Методика оценки конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции на мировом рынке

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

235

8.

Вахитов К.И. Кооперация: теория, история и практика. М.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и

К

0

”, 2006. – 560 с.

9.

Добрынин В.А. Кооперация в сельском хозяйстве. - М.: Уч.-изд. центр «Земля России», 1999. - 117 с.

10.

Емельянов И.В. Сельскохозяйственная кооперацiя / И. Емельянов ; Харьковск. о-во сел. хозяйства. Ком.

содействия сел. кооперации. - Харьков : [б. и.], 1918. - 53 с.

11.

Кондратьев Н. Д. Мировое хозяйство и его конъюнктуры во время и после войны. — Вологда:

Обл.отделение Гос.издательства, 1922.

12.

Кузнецова Н.А. Развитие системы сельскохозяйственных потребительских кооперативов : Дис. ... д-ра

экон. наук : 08.00.05 Саратов, 2005. - 467 с.

13.

Мадалиев А. Кооперативы взаимопомощи – решение проблем. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. –

Ташкент, 2007.- № 12. – С. 38.

14.

Макаров Н.П. Новая кооперация в сельском хозяйстве и картофелекрахмальное производство / Н.

Макаров. - Кострома : Костром. губ. земство, 1911. - [6], 84, 14, XIV с., 2 л. схем., карт.; 25. - (Сборник статистических
сведений по Костромской губернии; Вып. 2).

15.

Туган-Барановский М.Н. Социальные основы кооперации, Москва, 2006.

16.

Ташматов Р.Х. Кооперация – фермер хўжаликларини ривожлантириш истиқболи йўналишларидан бири.

// Экономика и класс собственников. – Ташкент, 2004. - №1. - Б. 48-50.

17.

Ткач А.В. Сельскохозяйственная кооперация. Учебное пособие.- 3-е изд., испр. и доп. – М.: Издательско-

торговая корпорация “Дашков и К0”, 2005. – 364 с.

18.

Фигуровская Н.К, Козлова Е.Н. Кооперация, страницы истории, Москва 1994.

19.

Хуррамов А. Фермер хўжаликларида кооперациянинг аҳамияти // Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси.

– Тошкент, 2004. - № 7-8. – Б. 4-6.

20.

Чариев К.А. Совершенствование управления производством в условиях межхозяйственной кооперации: на

примере межхозяйственных животноводческих предприятий УзССР: диссертация ... кандидата экономических наук:
08.00.05. - Тащкент, 1980. - 164 с.

21.

Чаянов А.В. Краткий курс кооперации. – М.: Центральное товарещество «Кооперативное издательство»,

1925. – 79 с.

22.

Шкляр М.Ф. Кредитная кооперация, учебное пособие, Москва 2007, с. 86.

23.

Шмелев Г.И., Буздалов И.Н., Козырь М.И. и др. Межхозяйственная кооперация и агропромышленная

интеграция в европейских социалистических странах. - М.: Колос, 1980. – 159 с.

24.

Эргашходжаева Ш.Д. Бозор рақобати шароитида қишлоқ жойларида кооперацияни ривожлантиришнинг

маркетинг стратегияси. дис. автореф. … иқт.фан.док. – Т.: ТДИУ. 2006.

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА МАҲСУЛОТЛАРНИНГ ЖАҲОН БОЗОРИДАГИ

РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ БАҲОЛАШ УСЛУБИЁТИ

Имомов Жамшидхон Одилович -

Тошкент давлат иқтисодиёт университети, тадқиқотчи

Аннотация.

Мақолада қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг жаҳон бозоридаги рақобатбардошлигини

ошириш, ички бозорда ўз мавқейини сақлаш ва хорижий мамлакатларда янги бозорларни ўзлаштириш хозирда
долзарб аҳамият касб этмоқда. Шунингдек, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, хусусан мева-сабзавот
маҳсулотларининг жаҳон бозоридаги рақобатбардошлиги илк маротаба ELECTRE усули орқали ELECTRE усулининг
авфзаллиги эксперт баҳолаш усуллари орқали ноаниқ тўпламларни аниқ рақамларга келтириш имконини

беришини эътиборга олган ҳолда таҳлил амалга оширилган. Олиб борилган тадқиқот натижасида
маҳсулотларнинг рақобатбардошлигига таъсир этувчи омиллар танланиб, жаҳон бозорида рақобатбардошлигини
оширишда халқаро стандартни қўлланилиш даражаси, имиджи, хавфсизлиги ва бошқалар омилларга эътибор
бериш зарурияти кўрсатиб берилган ва Жаҳон бозорида мева-сабзавот маҳсулотлари рақобатбардошлигини
баҳолаш услубиёти тўғрисида баён этилган.

Калит сўзларлар

Рақобатбардошлик; қишлоқ хўжалиги; халқаро стандартлар; хавфсизлик; ELECTRE; озиқ-

овқат; қадоқлаш; дизай.

Аннотация.

Статья посвящена повышению конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции на

мировом рынке, сохранению ее позиций на внутреннем рынке и освоению новых рынков в зарубежных странах.
Также анализ проводился с учетом конкурентоспособности сельхозпродукции, особенно фруктов и овощей, на
мировом рынке, впервые преимущество метода ELECTRE перед методом ELECTRE состоит в том, что он
позволяет довести неопределенные упаковки до точных цифр с помощью методов экспертной оценки. В
исследовании подчеркивается необходимость уделять внимание уровню применения международных стандартов,

имиджу, безопасности и другим факторам в повышении конкурентоспособности продукции на мировом рынке, а
также описывается методология оценки конкурентоспособности фруктов и овощей на мировом рынке.

