар берилган.
Таянч иборалар:
қишлоқ хўжалиги кооперацияси, институционал ёндошув, трансакция харажатлари,
мулкий ҳуқуқлар, расмий ва норасмий институтлар.
Аннотация.
В данной статье освещены преимущества сельскохозяйственной кооперации, описана работа,
проводимая в области развития данной формы кооперации в республике, приведен институциональный подход к
развитию кооперации с учетом отечественного и зарубежного опыта с точки зрения прав собственности и
трансакционных издержек, а также даны научные рекомендации по организации новых форм кооперации.
Ключевые слова:
сельскохозяйственная кооперация, институциональный подход, трансакционные
издержки, права собственности, формальные и неформальные институты.
Abstract.
This article highlights the advantages of agricultural cooperation, describes the work carried out in the
development of this form of cooperation in the Republic, provides an institutional approach to the development of cooperation,
taking into account domestic and foreign experience in terms of property rights and transaction costs, and provides scientific
recommendations for the organization of new forms of cooperation.
Keywords:
сельскохозяйственная кооперация, институциональный подход, трансакционные издержки, права
собственности, формальные и неформальные институты.
Кириш.
Республикамиз иқтисодиёти-
нинг янги сифат жиҳатдан янги инновацион
ривожланиш йўлига ўтиш - унинг глобалла-
шуви, рақобатни ривожлантириш, бозорда
етакчи ўринларини эгаллаш, маҳсулотлари-
ни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш техноло-
гияларнинг тубдан ўзгариши, атроф муҳит-
ни муҳофаза қилишга талабларни кучайти-
риш ҳамда янги ижтимоий устуворликлари-
нинг пайдо бўлиши товар ишлаб чиқарувчи-
ларни бозор иштирокчилари билан янги
ўзаро алоқа қилиш моделларини топиш ва
уларни ривожлантиришнинг замонавий ст-
ратегиялардан фойдаланишни тақозо этмоқ-
да. Бу каби ҳолат бевосита қишлоқ хўжалиги
соҳасига ҳам таъалуқлидир.
Шуни таъкидлаш керакки, алоҳида
субъектлар томонидан юқорида келтирил-
ган мақсадларга эришиш жуда мушкул. Шу
боис иқтисодиёти ривожланган давлатларда
бозор иштирокчилари фаолиятини муво-
фиқлаштирувчи турли хил кооперация
шакллари мавжуд. Бу эса ишлаб чиқарувчи-
ларнинг нафақат ишлаб чиқариш ва ноиш-
лаб чиқариш ҳаражатларини, маҳсулот ва
хизматларнинг таннархини пасайтиради,
балки фаолият натижасида ижтимоий кўмак
олишга имконият беради.
Республикамизда ҳам қишлоқ хўжали-
ги кооперациясини ривожлантиришга ало-
ҳида урғу берилган. Жумладан: “Аграр сек-
торнинг экспорт салоҳиятини ошириш, қў-
шилган қийматга эга маҳсулотлар ҳажмини
кўпайтириш, халқаро стандартлар асосида
маҳсулотларни сертификатлаш тизимини
кенг жорий этиш ва кооперация муносабат-
ларини ривожлантириш мазкур устувор йў-
налишнинг асосий мақсади ҳисобланади”[1].
Шуни инобатга олиб, қишлоқ хўжали-
гида кооперация шаклини ривожлантириш
учун унинг туб моҳиятини тушуниш, турли
олимларнинг ёндошувларни тизимлашти-
риш, тараққий этган давлатларда ҳамда қўш-
ни бўлган мамлакатларда унинг фаолияти
хусусиятларини, афзаллик ва устун томонла-
рини аниқлаш, илғор тажрибаларни ўрга-
ниш ҳамда ушбу тажрибаларни республика-
миз шароитига мослаштирган ҳолда жорий
этиш бўйича амалий тавсиялар ва илмий
таклифларни ишлаб чиқиш иқтисодиётимиз
ривожланишининг ҳозирги босқичида айнан
зарур ҳисобланади.
Тадқиқот мавзусининг ўрганилган-
лик даражаси.
Кооперациянинг фундамен-
тал назарий ва услубий асослари бир қатор
хорижий олимлар хусусан У.Кинг, Е. Норсон,
Р. Оуэн, Ф. Райффайзен, А. Сапиро, Ч.Фурье ва
бошқа чет эл олимларнинг ишларида акс эт-
тирилган. Кооперация назарияси соҳасидаги
фанни ривожлантиришда рус классик меро-
сига кирган А.В. Чаянов[21], М.Н. Туган-Бара-
новский [15], Н.П. Макаров [14], Н.Д. Кондра-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4
232
тьев[11], И.В. Емельянов [10] ва бошқа олим-
лар катта ҳисса қўшган. Шунингдек И.Н. Буз-
далов, В.А. Добрынин [9], А.В. Ткач [17],
К.И.Вахитов [8], Н.А. Кузнецова [12], Н.К. Фи-
гуровская [18], Е.Н. Козлова, [18], М.Ф.
