«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
44
Annotatsiya:
Ushbu maqolada bugungi kunda O‘zbekistonda amalga oshirilayot-
gan islohotlar jarayonida modernizatsiya va innovatsion rivojlanishga berilayotgan
e’tibor haqida so‘z boradi. Ayniqsa jamiyatni modernizatsiyalash jarayonida yosh-
larda tadbirkorlik faolligini shakllantirishda ta’lim tizimining o‘rni xususida hamda
modernizatsiya va innovatsiya tushunchalariga olimlarning bergan ta’riflari va bu
boradagi fikr – mulohazalari tahlil etilgan.
Kalit so‘zlar:
modernizatsiya, texnologiya, tadbirkorlik, globalistika, kommunika-
tiv, lingvistika, antropologiya, g‘oya, innovatsiya, operatsion tizim, sxema, USB,
tafakkur, iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy.
Бугунги ҳолат юқори технологиялар, инновациялар замонидир. Ўзбеки-
стон ҳам ўз олдига илмий ютуқларга таяниб инновацион иқтисодиётга ўтиш-
ни мақсад қилиб қўйган. Бу жараён айниқса мамлакатни модернизация қи-
лиш билан ҳам боғлиқ.
Қайд этиш керакки, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-
ёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида 2018 йилни “Фаол тадбиркор-
лик, инновацион ғоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили”[1] деб
номлаш бўйича таклифи натижасида мамлакатимизда модернизация жара-
ёнларини инновациялар асосида изчил амалга ошириш устувор вазифа си-
фатида белгиланди.
Ўзбекистондаги модернизация соҳасини бориши аҳоли томонидан фаол
қўллаб-қувватланмоқда. “Ижтимоий фикр” жамоатчилик фикрини ўрганиш
маркази томонидан ўтказилган тадқиқотда иштирок этган 65,5 фоиз фуқа-
роларнинг фикрича, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Маж-
лисга Мурожаатномасидаги энг ижобий жиҳатлар бу – таълим тизимини
модернизациялаш, такомиллаштириш, мактабгача таълим, умумтаълим, кол-
леж, лицей ва олий ўқув юртларининг моддий-техника базасини мустаҳкам-
лашга қаратилгандир [2]. Ижтимоий фикр сўровномасида иштирок этган
респондентлар республикамизда илм-фанни тараққий эттириш, ёшларнинг
интелектуал салоҳиятни ошириш, етишиб келаётган ҳамда таълим олаётган
RAXMANOV ABDURAUF MUXAMMEDOVICH,
Toshkent moliya instituti, dos.v.b.
“Ijtimoiy fanlar” kafedrasi
abduraufraxmanov19713534@gmail.com
TA’LIM TIZIMINI
MODERNIZATSIYALASH
JARAYONIDA YOSHLARDA
TADBIRKORLIKNI
RIVOJLANTIRISHNING
INNOVATSION YO‘NALISHLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.univer-
s i t y - 5 - p p 4 2 - 4 7
STARS International University
45
ёшларни замонавий, халқаро талаблар стандартига жавоб бера оладиган
етук мутахассислар этиб тайёрлаш, жамият соҳаларини технологиялар би-
лан янгилаш ҳар доим устувор вазифа бўлганлигини қайд этдилар. Респон-
дентлар Фанлар академияси фаолияти, қатор илмий-тадқиқот муассасалари
ва марказларининг тикланиши, ёш, иқтидорли олимларга Президент томони-
дан берилаётган эътиборни алоҳида кўрсатиб ўтган.
Модернизация даврида янги ғоялар, технологиялар, назариялар пайдо
бўлади. Буларга информатика, глобалистика, коммуникатив лингвистика, ма-
даний антропология каби фанлардаги янги йўналишлар мисол бўла олади.