Ключевые слова

:

Конкурентоспособность; сельское хозяйство; международные стандарты; безопасность;

ELECTRE; еда; упаковка; дизайн.

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

236

Annotation.

The article is devoted to increasing the competitiveness of agricultural products in the world market,

maintaining its positions in the domestic market and developing new markets in foreign countries. Also, the analysis was

carried out taking into account the competitiveness of agricultural products, especially fruits and vegetables, in the world
market, for the first time the advantage of the ELECTRE method over the ELECTRE method is that it allows you to bring
undefined packages to exact figures using expert assessment methods. The study emphasizes the need to pay attention to the
level of application of international standards, image, safety and other factors in increasing the competitiveness of products in
the world market, and also describes the methodology for assessing the competitiveness of fruits and vegetables in the world
market.

Key words:

Competitiveness; Agriculture; international standards; safety; ELECTRE; food; packaging; design.

Кириш.

Қишлоқ хўжалигини модерни-

зация қилиш ва жадал ривожлантириш, жум-
ладан, мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини

янада мустаҳкамлаш, аграр секторнинг экс-
порт салоҳиятини сезиларли даражада оши-

риш долзарб вазифалардан бири бўлиб, уш-
бу вазифани амалга оширишда қишлоқ хўжа-

лиги маҳсулотларини нафақат ички, балки
жаҳон бозорида рақобатбардошлигини таъ-

минлашни талаб этади[1]. Маҳсулотларнинг

рақобатбардошикни таъминлашда муҳим
омиллардан бири бу сифат кўрсаткичи ҳи-

собланади[2]. Ҳозирда аксарият истеъмолчи-
лар ва мамлакатимиздаги ёки хорижий ҳам-

корлар учун нафақат маҳсулотларнинг сифа-
ти, балки уларни етиштиришдан тортиб

истеъмолчига етказиб бериш жараёнлари
сифати ва ҳавфсизлигини таъминлаш муҳим

аҳамият касб этади. Ушбу жараёнларни ка-
фолатланган амалга оширилиши менежмен-

ти тизимларига (МТ) асосланган стандарт-
лар орқали таъминланади.

Қўлланилган материаллар ва услуб-

лар.

Тадқиқотда тизимли ёндашув билан

бирга рақобатбардошликни баҳолашнинг

умумилмий усуллари, қиёсий ва мантиқий
таҳлил, статистик таҳлил, иқтисодий-мате-

матик, омилли таҳлил, SWOT таҳлил, сўров,
танланма кузатув усуллари қўлланилган.

Шунингдек, умумлаштириш, қайта ишлаш,
таҳлил-синтез ва прогнозлаштириш усулла-

ридан фойдаланилган.

Илмий адабиётлар шарҳи.

Маҳсулот-

лар рақобатбардошлигини ошириш бўйича
М.Портер, К.Фляйшер, Ф.Котлер, П.Друкер,

Б.Карлоф, А.Стрикленд, А.Оуэн ва бошқалар
илмий ишлари классик ишларга айланган

бўлса, Р. Эрнст, Ж. Ҳaaр ва бошқалар ўзлари-
нинг замонавий ёндашувларини беришган.

[3];[4];[5];[6]

Хусусан М.Портер ва унинг издошлари

томонидан илгари сурилган назарияга муво-

фиқ рақобатбардошлик икки омилга, бирин-
чи омил – сифат, иккинчи омил – нархга

таяниши кўрсатиб ўтилган. М.Портер томо-
нидан рақобат стратегиясида рақобатбар-

дошлик детерминанти илгари сурилган бў-

либ, ишлаб чиқариш самарадорлиги асосида
рақобатбардошликни белгилайди. Мамла-

катлар, минтақалар ва кластерлардаги маҳ-
сулдорликни қўллаб-қувватлайдиган рақо-

батдошликнинг афзалликлари микроиқти-
содий асосларига эътибор қаратади[4].

Р. Эрнст ва Ж. Ҳаар томонидан XХI аср-

да учта кучли симбиотик кучлар, яъни глоба-

лизация, рақобатбардошлик ва бошқариш

бизнесни йўқ қилиш мумкинлигини кўрса-
тиб ўтган. Глобализация ва рақобатбардош-

лик асосан бозор кучлари томонидан тартиб-
га солинади, улар глобаллашувнинг афзал-

ликларидан, яъни анъанавий “кўринмас” қўл
фойдаланиш учун самарадорликни ошириш-

га қаратилган муҳим ўзгаришларни кучайти-
ради. Ушбу ўзгаришларни амалга ошириш

учун нафақат хусусий сектор, балки хукумат
маъсул эканлиги кўрсатб берилган[6].

Бир гуруҳ олимлар рақобатбардошлик

ва тармоқларнинг келажакдаги ривожлани-

ши сифатни бошқариш тизими билан боғ-
лиқлигини ҳам эътироф етишди.

Халқаро стандартларга мувофиқ си-

фатни таъминлаш масаласи ички бозорда
маҳсулотлар, айниқса мева-сабзавот маҳсу-

лотларининг рақобатбардошлигини сақлаш
ва уларнинг жаҳон бозоридаги мавқеини

оширишда муҳим аҳамиятга эга.