Шкляр[22], Г.И. Шмелев[23], М.И.Козырь[24]
ва бошқа олимлар қишлоқ хўжалиги коопе-
рациясининг ташкилий-иқтисодий механиз-
мини такомиллаштиришга бағишланган.
Ўзбекистонда турли соҳаларда коопе-
рацияни ривожлантиришга Қ.А.Чориев[20],
Б.Б.Беркинов[6], Ш.Эргашходжаева[24], А.Ма-
далиева[13], М.Айнақулов[23], А.Хуррамова
[19], Р.Х.Ташматов [16], А. Абдуллаев[3],
А.Ж.Абдуллоев[4] ва бошқа олимларнинг
ишларида баён этилган.
Сўнгги йилларда институционал таҳ-
лилнинг турли воситаларидан фаолроқ фой-
даланилишига қарамай, кооперативлар фао-
лиятини ўрганиш кўпроқ анъанавий ёнда-
шувга асосланади. Ушбу тадқиқотларни ти-
зимли деб бўлмайди, чунки норасмий инс-
титутларнинг кооператив ташкилотлар фао-
лиятига таъсирини ҳисобга олмайди. Қиш-
лоқ хўжалиги кооперативларида самарали
мулкчилик тузилмасини шакллантириш ма-
салалари, шунингдек, ривожланган бозор
муҳитига мос стратегия ва ташкилий модел-
ларни танлаш муаммолари кам ўрганилган
бўлиб қолмоқда.
Тадқиқотнинг таҳлили.
Шуни алоҳида
таъкидлаш керакки, республикамизнинг
Жиззах, Самарқанд, Тошкент ва Фарғона
вилоятларининг 8 та туманида жами 41 та
мева-сабзавотчилик йўналишидаги қишлоқ
хўжалиги бирлашмалари, шу жумладан ко-
оперативлари ташкил этилган. Шунингдек,
2020 йилда Фарғона, Андижон ва Наманган
вилоятларининг 22 та туманида 31 та, 2021
йилда республика бўйича 100 та қишлоқ хў-
жалиги бирлашмалари (кооперативлари)ни
ташкил этиш режалаштирилган[2]. Аммо Ўз-
бекистонда ривожланган бозор иқтисодиё-
тига эга бўлган давлатлардан фарқли ўлароқ
кооперация амалиёти кўп асрлар давомида
шаклланган, янги кооператив тузилмалар
давлат ташаббуси билан жадаллашган тар-
тибда ташкил этилган. Шу боис аграр соҳада
кооперативларнинг мавжуд ва истиқболли
ташкилий моделларини баҳолаш учун ташқи
муҳит, кооперативлар амалиёти ва назария-
си ўртасидаги доимий интерактив ўзаро ало-
қадорлигини ҳисобга олувчи институционал
ёндошуви келтирилган (1-расм).
Ҳаётий циклнинг барча босқичларида
кооператив билан боғлиқ долзарб масалала-
рига бағишланган тадқиқотларда, институ-
ционал ёндашув алоҳида аҳамиятга эга, чун-
ки бозор институтлари (савдо қилиш, инвес-
тицияларни жалб қилиш қоидалари ва иқти-
содий муҳитнинг бошқа таркибий қисмлари)
билан биргаликда расмий ва норасмий инс-
титутлар билан намоён бўлган институцио-
нал муҳит (ташкилот ёки шахснинг хатти-
ҳаракатларини бошқарадиган чекловлар)
ҳар қандай ташкилот шу жумладан коопера-
тив фаолиятининг муайян доирани шакл-
лантиради. Масалан, ижтимоий йўналтирил-
ган ташкилот сифатида намоён бўлган қиш-
лоқ хўжалиги истеъмол кооперативининг
ўзига хослиги кооператив фаолиятини ри-
вожлантиришнинг иқтисодий омиллари би-
лан бирга ижтимоий омилларни омилларни
ҳам ўрганишни талаб қилди, бу эса институ-
ционал иқтисодий таҳлил воситалари ёр-
дамида амалга ошириш мумкин.
Кооператив мулкчилик таркиби ва
назорат тизими билан бошқа ташкилотлар
ва якка бошқарадиган хўжаликлардан фарқ
қилади. Унинг инвесторларга қарашли фир-
ма билан фарқлари турли мақсадлар ҳисоб-
ланади: кооператив ўз эгаларига энг яхши
хизматларни тақдим этади ва фирма эса -
уларга инвестициялардан юқори даромад
келтиради. Якка бошқарадиган хўжаликдан
фарқли ўлароқ, кооператив кўплаб аъзолар-
га эга ва уларнинг барчаси тенг ҳуқуқларга
эга. Демократик бошқарув механизми уму-
мий фикрнинг тез ва самарали шаклланиши-
ни кафолатламайди, оппортунизмни, бино-
барин, агентлик харажатларини ва номақбул
қарорларни истисно қилмайди.
