№ 4 (2025) Foreign Linguistics and Linguodidactics

Mazkur maqolada  milliy mentalitetning   til orqali ifodalanishi va mustahkamlanishi, til vositasida, ayniqsa, maqollar orqali, xalqning madaniyati, asosiy ma’naviy qadriyatlari, axloqiy mezonlari va ko‘p asrlik hayotiy  tajribalari semantik struktura sifatida aks etishi asoslanadi. “Ot” komponentli o‘zbek xalq maqollarida milliy mentalitetning  aks etishi lingvomadaniy yondashuv asosida tahlil qilinadi.

Ushbu maqola rus va o‘zbek tillari o‘rtasidagi diminutiv shakllarni tarjima qilishning lingvistik muammolarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Asarda ikkala til tizimida deminutivlarning shakllanishining morfologik xususiyatlari ko‘rib chiqiladi, asosiy tarjima qiyinchiliklari tahlil qilinadi va ularni yengish strategiyalari taklif etiladi. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, tillarning tarkibiy va tipologik xususiyatlaridagi farqlar deminutiv shakllanishlarning semantik va stilistik nyuanslarini etarli darajada etkazish uchun muhim to‘siqlarni keltirib chiqaradi.

Ushbu tadqiqot o‘zbek sayyohlik matnlarini ingliz tiliga tarjima qilishda Skopos nazariyasini qo‘llashni o‘rganadi va xalqaro auditoriya talablarini qondirish uchun madaniy moslashuv zarurligini ta’kidlaydi. Turizm sohasidagi matnlar yo‘nalishlarni targ‘ib qilish va xorijiy tashrif buyuruvchilarni jalb etishga qaratilgani bois, tarjimonning vazifasi lingvistik tenglikdan tashqariga chiqadi. Bu esa pragmatik funksiyalarga, maqsadli madaniyat me’yorlariga va targ‘ibot maqsadlariga e’tibor qaratishni talab etadi. Hans Vermeer tomonidan taqdim etilgan Skopos nazariyasi asl matnga qat’iy sodiqlikdan ko‘ra tarjimaning maqsadini (yoki skoposini) ustuvor qo‘yadi. Ushbu funksional yondashuv, ayniqsa, madaniy o‘ziga xoslikni saqlash va ishontirish ta’siri muhim o‘rin tutgan sayyohlik tarjimasi uchun juda mos keladi. Tadqiqotda o‘zbek sayyohlik matnlarining aniq misollarini o‘rganib chiqib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjimada qiyinchilik tug‘diradigan umumiy madaniy havolalar, iboralar va tarixiy ifodalar aniqlanadi. So‘ngra, ushbu elementlarni ingliz tilida so‘zlashuvchi auditoriyaga moslashtirish orqali haqiqiylikka putur yetkazmagan holda matnning tushunarliligini va jozibadorligini qanday oshirish mumkinligi ko‘rsatib beriladi. Shuningdek, tadqiqotda ko‘zlangan skoposlarga mos keladigan mahalliylashtirish, tushirib qoldirish va tushuntirish qo‘shimchalari kabi strategiyalar muhokama qilinadi. Natijalar samarali turizm tarjimasi manba va maqsadli madaniyatlar o‘rtasida maqsadli, auditoriyaga yo‘naltirilgan tanlovlar orqali vositachilik qilishi kerakligini tasdiqlaydi.