Сифат менежменти тизимлари, улар-

дан қишлоқ хўжалиги тармоғида фойдала-
нишни такомиллаштириш масалалари кўп-

лаб хорижлик олимларнинг, хусусан, И.Ан-
софф, Р.Кунц, А.Томпсон, А.Фейгенбаум,

Дж.Х.Харринтон,

В.Шухарт,

П.Самуэлсон,

Ф.У.Тейлор, В. Е. Швец ва бошқаларнинг ил-

мий ишларида ёритилган[7];[8].

Рақобатли бозор шароитида сифат тўғ-

рисидаги тасаввур бир жойда тўхтаб қолмай,

бетиним ўзгаради дейди америкалик йирик
мутахассис А.В. Фейгенбаум ҳамда Сифатни

муҳандис ёки маркетолог эмас, балки истеъ-
молчининг қарори аниқлашини такидлай-

ди.[7]

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

237

Бундан ташқари, қишлоқ хўжалиги

фаолиятининг келажакдаги ривожланиши
бир қатор олимларнинг тадқиқот ишларида

ҳам ўз аксини топган.

O.M. Жоффре, Ж.Р. Де Вриес, Л. Клекх

лар томонидан олиб борилган тадқиқот на-

тижасида кичик ишлаб чиқарувчилар томо-
нидан технология ва амалиётни жорий

этишнинг кенг тарқалган усули бу хўжалик
кластерилиги кўрсатиб берилган. Бунга фер-

мерлар ва таъминот тармоғининг бошқа иш-
тирокчилари ўртасида тармоқ ва ҳамкорлик

алоқаларини ўрнатиш орқали эришилади.
Фермерларнинг амалиётлари ва технология-

ларини қабул қилишда деҳқончилик клас-
терларининг ўрни тадқиқот этилиб, мосла-

шишга олиб келадиган қарорларни тушуниш
муҳимлиги, чунки улар ердан барқарор фой-

даланишга асосий таъсир кўрсатиши таъ-

кидланган. Фермер клатерлари ишончни
оширади ва аъзолар ўртасидаги муносабат-

ларни мустащкамлаши, мавжуд фермерлик
тармоқларига (яъни кластерларга) таяниш

барқарор технологияларни жорий этиш ва
ердан фойдаланишни режалаштириш мақ-

садларига эришиш учун ишончли восита
эканлигига кўрсатилган. [9]

Су Й., Хе С.,Ванг К., Шахтахмассеби А.Р.

ва бошқалар томонидан олиб борилган тад-

қиқотлар натижаси шуни кўрстадики, ҳозир-
ги вақтда қишлоқ хўжалиги, ресурсларнинг

чекланганлик ҳолати ва бир пайтнинг ўзида
атроф-муҳитга салбий таъсирни камайти-

риш билан, ўсиб бораётган аҳолининг овқат-

ланиш масалалари билан боғлиқ жиддий
муаммога дуч келмоқда. Шундай қилиб,

муаммоларни ҳал қилишнинг энг яхши усу-
ли сифатида интегратсиялашган қишлоқ хў-

жалиги таклиф этилган. Интегратсиялашган
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши барқа-

рор қишлоқ хўжалигининг истиқболли моде-
лига айланди. Интегратсиялашган қишлоқ

хўжалиги ишлаб чиқаришининг молиявий
жозибадорлигини ошириш ва келажакда те-

римчи учун фойдали циклни тарғиб қилиш
учун баъзи сиёсий рағбатлар таклиф қилин-

ди. [10]

Д.Тилман қишлоқ хўжалиги корхонала-

рининг барқарорлигини ўрганган [11], Э.

Фонсека [12], К. Марзалл [13] и Котер Ф.лар
[14] эса фермер хўжаликларда қарорлар қабу

қилишни тадқиқ этишган. Бошқа бир қатор
олимлар С.Родригес [15], M.Л.Феррейра[16],

Камиларис А. [17]лар қишлоқ хўжалигида

катта ҳажмдаги ахборотлар оқими билан

ишлаш масаларини ўрганишган.

Бошқа бир гуруҳ олимлар М.С. Хуан

[18], К.Э. Гиллер [19], А.Дж. Чен [20], Е.М. Де

Олде [21], Н. Ван Каувенберг [22], М. Кропфф
[23], Р. Шоу [24], Р. Никкиля [25], С. Фунтас

[26], А.З. Аббаси [27], Б.А. Обер [28], ва
бошқалар барқарор агроэкотизимга тизимли

ёндошув ва фермер хўжаликлари учун ахбо-
рот таъминоти дастурини яратиш бўйича

тадқиқот олиб боришган.

Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мам-

лакатларида сифатни бошқариш ва маҳсу-
лотлар рақобатбардошлигини ошириш маса-

лалари Г.Г.Азгальдов, В.А.Дедекаев, С.Т.Лапи-
кус, В.С.Мхитраян, И.В.Калинина, В.С.Кухарь,

Ю.М.Сапего, С.В.Карпова, В.В. Карпузов,
М.М.Кане, Е.Н. Голубкова ва М.Э. Сейфуллаева

каби олимлар тадқиқотларида ўрганилган.

[29], [30], [31], [32], [33], [34], [35], [36], [37],
[38], [39], [40].

С.В. Карпова ўзининг “Международный

маркетинг” номли ўқув қўлланмасида. Рақо-

батбардошлик (competitiveness) тушунчаси-
га аниқ бир бозор ва маълум бир сотиш вақ-

ти билан аниқ боғланган нисбий сифатдеб
таъриф берган. Шунингдек, бир бозорда ра-

қобатбардош бўлган маҳсулот бошқасида бу
сифатга эга бўлиши шарт эмаслигини, рақо-

батбардошлик фақат харидор (истеъмолчи)
учун аҳамиятли бўлган хусусиятлар билан

белгиланишини таъкидлайди[36].