Неоинститутионализм нуқтаи назари-
дан, биз қишлоқ хўжалиги кооперативни ре-
сурс етказиб берувчилар, маҳсулотлар ис-
теъмолчилари, молиявий ва бошқа инсти-
тутлари, давлат ва маҳаллий ҳамжамият би-
лан ўзаро муносабатлар жараёнида пайдо
бўладиган умумий иқтисодий, ижтимоий ва
бошқа муаммоларни ҳал қилиш мақсадида
ихтиёрий равишда бирлашган қишлоқ хўжа-
лиги ишлаб чиқарувчилари томонидан яра-
тилган, унинг мақсадлари ва мулкчилик тар-
киби, назорат механизмлари ва даромадни
тақсимлаш усуллари билан фарқ қиладиган
хўжалик фаолиятни юритишнинг ўзига хос
тури ҳисобланган институционал тузилма
сифатида кўриб чиқамиз.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4
233
1-расм. Кооперацияга нисбатан институционал ёндошув ва унинг ташқи
ва ички муҳит билан ўзаро алоқаси
Мулкий ҳуқуқлар ҳуқуқий чекловлар-
ни ва ресурслардан фойдаланиш тартибини
аниқлайдиган ижтимоий институтлар сифа-
тида қуйидагилардан иборат: ташкилотнинг
барча мажбурий тўловлардан (қолдиқ даъ-
волардан) кейин қолган соф даромадига бўл-
ган ҳуқуқлар ва қонун билан аниқ белги-
ланмаган активлардан фойдаланиш тўғриси-
да қарор қабул қилиш ҳуқуқлари (назорат-
нинг қолдиқ ҳуқуқи). Улар бир қатор хусу-
сиятларга эга бўлиб, уларни чеклаш коопе-
рацияга бирлаштириш учун рағбатланти-
риш, қизиқиш ва мотивлар даражасини ка-
майтиради. Буларга мулкка эгалик қилиш ва
тасарруф этиш тартиби, даромаднинг бир
қисмини ўзлаштириш ҳамда уларнинг вақт
чегараси киради.
Таҳлил натижалари.
Хорижий тажри-
бадан маълумки, фаолият кўрсатаётган ко-
оператив ташкилотлари дуч келаётган кўп-
лаб муаммоларнинг манбаи мулкий ҳуқуқ-
ларнинг заиф тақсимоти ҳисобланади. Бири-
нчидан, бошқарув ва назорат механизмлари
трансакциялар ҳажми ва кооперативга ки-
ритилган сармоя миқдори билан боғлиқ
эмас, иккинчидан, кооперативдан чиқишда
унинг иштирокчи сармоядаги ўз улушини
бозор нархида сотишга имкониятига эга
эмас – унга бўлинмас жамғармаларга фойда-
дан ажратмалар миқдорини ўз ичига олмай-
диган пай қайтарилади, кўпайиб бораётган
Кооператив-
коалиция-
ташкилот
Коопера-
тивлар
назарияси
Кооператив
-ташкилот
Кооператив-
вертикал
интеграция
шакли
Институционал ёндошув
Кооперати
в
Ихтисосла
шув
ойиллари
Кооперация
тури
ойиллари
Фаолият
миқёси
Ташкил
ий
Демографик
муҳит
ойиллари
Сиёсий
муҳит
Социомаданий
муҳит
Илмий-техник
муҳити
Табиий муҳит
Табиий
муҳит
Ички муҳит
Ташқи муҳит
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4
234
пайлар бўйича тўловлар уларнинг шаклла-
нишидан кейин уч йилдан кейин амалга
оширилади. Холбуки бу қишлоқ хўжалиги
ишлаб чиқарувчиларининг кооперация фао-
лиятига инвестиция киритишга бўлган қи-
зиқишини камайтирар экан, кооперативлар-
нинг ташкилий моделлари мулкий ҳуқуқ-
ларни такомиллаштириш йўналишида ўзга-
риши лозим.
Ташкилий модель, бизнинг тушуниши-
мизча, бу хўжалик юритувчи бирликнинг
бозордаги хулқ-атворини белгиловчи ва
фаолият кўрсатишнинг асосий тамойиллари-
ни амалга оширишга имкон берувчи муҳим
ташкилий хусусиятлар мажмуидир. Коопера-
тив бизнесни ташкил этиш модели ҳам шун-
га ўхшаш тўплам билан белгиланадики, ун-
да: мулкчилик ҳуқуқлари таркиби, бошқарув
ва назорат механизмлари ва ҳар бир коопе-
ратив агентнинг унинг фаолиятида иштирок
этиш шакли каби элементлар мавжуд.