Аслида модернизация муаммоси ўта долзарб бўлганлиги учун унга қизиқиш
кундан кунга ошиб бормоқда. Жумладан, Ўзбекистон олимлари ҳам бу жара-
ённи турлича таҳлил қиладилар ва илмий изланишлар олиб бордилар ва бор-
моқдалар. Хусусан, А.Бегматов, С.Норқулов асарларида ана шу муаммолар
ёритиб берилган. Модернизация жараёнларига илм-фан ва янги технологи-
яларнинг таъсири, уларнинг ўзаро алоқадорлиги файласуфлар М.Абдуллае-
ва, С.Отамуродов, И.Саифназаров, Б.Тўйчиев, М.Нурматова, С.Мамашокиров,
А.Қодиров, Ғ.Ғаффаровалар томонидан олиб борилган. Қуйидаги тадқиқот-
чилар томонидан эса ёшларда модернизация ҳақидаги дунёқарашни кенгай-
тириш билан боғлиқ фикрлар ўртага ташланган. Булар қаторига тадқиқотчи
олимлардан Ш.Мадаева, К.Туленова, И.Хўжамуродов, М.Қаҳҳарова, К.Джа-
вакова, Ф.Юлдашеваларни киритиш мумкин. Модернизациянинг илмий би-
лиш ва ижтимоий муносабатлардаги ўрнини Н.Шермухамедова, Р.Баҳодиров,
Э.Иззетовалар илмий асослашга ҳаракат қилганлар.
Энди инновация ва у ҳақида ўтмишда ва ҳозирги даврдаги фикрларни кен-
гроқ таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз.
Маълумки, ўрта асрлар Шарқ алломалари орасида Абу Наср Форобийнинг
давлат ва жамият тараққиёти тўғрисидаги фикрлари ҳозиргача илмий жа-
моатчиликнинг эътиборида бўлиб келади. Мутафаккирнинг давлат бошқа-
рувига янгиликларни жорий этиш ва шу орқали фаровонликни таъминлаш
тўғрисидаги фикрлари бизнинг давримиз учун ҳам долзарб аҳамиятга эга-
дир. “Баъзан раҳбарлар бир шаҳарнинг соҳибкори, шаҳар халқи ҳаётига те-
гишли ишларда тадбиркор бўлади. Улар бу йўл-йўриқларни ўтмишда кечган
бошлиқлардан ўрганадилар, лекин шу билан бирга, раҳбар келажак учун ўт-
мишдаги расм-русум, йўл – йўриқларни ислоҳ қилиши лозим ва фойда топса
турмуш шароити тақозосига қараб уларни ўзгартиради. Шунингдек, ёмон
одатларни ўзида ифодаловчи ўтмишни ҳам ўзгартирмоғи керак. Акс ҳолда
ўтмишнинг талабларига риоя этиб, унинг кайфияти сақланса, турмушда ҳеч
қандай енгиллик, ўзгариш ва ўсиш бўлмайди” [3]. Демак, ушбу фикрда айнан,
инновация сўзи ишлатилмаган бўлса-да, унда инновация сўзини асл маъноси
бор. Ҳар бир даврнинг ҳам ўзига хос бошқарув усули бўлганидек, ўша давр-
да яшаб ўтган раҳбарлар, ўзидан олдинги раҳбар шахсларни жамият йўлида
олиб борган кенг кўламли халқчил ислоҳотларини давом эттириши ва улар
томонидан жамият бошқарувида ижобий самарага эришишда қўлланганме-
тод ва технологиялардан унумли фойдаланиши ҳамда ўзи олиб бормоқчи
бўлган кенг кўламли ислоҳотларни шунинг замирида қуриши лозим.
Ушбу соҳада Абу Али ибн Синонинг ҳам фикрлари диққатга сазовордир.
Мутафаккирнинг инсон фаолиятида билимнинг ўрни ва аҳамияти, олинган
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
46
билимларни ҳаётий турмушда қўллаш борасидаги мулоҳазалари алоҳида
аҳамиятга эга. Унинг фикрича, инсоннинг маънавий-руҳий олами билиш, би-
лим олиш ва амалий ҳаёт давомида шаклланади. Зеро, ҳаёт билимсиз бўлиши
мумкин эмас, билим эса амалиётсиз бефойдадир.
Инновация тушунчасининг шаклланишига эътибор берсак, бу тушунча
фалсафий адабиётларда асосан ХIХ асрнинг охирларидан қўлланила бо-
шлангани маълум бўлади.
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”да ушбу тушунча “инновация” (инг.
Innovationas – киритилган янгилик, ихтиро) -1) техника ва технология авлод-
ларини алмаштиришни таъминлаш учун иқтисодиётга сарфланган маблағлар;
2) илмий-техника ютуқлари ва илғор тажрибаларга асосланган техника, тех-
нология, бошқариш ва меҳнатни ташкил этиш каби соҳалардаги янгиликлар,
шунингдек, уларнинг турли соҳалар ва фаолият доираларида қўлланилиши”
[4] деб таърифланади.