Е.Н. Голубкова ҳамда М.Э. Сейфуллаева-

лар ўзларининг “Международный марке-

тинг” номли ўқув-услубий қўлланмасида,
Рақобатбардошликни баҳолашнинг асоси бо-

зор шароитларини ўрганишдир. “Рақобат-
бардошлик”га – “аниқланган бозор талабла-

рига ёки бошқа маҳсулотларнинг сифатлари-
га нисбатан унинг истеъмол ва харажат си-

фатлари йиғиндисини ҳар томонлама баҳо-
лашни ўз ичига олган маҳсулотнинг қиёсий

характеристикаси” сифатида таъриф берил-
ган. [40]

Ўзбекистонда маҳсулотлар рақобатбар-

дошлигини ошириш ва сифатни бошқариш

тизимини такомиллаштиришнинг умумий
муаммоларини ўрганиш бўйича маҳаллий

олимларимиздан А.Ш.Бекмуродов, Н.К. Юл-

дашев, Н. Махмудов, З.Дж. Адилова, Т.М. Ах-
медов, Ш.Ж.Эргашхўжаева, Б.Т. Салимов,

М.У. Бадалова, У.А. Садуллаев, О.А Сафаров ва
бошқа олимлар илмий тадқиқот ишлари

олиб борганлар[41], [42], [43], [44].

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

238

Шу билан бирга, сифат менежмент ти-

зими асосида мева-сабзавот маҳсулотлари
рақобатбардошлигини ошириш масалалари

етарли даражада ёритилмаган. Ушбу ҳолат

мазкур йўналишларда илмий изланишлар
олиб бориш зарурлигини тақозо этади, ҳам-

да тадқиқот мавзусининг долзарблигини
белгилайди.

Таҳлиллар ва тадқиқотлар.

Мамла-

катда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар-

нинг жаҳон бозоридаги рақобатбардошлиги-
ни юқорилиги, мамлакатнинг ижтимоий

иқтисодий ривожланишида бош омиллардан
бири бўлиб ҳисобланади. Ишлаб чиқарилаёт-

ган маҳсулотларнинг жаҳон бозоридаги ра-
қобатбардошлиги юқори бўлмас экан бу на-

фақат мамлактнинг жаҳон бозоридаги ўрни-
га балки, экспорт маҳсулотларининг камайи-

ши ва импорт маҳсулотларнинг ўсиши аҳо-

лининг ижтимоий ривожланишига, мамла-
кат валюта заҳирасининг пасайишига, шу-

нингдек бандлик даражасининг ошишига
катта таъсир қилади. Бундан ташқари экс-

порт

маҳсулотларининг

ҳилмаҳиллиги,

унинг саноқли маҳсулотлар тури билан чега-

ралиниб қолмаслиги ҳам муҳим аҳамиятга
эга. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики

бундай ҳоллар, мамлакатнинг жаҳон бозори-
даги муқаррар халокатини ифодалайди[3].

Халқаро эксперт ташкилотлари мони-

торинги натижаларига кўра жаҳонда бир қа-

тор озиқ-овқат хом-ашёси ва уларнинг қайта
ишланган маҳсулотлари катта ҳавф туғдири-

ши аниқланди. Жаҳон қишлоқ хўжалиги

амалиёти ривожланишининг ҳозирги босқи-
чидаги ҳавфли маҳсулотларга ўсимликчи-

лик, чорвачилик ва балиқчилик хом-ашё ва
маҳсулотлари киритилган. Замонавий эколо-

гия ва ҳаво, сув ҳавзалари ва ернинг ифлос-
ланиши муаммолари микробиологик, физио-

логик, қишлоқ хўжалиги зараркунандалари
билан зарарланишларнинг кўпайишини,

қишлоқ хўжалиги хом-ашёси ва унинг маҳ-
сулоти касалланиши, ҳамда бошқа турдаги

бузилишининг кўпайишини келиб чиқарди.
Ушбу мауммони ҳал қилиш учун бир қатор

пестицидлар ва бошқа ўсимликларни ҳимоя
қилувчи кимёвий воситалар, ҳайвон ва қуш-

ларни ўстиришда доривор, гормонал, ўсиш-

ни тезлаштирувчи ва бошқа препаратлар
кенг қўлланилмоқда. Қўлланилувчи кимё-

вий воситалар озиқ-овқат маҳсулотларига

ўтади ва инсон организмида йиғилади, бу
жаҳондаги одамларнинг турли касалликла-

рининг шиддатли равишда кўпайишига са-

баб бўлади.

Ушбу муаммо ташвиши жаҳоннинг бар-

ча ривожланган мамлакатларига таъсир
қилди ва бирламчи глобал ишлаб чиқариш-

даги озиқ-овқат маҳсулотлари ҳавфсизлиги-
га боғлиқ рискларни камайтиришга янги ён-

дашувларни ишлаб чиқиш заруратини бел-
гилаб берди. Бу эса жаҳон бозорларида ўз

ўрнига, нуфузига ва энг асосийси халқаро
стандартга эга бўлган давлатлар (Хитой,

Туркия, Украина ва Голландия) билан Ўзбе-
кистон Республикасининг қишлоқ хўжалиги

ишлаб чиқариши ҳамда маҳсулот сифати ва
бозорга чиқиши бўйича таққослама таҳлил-

ларини олиб бориш билан баҳолаш мақсадга

мувофиқ.