So‘nggi yillarda sun’iy intellekt vositalari, xususan yirik til modellari, ta’lim jarayonida innovatsion yondashuv sifatida keng muhokama qilinmoqda. Tadqiqotchilar bunday texnologiyalarning o‘quvchilarda tahliliy tafakkurni rivojlantirish, o‘z fikrlash jarayonini nazorat qilish ko‘nikmalarini shakllantirish hamda o‘rgangan bilimlarni yangi vaziyatlarda qo‘llash salohiyatini alohida ta’kidlamoqda. Jumladan, sokratik suhbatlar, o‘quvchi tomonidan yuritiladigan kuzatuv daftarlari va matn janrini o‘zgartirishga asoslangan topshiriqlar sun’iy intellekt vositalari yordamida o‘quvchilarni chuqur mulohaza yuritishga va yuqori darajadagi tafakkurni rivojlantirishga undaydi. Shu bilan birga, yuzaki o‘zlashtirish, aqliy yukni sun’iy tizimlarga o‘tkazib yuborish va algoritmlardagi noxolislik kabi xavf-xatarlar ham mavjud bo‘lib, bu texnologiyalarni o‘qitish jarayoniga puxta va tanqidiy yondashuv asosida integratsiya qilish zarurligini ko‘rsatadi. Ushbu maqolada sun’iy intellekt vositalarining imkoniyatlari L.S. Vygotskiyning ijtimoiy-madaniy yondashuvi va B. Blum tasnifi asosida tahlil qilinib, ularning ingliz tilini chet tili sifatida o‘rgatishda tafakkur va o‘z-o‘zini boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantirishdagi o‘rni baholanadi. Maqolada sun’iy intellekt vositalaridan ta’lim jarayonida tanqidiy mulohaza, hamkorlik va o‘z faoliyatini tahlil qilishga asoslangan pedagogik yondashuv orqali samarali o‘quv muhitini yaratishda foydalanish imkoniyatlarini asoslab berilgan.

Mazkur maqolada faol o‘qish va savollar tuzish orqali o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish masalalari yoritilgan. Unda ingliz tilini o‘rganayotgan o‘smir yoshdagi o‘quvchilar uchun yuqoridan-pastga (top-down) va pastdan-yuqoriga (bottom-up) yondashuvlarning integratsiyasi samarali ekanligi ta’kidlanadi. Ayniqsa, fon bilimlarini faollashtirish, o‘quvchilarning savollar berishga rag‘batlantirish va o‘qilgan matnni shaxsiy hayot tajribasi bilan bog‘lash orqali chuqur tushunishni shakllantirish mumkinligi ko‘rsatilgan. “Zumrad va Qimmat”, “Oltin tarvuz” kabi xalq ertaklari hamda Xo‘ja Nasriddin latifalari o‘quvchilarning madaniy ongini kengaytirish va o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirish uchun foydali manba bo‘la oladi. Shuningdek, maqolada o‘qituvchilar uchun amaliy tavsiyalar ham berilgan.

Maqolada Jozef Jeykobsning English Fairy Tales va o‘zbek xalq ertagi Zumrad va Qimmat asarlaridagi lingvomadaniy realiyalar tarjimasi tahlil qilingan. Taqqoslash asosida milliy taomlar, maishiy buyumlar, ijtimoiy unvonlar va marosimlarga oid iboralar tarjima jarayonida qanday aks etishi o‘rganilgan. Tadqiqot davomida realiyalar turlari aniqlanib, tarjima strategiyalari — to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘girish, moslashtirish, tavsiflovchi tarjima va tushirib qoldirish — tahlil qilingan. Natijalar tarjimonning madaniy vositachi sifatidagi rolini ko‘rsatib, madaniy o‘ziga xoslikni saqlash uchun tavsiflovchi tarjima ko‘p qo‘llanilishini, universallashgan tushunchalarda esa moslashtirish ustuvor bo‘lishini ko‘rsatadi. Ushbu maqola xalq og‘zaki ijodi tarjimasi murakkabliklarini yoritib, tarjimonlar uchun amaliy tavsiyalar beradi.