Тадқиқотчи А.Эгамбердиев эса инновацияни қуйидагича таърифлайди:
“Инновация – жамият аъзоларининг янгича тафаккур ва фаолиятига асослан-
ган ҳолда моддий ва маънавий бойликлар яратиш жараёни бўлиб, унинг на-
тижасида ижтимоий-иқтисодий ҳаётда муҳим ижобий ўзгаришлар вужудга
келди”[5]. Кўриниб турибдики, инновация тушунчасини таҳлил қилишда бир
хил ёндашиш йўқ. Сабаби инновация сўзи турли соҳаларга тааллуқли бўлга-
ни туфайли шундай хусусиятга эгадир. Аслини олганда бу тушунчага Европа
олимлари ҳам бир жавоб тополганлари йўқ. Инновация сўзига таъриф бер-
ган европалик олимларнинг таклиф ва мулоҳазаларига эътиборни қаратамиз.
Жумладан, Йозеф Шумпетер инновацион тараққиёт назариясининг асосчи-
ларидан биридир. Унинг фикрича, иқтисодий ривожланиш янгиликлари халқ
хўжалигининг турли тармоқларига илмий янгиликларни татбиқ этилишига
асосланади. Бунинг натижаси иқтисодий жараёнларга ёки маҳсулотнинг си-
фатига таъсир кўрсатади ва инновацияларнинг мазмун-моҳиятини қуйидаги
қисмларга ажратиб хулоса қилади: нарсанинг ҳали кўпчиликка таниш бўлма-
ган янги товар ёки янги сифатга эгалиги; синаб кўрилмаган янги усул асоси-
да ривожланаётган ишлаб чиқариш соҳаси; янги товарлар кириб бормаган
бозорларнинг ўзлаштирилиши ва ривожлантирилиши; ишлаб чиқариш тар-
моғидан янги манбаларнинг очилиши; соҳада янги йўналишнинг яратилиши.
[6] Инновация тушунчасига бундай ёндашув кўпроқ иқтисодий нуқтаи на-
зардан ёритилган. Қисмлардан сезиладики, муаллиф иқтисодий нуқтаи на-
зардан инновация сўзи таҳлил қилинган бўлса-да, иш юритилиши жиҳатидан
тадбиркорлик унсурларига назар ташлаб, тадбиркорлик соҳасида янгили-
клар киритиш эканлигини унутмаган. Унумли фаолият, яъни тадбиркорликда
инновацияни – янгиликларни олиб кириш юқори самара беришни таъкидла-
ган. Инновация ҳақида батафсил фикр юритганлардан бири Питирим Соро-
киндир. Унинг фикрича, “...тараққиёт циклларининг динамикаси жараёнида
инновацияларнинг муҳим ўрнини асослаб берди, бу тушунчани флуктуация
сифатида талқин этди ва давлат (катта-кичик тизимлари)даги иқтисодий ва-
зият ижобий ва салбий томонга ўзгариб туришини таъкидлайди”[7].
Инновацияга ёндашувчилардан яна бири Скотт Беркундир. У инновация
бу- энг аввало, ғоядир, деб, таъкидлайди. Ғоялар ҳеч қачон якка ҳолда пайдо
бўлмайди ва ўзи билан бирга янги мазмундаги ғояни олиб келади. Жумладан,
STARS International University
47
компьютер клавиатураси. Унга боғлиқ ҳолда компьютернинг бир неча қисм-
лари пайдо бўлади. Бу ғоялар ХХ асрда юзага келган ва ижтимоий муҳитга
кирган, улар нарсаларнинг ўзаро бирлашувини ифода этган. Клавиатура ўзи-
да ёзув машинкаси, электр энергияси, пластмасса, операцион тизим, схема,
USB каби илгари яратилган янгиликларни ифода этади. Шу нуқтаи назардан
инновацияларга ҳам юқоридаги тенденцияларни татбиқ этиш мумкин.[8]
Инновациялар бўйича фалсафий кўринишда тадқиқотлар олиб борган
Скотт Элиас АҚШ инновация жараёнининг асосини қадимги давр билан
боғлайди. Аниқроғи ижодга яқин қўяди. “Илмий ижод тараққиётида инсон
ақлининг роли, унинг мураккаблашиб бориши, ижтимоий ақл, фандаги каш-
фиёт ва буларнинг натижасида ижоднинг янги моделларининг юзага келиши
муҳим илмий аҳамият касб этади, деб ҳисоблайди”[9]. Шундан келиб чиқиб
фалсафий ижоднинг қадимги шакллари бугунги инновацияларнинг асосини
ташкил этади.