Ҳозирги ноаниқлик ва таваккалчилик

шароитида тўғри ва самарали қарор қабул
қилиш учун албатта, илмий асос лозим бў-

либ, қарорлар мажмуасини кўплаб альтерна-
тивалардан иборатлигини назарда тутади-

ган бўлсак, ҳар бир альтернативанинг баҳо-
сини бошқа альтернативага нисбатан нис-

бий олинади. Тадқиқотда бундай мураккаб
жараён учун ELECTRE усули (Elication Et

Choix Traduisant la Realite- истисно ва танлов,
ҳақиқатни акс эттирувчи)дан фойдаланиб,

давлатларнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулот-
ларини етиштириш ва сотиш бўйича рақо-

батбардошлигини баҳолаймиз.

Ушбу усул ҳар бир альтернативанинг

сифат кўрсаткичи сифатида ҳисобламасдан

балки, фақат битта альтернативанинг бош-
қасидан устунлиги шарти белгиланади. Усул

билан қарор қабул қилиш учун биринчи нав-
батда Хитой, Туркия, Украина ва Голландия

давлатлари билан Ўзбекистон Республикаси
танлаб олинди. Бунда шартли равишда: A –

Хитой, B – Туркия, C – Украина, D – Голлан-
дия ва E – Ўзбекистон Республикаси деб бел-

гилаш киритиб оламиз.

Муаммонинг баёни одатда қуйидаги

танланган иқтисодий кўрсаткичларни 10 та
мезонлар асосида рейтинг шкаласи билан

баҳолаб оламиз, ушбу мезонларнинг бутун

сонлар орқали вазни аниқланади (1-жадвал).

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

239

1-жадвал

Давлатларнинг иқтисодий кўрсаткичларини экспертларнинг

20 баллик шкала бўйича баҳоси

Кўрсаткичлар

Давлатларнинг баҳоланиши (баллда)

Пара-

метрлар

вазни

Ҳитой

А

Туркия

B

Украина

C

Голландия

D

Ўзбекистон

E

Бозордаги тажрибаси

19

18

18

18

17

13

Бозордаги улуши

18

17

17

19

10

18

Давлат имиджи

19

19

20

20

14

7

Маҳсулотлар табиийлиги

15

18

17

16

18

20

Маҳсулот ассортименти

20

12

17

18

17

20

Маҳсулот нархи

18

20

20

20

14

16

Қадоқлаш дизайни

20

20

19

20

12

10

Маҳсулот яроқлилиги муддати

19

18

16

16

15

15

Халқаро бошқарувнинг амалий тажрибаси

19

20

20

20

10

12

Халқаро стандартни қўлланилиш даражаси

20

20

20

20

10

19

Σ

187

182

184

187

137

150

Ушбу аниқланган қийматлар асосида

қўйилган мақсадга энг яхши альтернатива-
ларни танлаш, давлатларнинг рақобатбар-

дошлигини баҳолаш ҳисобланади. N ҳар бир
мезон танланган кўрсаткич аҳамиятини тав-

сифловчи n бутун сон билан боғлиқ бўлиб, A
альтернатив B алтернативадан устун экан-

лиги ҳақидаги тахмин кўриб чиқилади бунда
N мезонларидан иборат I тўплам учта пастки

қисмга бўлинади. Жумладан:

I

+

(x,y),

А мезони В дан афзал бўлган

мезонлар тўплами

у: x>y

;

I

-

(x,y)

A дан ошадиган B мезонлар

тўплами

х: у>х

;

I

=

(x,y)

А ва B мезон қийматлари бир хил

бўлган мезонлар тўплами

у=х

.

1-босқич. Танланган давлатларининг

берилган параметр кўрсаткичлари ёрдамида

иккита альтернативанинг баҳоси орқали
иккита индекснинг: мувофиқлик ва номуво-

фиқлик қийматлари ҳисобланади. Ушбу ин-
декслар А альтернатив В альтернативасидан

устун эканлиги ҳақидаги фараз билан муво-
фиқлик ва номувофиқликни ҳар бир фермер

хўжаликларининг мос кўрсаткич қиймат-
ларини (агар А-В>0 бўлса, “+”; агар А-В<0

бўлса, “=”; “-”) ҳисоблаш асосида аниқланади.

2-босқич. Ҳар бир альтернативанинг

жуфтлик учун ҳисобланган индекслари тақ-

қосланадиган мувофиқлик ва номувофиқлик
даражасини белгилайди. Агар мувофиқлик

индекси белгиланган даражадан юқори бў-
либ ва номувофиқлик индекси паст бўлса, у

ҳолда альтернативалардан бири иккинчиси-
дан устунлиги асосланади. Акс ҳолда, муқо-

билларни таққослаб бўлмайди. Бу ҳисоб ки-
тоблар қуйидаги (1)-формула асосида аниқ-

ланади.

(1)

Ҳисоб-китоб натижалари ва жадвал

қийматларидан кўринадики, давлатлар кон-
фигурацияларининг

шартига асо-

сан энг устувор фермер хўжалиги D-Гол-
ландия бўлиб,

га тенглиги ва

кейинги

ўринда

А-Хитой

давлати

, С-Украина

ва

В-Туркия

ҳамда Е-Ўзбекистон

Республикаси

конфигурациясида

шарт ўринли бўлмаганлиги

боис ушбу давлатлар танланган Голландия.
Хитой ва Украина давлатлари билан рақо-

батлаша олмаслиги аниқланди.