Кооператив фаолиятни чексиз битим-
лар занжири ва кўплаб шартномалар тўпла-
ми деб ҳисоблаганимизда мулкчилик инсти-
тутининг аҳамияти аниқ бўлади. Қишлоқ хў-
жалигида ўтиш ислоҳотлар жараёни тран-
сакцияларни бошқаришнинг олдинги тарти-
бини йўқ қилди ва қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқарувчилари ресурслар, ер ва маҳсулотлар
билан битим тузиш учун янги бозор меха-
низмларини ўзлаштиришга тўғри келмоқда.
Ушбу битимларни амалга ошириш натижа-
лари асосан кооперативларнинг фаолияти
самарадорлиги ва харажатларини аниқлай-
ди, чунки улар айнан ишлаб чиқарувчилари
томонидан якка тартибда амалга оширишда
мумкин бўлмаган ёки рухсат бўлмаган би-
тимларни ташкил этиш учун яратилган. Бу
ҳолат ушбу туркумнинг таснифини ва асосий
такрибий қисмларини аниқлаштиришни та-
лаб қилди.
Таъминот қишлоқ хўжалик коопера-
тивлари нархлар ва ресурслар сифати, сотиш
кооперативлари эса харидорлар ҳақидаги
маълумотларни қидириш бўйича харажат-
ларни амалга оширади – буларнинг барчаси
ташқи битим харажатлари бўлиб, барча таш-
қи ҳамкорлар билан ўзаро алоқа қилиш ха-
ражатларини ўз ичига олади. Ташкилот ичи-
да шундай харажатларнинг яна бир тури
борки, у интерналларга тегишли бўлиши
мумкин:
биринчидан, ташкилий моделни яра-
тиш, юритиш ва ўзгартириш харажатлари;
иккинчидан, ташкилот фаолиятининг
ўзгарувчан харажатлари бўлиб, улар орасида
агентлик ва кооператив ичидаги технологик
занжирнинг алоқаси орқали товарлар ва хиз-
матларни жисмоний ўтказиш билан боғлиқ
харажатлар. Кооперативнинг трансакция ха-
ражатлари таркибини таҳлил қилиш шуни
кўрсатадики, уларнинг қиймати кооператив-
нинг қандай ташкил этилганлиги, унинг эга-
лик қилиш ва бошқарув тузилиши қанчалик
самарали эканлигига боғлиқ.
Хулоса
1.
Қишлоқ хўжалиги кооперацияни ўр-
ганишда мулкий ҳуқуқлар, трансакция хара-
жатлари таркиби, расмий ва норасмий инс-
титутларнинг кооператив ичидаги агентлар-
нинг иқтисодий хулқ-атвори ва рағбатларга
ҳамда ташкилотнинг ўзини бозор муҳитида-
ги хулқ-атворига таъсирини ўрганиш имко-
ниятларида намоён бўлган янги институцио-
нал назариянинг методологик афзалликлари
тадқиқ этилган.
2.
Қишлоқ хўжалиги кооперативи ту-
шунчаси аниқлаштирилиб, у бошқа хўжалик
фаолияти турларидан ўзининг мақсадлари,
мулкчилик тузилиши, назорат механизмла-
ри ва даромад тақсимоти усуллари билан
фарқ қилиши аниқланади.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ
хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-
5853-сонли Фармони.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 14 мартдаги «Мева-сабзавотчилик соҳасида қишлоқ
хўжалиги кооперациясини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-4239-сон қарори.
3.
Абдуллаев А. Қишлоқ хўжалиги кооперативлари: тажриба ва имкониятлари. // Ўзбекистон қишлоқ
хўжалиги. – Тошкент, 2008. - №7–Б. 29.
4.
Абдуллоев А.Ж. Қишлоқ хўжалигида кооперация муносабатларини ривожлантиришнинг устувор
йўналишлари. дис. автореф. … иқт. фан. номз. – Т.: ТИҚХММИ. 2019. – 53 б.
5.
Айнақулов М.А. Кичик корхоналарнинг йирик корхоналар билан ишлаб чиқариш кооперациясини
ривожлантириш (Жиззах вилояти мисолида). иқт. фан. ном. дисc….автореф. - Тошкент.: ТДИУ. 2004. - 21 б.
6.
Беркинов Б.Б.Касаначиликка асосланган кооперация. Т.:ТДИУ, 2006 й.
7.
Буздалов И. Проблемы и перспективы развития сельскохозяйственной кооперации в России. //
Международный сельскохозяйственный журнал. – Москва, 2003. - № 2. - С. 3-11.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