Россияллик О.Шупленьков инновацияни жамиятда ўзгариш асосида ин-
сон яратувчилик фаолияти нуқтаи назаридан таҳлил қилади ва унга қуйи-
дагича таъриф беради: “Инновация яратувчилик, моддий ва номоддий ма-
даниятнинг янги элементларини (моделлар, шакллар) у ёки бу ижтимоий
тизимда тан олиниши ёки қўлланилиши билан боғлиқ бўлган ўзгаришлар-
нинг натижаси сифатидаги жараёндир” [10]. Бу нисбатан инновация сўзини
ижтимоий-фалсафий мазмунини аниқроқ ёритиб берган таърифда фалсафий
даражада тушунтиришга бўлган интилишни сезамиз. Қайд этиш лозимки, ин-
новацион жараённинг бунёдкорлик жиҳати инсон-халқ фаровонлигини таъ-
минлашнинг мустаҳкам асоси ҳамдир.
Юқорида биз инновация сўзининг келиб чиқиши, тараққий этиши ҳақида
фикр юритган олимларнинг мулоҳазалари билан танишар эканмиз, ушбу ту-
шунча мазмун-моҳияти билан ҳам янги фалсафий тушунчага яқинлигини се-
замиз.
Таъкидлаш лозимки, баъзи тадқиқотчилар янгилик ва инновация сўзла-
рининг моҳияти ва мазмунини бир-биридан ажратадилар. Т.З.Тешабаев “Би-
рон-бир янгиликдан инновациялар қуйидаги жиҳатлари билан фарқланади:
-инновациялар шунчаки янгилик бўлмасдан мавжуд тизимни тубдан ислоҳ
қилиш учун баъзан шароит яратиб беради;
-инновациялар жамият тараққиётида амалий жиҳатдан фойдали бўлиш ху-
сусиятига эга ;
-инновациянинг тадбиркорлик нуқтаи назаридан жамият умумий салоҳи-
ятига самара келтириши кутилади”[11] деб, таъкидлайди. Биз ушбу муаллиф
фикрига қўшилган ҳолда бу тушунчаларни мазмун ва моҳиятидан келиб
чиқиб, ўз ўрнида ишлатишни таклиф этган бўлар эдик. Зеро, тушунчаларни
фарқига бормасдан аралаштириб моҳиятига қараб мулоқотга олиб кирилма-
са, оқибатлари салбий бўлади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, жамиятни ривожлантиришда, модерниза-
ция қилишда ёш тадбиркорлар нималарга, қайси йўналишларга диққат-эъти-
борини қаратиши лозимлиги айниқса муҳим ва долзарб, деб ўйлаймиз.
Хулоса қилиб айтганда, модернизация жараёнида таълим соҳасидаги ин-
новациялардан хабардор бўлган ёш тадбиркор ўзини келажакдаги фаолия-
тини аниқ тасаввур қила олади. Ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маънавий жа-
«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
48
раёнлардан қайсисига ўз имкониятини амалга ошира олади, шу устида бош
қотиради, аниқроқ айтадиган бўлсак, ёмон-яхшини ажратиб олади.
Умуман олганда таълим соҳасидаги инновацияга ҳар томонлама ёндашиб,
энг асосий йўналишларни танлаб ҳаётга татбиқ этиш давр талабидир. Тад-
биркорнинг иннновацион онгини ривожлантириш ҳам таълим тизимига боғ-
лиқ , деб ўйлаймиз. Ёш тадбиркор жамият тараққиёти жараёнига мослашиб
иш олиб бориши зарур. Муаммога ижодий ёндашиш натижасида инноваци-
яни ҳаётга татбиқ этиш мумкин. Бу эса иқтисодий-ижтимоий муаммоларни
ривожлантиришни тизимлаштиради. Инновациялар ёш тадбиркор фаолия-
тини ўзига хос ўлчовларига, айнан миллий қадриятлар тузилишининг асосий
унсурига айланишига етаклайди.