3-босқич. Доминантлар альтернатив-

лар тўпламидан чиқарилади. Қолганлари би-
ринчи асосий тўплам(ядро)ни ҳосил қилади.

Ядрога киритилган альтернативалар эквива-
лент ёки таққосланмайдиган бўлиши мум-

кин. ELECTRE I усулида мувофиқлик индекси
A мезондан B мезон устунлиги ҳақидаги

фараз билан тузилади. Шунингдек, усулда
устунликнинг иккилик нисбати мувофиқлик

ва номувофиқлик даражаларига қараб бел-
гиланади. Агар мувофиқлик ва номувофиқ-

ликнинг ушбу даражалари қаерда бўлса,

альтернатив B билан солиштирганда А аль-
тернативаси яхшироқ деб эълон қилинади.

Агар ушбу даражаларда альтернативалар му-
ваффақиятсиз бўлса, улар таққосланмайди-

ган деб эълон қилинади. Ушбу мувофиқлик
матрицаси:

(2)

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

240

Методологик нуқтаи назардан, таққос-

ланмаслик тушунчасини киритиш қарорлар
назариясини ривожлантиришда муҳим бос-

қич ҳисобланади. Агар альтернативаларнинг

баҳолари асосан бир-бирига зид бўлса (битта
мезонга кўра, бири бошқасидан анча яхши,

иккинчисига кўра, аксинча), унда бундай қа-
рама-қаршиликлар ҳеч қандай тарзда қоп-

ланмайди ва бундай альтернативаларни тақ-
қослаб бўлмайди Жадвал маълумотларига

кўра, А ва D давлатлар рақобатбардошлиги-
ни таққослаш мумкин ва кейинги босқичга

ўтилади.

4-босқич. Мувофиқлик ва номувофиқ-

лик даражаларининг "заифроқ" қийматлари
(мувофиқликнинг паст даражаси ва юқори

даражадаги номувофиқликлар) киритилиб,
улардан камроқ альтернативали ядролар

ажратилади. Ушбу даражаларни белгилаб,

мувофиқлик коэффициентининг талаб қили-
надиган даражасини аста-секин тушириб,

номувофиқлик коэффициентининг зарур да-
ражасини ошириб, улар мавжуд бўлган кўп-

лаб альтернативаларни ўрганадилар.

Шу билан бир қаторда альтернатива-

лар таққосланадиган мувофиқлик ва ному-
вофиқлик коэффициентлари қарор қабул қи-

лувчи ва маслаҳатчи қўлида таҳлил воситаси
эканлигини таъкидлаш муҳимдир. Шунинг

учун номувофиқлик коэффициентининг за-
рур даражасини ошириш асносида таққос-

лаш мумкин бўлган давлатларни ажратиб
олиш мумкин бўлади яъни, В, С, Е давлатлар

устунида юқори даражадаги номувофиқлик-

лар (мос равишда 131; 150; 6,5) мавжудлиги
уларни таққослаш шарт эмаслигини келти-

риб чиқаради.

5-босқич. Охирги ядро энг яхши аль-

тернативаларни ўз ичига олади. Ядролар
кетма-кетлиги сифатдаги альтернативалар-

нинг тартибини белгилайди. Берилган дара-
жалар учун альтернативалар тўплами ному-

таносиблик ёки эквивалентлик жиҳатидан

доминант бўлмаган элементларнинг ядроси-
ни ажратиб туради. Даражалар ўзгарганда,

маълум ядродан кичикроқ ядро ажратилади

ва ҳоказо. Таҳлилчи қарор қабул қилувчига
турли хил ядролар шаклида муаммонинг

ечимини таклиф этади. Охир-оқибат, сиз
яхшироқ бирини танлашингиз мумкин. Шу

билан бирга, мувофиқлик ва номувофиқлик
кўрсаткичлари якуний хулоса чиқарилган

маълумотларга нисбатан "устуворлик" дара-
жасини тавсифлайди.

Ҳозирги вақтда жаҳонда сертификат-

лаш тизимидаги ягона тамоилларни ва ёнда-

шувларни таъминловчи, ҳамда маҳсулот иш-
лаб чиқарилувчи ва сотилувчи мамлакатдан

қатъий назар, унинг ҳавфсизлигини таъмин-
лашга йўналтирилган озиқ-овқат маҳсулот-

ларини сертификатлаш халқаро тизимлари

мувафаққиятли

фаолият

юритмоқда.

Айниқса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини

етиштириш, қадоқлаш ва уларни етказиб бе-
риш сифатини оширишда менежмент тизим-

ларидан самарали фойдаланиш лозим.

Якуний қисм.

Хулоса қилиб айтганда,

қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари рақобатбар-
дошлигини ошириш учун Сифатни бошқа-

риш тизимини халқаро стандартлар асосида
жорий этиш халқаро савдо-сотиқни амалга

ошириш, ҳамкорликда ишлаш, инвестиция-
ларни жалб этиш ва бошқа соҳаларда сифат-

ни бошқаришнинг жаҳонда умумий ва тушу-
нарли “тилини” яратади; савдодаги техник

тўсиқларни бартараф этади; бошқа мамла-

катларда сифатни бошқариш соҳасида эри-
шилган ютуқлар, илғор тажрибаларни ўрга-

ниш ва тажриба алмашиш воситаси ҳисоб-
ланади; унинг ёрдамида иқтисодиёти турли

даражада ривожланган давлатлар халқаро
иқтисодий муносабатларда тенг иштирок

этади.