Ushbu tadqiqot Avtomatik nutqni aniqlash (ASR) texnologiyalarining ingliz tilini ikkinchi til sifatida (L2) o‘rganuvchilarning og‘zaki korpuslarini yig‘ish va tahlil qilish jarayoniga integratsiyasini o‘rganadi. Turli metodlarni aralashtirish usulida olib borilgan mazkur tadqiqot ishida Whisper va BERT asosidagi modellar misolida ASR tizimlarining aniq transkripsiyalar yaratish va ikkinchi til o‘zlashtirish jarayonini oshirishdagi samaradorligi baholandi. Miqdoriy natijalar transkripsiya yuqori aniqlikda ekanligini ko‘rsatdi, tavsifiy jihatdan esa ASR ga asoslangan fikr-mulohazalar (feedback) talabalar faolligining, hamda talaffuz va og‘zaki nutq ko‘nikmalarining sezilarli darajada yaxshilanishiga olib kelishini aniqladi. Texnologiyaning kamchilik tomonlari, ma’lumotlar maxfiyligi hamda fikr-mulohaza mexanizmlari bilan bog‘liq axloqiy masalalar ham tadqiqot doirasida o‘rganib chiqildi. Tadqiqot natijalari ASR texnologiyalarining til ta’limini tubdan o‘zgartirish salohiyatiga ega ekanligini tasdiqladi, ya’ni mazkur texnologiya o‘quvchilarni real vaqtda baholash va individuallashtirilgan fikr-mulohazalar (feedback) taqdim etish imkonini berib, til o‘rganuvchilarning har qanday toifa guruhlari uchun qo‘llanilishi mumkin deb topildi.

Ushbu maqolada audiovizual materiallarni ta’limda qo‘llanilishining samaradorligi haqida so‘z borgan. Shuningdek, ushbu audiovizual materiallarni zamonamizga mos shaklda taqdim qilish yo‘llari misollar bilan tushuntirilgan.

Mazkur maqolada bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarining akademik yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik va psixologik asoslari tahlil qilingan. Tadqiqot davomida nazariy adabiyotlarni o‘rganish, qiyosiy‑tahliliy metod, psixologik‑pedagogik tahlil hamda mavjud ma’lumotlarni tizimlashtirish usullari qo‘llanildi. Natijalar akademik yozuvning strukturaviyligi, ilmiyligi, analitikligi va kognitiv yo‘naltirilganligi bilan ajralib turishini ko‘rsatdi. Shuningdek, akademik yozuv talabalarda tanqidiy tafakkurni, metakognitiv strategiyalarni, mustaqil ilmiy‑tadqiqot olib borish ko‘nikmalarini va kommunikativ kompetensiyani rivojlantirishi aniqlandi. Tadqiqot shuni tasdiqlaydiki, akademik yozuvni samarali shakllantirish uchun milliy va xorijiy tajribalarni uyg‘unlashtirgan integratsion yondashuv zarur. Ushbu maqola bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarining ilmiy va kasbiy tayyorgarligini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi.

Ushbu maqolada bo‘lajak boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchilarining metodik kompetensiyalarini pedagogik hamkorlik asosida rivojlantirishning mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va rivojlanish mezonlari yoritilgan. Unda metodik kompetensiyaning asosiy tarkibiy qismlari – bilim, amaliy, reflektiv, innovatsion va hamkorlik komponentlari tahlil qilingan. Pedagogik hamkorlikning metodik tayyorgarlik jarayonidagi o‘rni O‘zbekiston Respublikasi ta’lim siyosati hujjatlari asosida asoslab berilgan. Maqola bo‘lajak o‘qituvchilarda kasbiy kompetensiyalarni shakllantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.

Mazkur maqolada badiiy matnning asosiy pragmatik jihatlari ko‘rib chiqiladi. Matn pragmatikasi fonografik, leksik, sintaktik va umumiy matn darajalarida tahlil qilinadi. Har bir darajadagi vositalarning yozuvchi–o‘quvchi hamda personajlar o‘rtasidagi kommunikativ ta’sirni shakllantirishdagi roli yoritilgan. O‘zbek adabiyotidan olingan misollar asosida kursiv, bosh harf, qo‘shtirnoq, leksik bo‘yoqdorlik, so‘z tartibi, takrorlar kabi vositalarning pragmatik ahamiyati izohlanadi. Maqolada, shuningdek, ilmiy manbalarga tayangan holda badiiy matn pragmatikasining tasnifi va tadqiq metodlari haqida ma’lumot beriladi.