Агар улар етакчилик хусусиятларини ўзларида жам этсалар, халқимиз ҳа-
ётини замонавий эҳтиёжларини қондиради ва интеллектуал имконияти етар-
ли бўлган креатив таҳлил қилиш ҳамда ёшларни эргаштира олиши туфайли
инновацион ҳаракатни амалга оширади ва инновацион хусусиятга эга бўлган
жамият шаклланиши учун маълум даражада фойда келтиради.
Ёш тадбиркорлар учун инновацион йўналишлардан бири тафаккур усули-
дан фойдаланишдир. Чунки ҳар қандай фикр, янгилик тафаккур орқали амал-
га ошади. Шу маънода айтиш мумкинки, мамлакатимиз ижтимоий-гуманитар
фанлар муаммоларини инновацион қайта қуриш, даврига қадам қўйди. Ушбу
жараённинг таъсири нуқтаи назаридан фалсафий методологияга эътибор
қаратди. Креатив тафаккур этиш муаммосини ҳал қилиш нафақат ёш тад-
биркорлар, балки ҳар қандай тадбиркор учун зарур. Қобилиятни ривожлан-
тириш ҳам тафаккур жараёнига боғлиқ. Демак, ёш тадбиркор ўз тафаккури
доирасини ҳам кенгайтириб бориши ўта муҳимдир. Ижтимоий онг ва тафак-
курнинг ривожланишида янги йўналишлар пайдо бўлмоқда. Зеро, тафаккур
қилиш инновацион ғояларнинг келиб чиқишига имкон яратади. Бу эса ёш
тадбиркорлар учун керакли имкониятларни очиб беради. Мазкур имконият
эса ёш тадбиркорларга фаолият юритишида қўл келади. Фикрлаш қобилия-
тига таъсир қилади. Мантиқий хулосалар чиқаришга ундайди. Тадбиркорлик
кенг жабҳаларни қамраб олади ва олмоқда. Булар ҳатто математика, физика,
фазовий ҳодиса бўладими, мусиқа, адабиёт, санъат, спорт соҳаларини ҳам
ўзида жамлайди. Ёш тадбиркор эса ушбу соҳаларни ҳам мушоҳада қилишга,
таҳлил қилишга интилиши лозим. Бу жараёнлар тафаккур образлари орқа-
ли амалга ошади. Маълумки, тафаккур нима деганда, тафаккур предмет ва
ҳодисаарнинг инсон онгида мавҳумлашган ёки абстракциялашган ҳолда акс
этишига тушунилади. Демак, инновацияда ҳали ривожланмаган, ҳаётда уч-
рамаган предмет ва ҳодисаларнинг ана шу тафаккур орқали намоён қилиш
хусусиятини ҳам унутмаслик керак. Ислоҳотлар жараёнида жамият аъзолари
бўлган ёшларнинг фаолият турлари, уларнинг ақлий фаолияти ва тафакку-
рини ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эгадир.
STARS International University
49
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
https://kun.uz/news/2017/12/22/savkat-mirzieev-2018-jil-nomini-elon-kildi
“Ижтимоий фикр” жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази расмий
веб-сайти. http://ijtimoiy-fikr/uz/ru/novosti/cociologicheskiy_oprosgrajdane_
uzbekistana_0_poslanii_prezidenta_strani_oliy_majlisu
1.Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Тошккент: Абдулла Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 1994. – Б. – 189-190.
2.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т.4. – Тошкент: 2002. – Б.169
3.Эгамбердиев А.А. Ўзбекистонда модернизациялаш шароитида ёшларда
инновацион онг шаклланишининг ижтимоий-фалсафий муаммолари. Фалса-
фа фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун
тақдим этилган Диссертация 2019 йил 40-бет
4.Шумпетер Йозеф. Теория экономического развития. Москва: Директме-
дия Паблишинг, 2007.-С 159.
5.Сорокин П. Социальная и культурная динамика. – Санкт Петербург: СПб-
ХГУ, 2000.-С.666.
6.Scott Berkun. The Myths of Innavation. Published by ORellyMedia Inc.,
Sebastopol, 2007. P. 7.
7.Skott Elias. Developments in Quaternary Science. 2012. Volume 16. – P.1.
8.Шупленьков.О.В. Промлема формирования инновационной личности в
современном обществе // Психология и психотехника, 2013.-№8.-С.21
9.Тешабоев Т.З. Олий ўқув юртларида инновацион фаолиятни такомил-
лаштириш йўллари. Иқтисод фан.номзод...дисс Тошкент 2009,-Б.27-28.