Манба ва фойдаланилган адабиётлар:

1.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш

бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони. Ўзбекистон Республикаси қонунчилик ҳужжатлари
тўплами. 2017 йил. 6-сон.

2.

Лифиц И. М. Конкурентоспособность товаров и услуг: Учебное пособие. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Высшее образование;

Юрайт-Издат, 2009. - 460 с.

3.

Porter M.E. Esty D.C., Industrial Ecology and Competitiveness: Strategic Implications for the Firm Journal of Industrial Ecology. 2:

1998, p.35-43.

4.

Porter M.E., Kramer MR. (2006) Strategy and society: the link between competitive advantage and corporate social responsibility.

Harvard Business Review. 84: 78-92, 163. PMID 17183795

5.

Fleischer, K., Bensussan, B. Strategic and Competitive Analysis: Methods and Means of Competitive Analysis in Business / K. Fleischer,

B. Bensussan / Transl. - M., 2005 .-- 541 p.

6.

Ernst, Ricardo & Haar, Jerry. (2019). Globalization, Competitiveness, and Governability: The Three Disruptive Forces of Business in the

21st Century. 10.1007/978-3-030-17516-0. https://www.researchgate.net/publication/333441821_Globalization_Competitiveness_and_

Governability_The_Three_Disruptive_Forces_of_Business_in_the_21st_Century/citation/download

7.

Feigenbaum A. Product quality control. - M .: Economics, 2014;

8.

Harrinton J.H. Quality management in American corporations. - M .: Economics, 2010. Porter, M. Competition / M. Porter; trans. from

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 4

241

English O.L. Pelyavsky [et al.]. - M.: Williams, 2005 - 602 p.

9.

O.M. Joffre, J.R. De Vries, L. Klerkx, et al., Why are cluster farmers adopting more aquaculture technologies and practices? The role of

trust and interaction within shrimp farmers' networks in the Mekong Delta, Vietnam, aquaculture Journal Pre-proof (2019),

https://doi.org/10.1016/j.aquaculture.2020.735181

10.

Su Y, He S, Wang K, Shahtahmassebi AR, Zhang L, Zhang J, Zhang M, Gan M, Quantifying the sustainability of three types of

agricultural production in China: An emergy analysis with the integration of environmental pollution, Journal of Cleaner Production (2020),
doi:https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.119650.

11.

D. Tilman, K.G. Cassman, P.A. Matson, R. Naylor, S. Polasky. Agricultural sustainability and intensive production practices. Nature,

418 (6898) (2002), pp. 671-677, 10.1038/nature01014.

12.

E. Fonseca, E. Caldeira, L. Oliveira, A.C.M. Pereira, P.S. Vilela Agro 4.0: uma ferramenta web para gestão e análise da

sustentabilidade em agroecossistemas Anais Do XXIII Simpósio Brasileiro de Sistemas Multimídia E Web: Workshops E Pôsteres (2017), pp.

184-188

13.

K. Marzall, J. Almeida. Indicadores de sustentabilidade para agroecossistemas estado da arte, limites e potencialidades de uma nova

ferramenta para avaliar o desenvolvimento sustentável. Cad. Ciênc. Tecnol., 17 (1) (2000), pp. 41-59.

14.

Coteur, F. Marchand, L. Debruyne, F. Dalemans, L. Lauwers. A framework for guiding sustainability assessment and on-farm

strategic decision making. Environ. Impact Assess. Rev., 60 (2016), pp. 16-23, 10.1016/j.eiar.2016.04.003

15.

S. Rodrigues Filho, A.J. Juliani. Sustentabilidade da produção de etanol de cana-de-açúcar no estado de são Paulo. Estudos

Avançados, 27 (78) (2013), pp. 195-212.

16.

J.M.L. Ferreira, J.H.M. Viana, A.M. da Costa, D.V. de Sousa, A.A. Fontes. Indicadores de sustentabilidade em agroecossistemas. Inf.

Agropecu. Belo Horiz., 33 (271) (2012), pp. 12-25

17.

Kamilaris, A. Kartakoullis, F.X. Prenafeta-Bold. A review on the practice of big data analysis in agriculture. Comput. Electron. Agric.,

143 (2017), pp. 23-37, 10.1016/j.compag.2017.09.037 https://studme.org/279826/informatika/metody_electre

18.

M.S. Xuan Pham. How data analytics is transforming agriculture. Bus. Horiz., 61 (1) (2018), pp. 125-133,

10.1016/j.bushor.2017.09.011

19.

K.E. Giller, P. Tittonell, M.C. Rufino, M.T. Wijk, S. Zingore, P. Mapfumo, S. Adjei-Nsiah, M. Herrero, R. Chikowo, M. Corbeels, E.C. Rowe,

F. Baijukya, A. Mwijage, J. Smith, E. Yeboah, W.J. Burg, O.M. Sanogo, M. Misiko, N. de Ridder, S. Karanja, C. Kaizzi, J. K’ungu, M. Mwale, D. Nwaga,

C. Pacini, B. Vanlauwe. Communicating complexity: integrated assessment of trade-offs concerning soil fertility management within african

farming systems to support innovation and development. Agric. Syst., 104 (2) (2011), pp. 191-203, 10.1016/j.agsy.2010.07.002

20.

A.J. Chen, R. Watson, M.-c. Boudreau, E. Karahanna. Organizational adoption of green is and it: an institutional perspective. ICIS

2009 Proceedings - Thirtieth International Conference on Information Systems (2009), p. 142

21.

E.M. De Olde, F.W. Oudshoorn, C.A. Sørensen, E.A. Bokkers, I.J. De Boer. Assessing sustainability at farm-level: Lessons learned from a

comparison of tools in practice. Ecol. Indic., 66 (2016), pp. 391-404

22.

N. Van Cauwenbergh, K. Biala, C. Bielders, V. Brouckaert, L. Franchois, V.G. Cidad, M. Hermy, E. Mathijs, B. Muys, J. Reijnders, et al.

Safe-a hierarchical framework for assessing the sustainability of agricultural systems.Agric. Ecosyst. Environ., 120 (2-4) (2007), pp. 229-242

23.

M. Kropff, J. Bouma, J. Jones. Systems approaches for the design of sustainable agro-ecosystems. Agric. Syst., 70 (2001), pp. 369-393

24.

R. Shaw, R. Lark, A. Williams, D. Chadwick, D. Jones. Characterising the within-field scale spatial variation of nitrogen in a grassland

soil to inform the efficient design of in-situ nitrogen sensor networks for precision agriculture. Agric. Ecosyst. Environ., 230 (2016), pp. 294-306

25.

R. Nikkilä, I. Seilonen, K. Koskinen. Software architecture for farm management information systems in precision agriculture.

Comput. Electron. Agric., 70 (2) (2010), pp. 328-336

26.

S. Fountas, G. Carli, C.G. Sørensen, Z. Tsiropoulos, C. Cavalaris, A. Vatsanidou, B. Liakos, M. Canavari, J. Wiebensohn, B. Tisserye. Farm

management information systems: Current situation and future perspectives. Comput. Electron. Agric., 115 (2015), pp. 40-50

27.

A.Z. Abbasi, N. Islam, Z.A. Shaikh, et al. A review of wireless sensors and networks’ applications in agriculture. Comput. Stand.

Interfaces, 36 (2) (2014), pp. 263-270

28.

B.A. Aubert, A. Schroeder, J. Grimaudo. It as enabler of sustainable farming: an empirical analysis of farmers’ adoption decision of

precision agriculture technology. Decis. Support Syst., 54 (1) (2012), pp. 510-520

29.

Азгальдов Г.Г. Проблемы измерения и оценки качества продукции. – М.: «Знание», 2012;

30.

Дедекаев В.А. Вопросы совершенствование организации комплексной системы управления качеством продукции. Дис. на

канд.экон.наук. Львов, 2009;

31.

Лапикус С.Т. Экономическая эффиктивность повешения качества продукции, дис. на канд.экон.наук. – М.: 2011;

32.

Мхитраян В.С. Статистические методы в управлении качеством продукции. – М.: Финансы и статистика, 2012;

33.

Калинина, И.В. Особенности создания системы менеджмента качества на предприятии пищевой отрасли/ И.В.

Калинина, Р.И. Фаткуллин, Н.В. Наумен-ко// Вестник ЮУрГУ. Серия «Пищевые и биотехно-логии». – 2015. – Т. 3, №2. – С. 64–71,

34.

Кухарь В.С. Экономическая эффективность внедрения интегрированных систем менеджмента качества на

предприятиях малогои среднего бизнеса в зерновом производстве Северного Казахстана (на материалах Костанайской области).

Диссертация. Костанай-2012,

35.

Ю.М.Сапего. Системное управление качеством и безопасностью продукции агропроммшленного кластера. Диссертация

на соискание ученой степени кандидата экономических наук. Саранск 2017,

36.

Карпова С.В. Международный маркетинг Учебное пособие для вузов. С.В. Карпова. – 2-е изд. Перераб. И доп. – М.:

Издателство «Экзамен», 2005. – 288 с.,

37.

Карпузов В.В. Управление качеством в АПК. Учебное пособие. – М: ФГОУ ВПО МГАУ, 2007 – 302 с.

38.

Кане М.М., Иванов Б.В., Корешков В.Н., Схиртладзе А.Г. Системы, метода и инструменты менежмента качество. 2-е. изд.-

СПб.: Питер, 2012, 546с.:ил. Лифиц И. М. Конкурентоспособность товаров и услуг: Учебное пособие. - 2-е изд., перераб. и доп.- М.:

Высшее образование; Юрайт-Издат, 2009. - 460 с.

39.

Карпова С.В. Международный маркетинг Учебное пособие для вузов. С.В. Карпова. – 2-е изд. Перераб. И доп. – М.:

Издателство «Экзамен», 2005. – 288 с.

40.

Е.Н. Голубкова, М.Э. Сейфуллаева. Международный маркетинг: учеб.метод. пособие – М.: Дело и Сервис, 2008. – 256 с.

41.

Бекмуродов А.Ш., Ғафуров У.В. Ўзбекистон иқтисодиётни модернизациялаш ҳамда ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг

янги ва юксак босқичи йўлида. – Т.: Иқтисодиёт, 2008. – 126 б.

42.

Адылова З.Дж. Халқаро бозорларга экспорт маҳсулотларини йўналтиришнинг маркетинг стратегияси.

диссертатсия\ТДИУ Т, 2008.-325б,

43.

Бадалова М.У. Миллий иктисодиётда ҳалкаро ISO 9000 серияли сифатни бошкариш тизимини жорий этиш

хусусиятлари. Иқтисодий фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Т.: 2008

44. Садуллаев У.А. Совершенствование системы управление качеством на хлопкоочистительных заводах Республики.

Диссертация –Т.: 2011 -138 б.;

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