Хорижий филология
№1, 2021 йил
7
REPORTS МАҚОЛАЛАР
АНГЛОСАКСОН ТУРҒУН БИРИКМАЛАРИ ҲАҚИДА
Сафаров Шахриѐр,
СамДЧТИ профессори,филология фанлари доктори
Калит сўзлар:
англосаксон даври, ѐзма ѐдгорлик, турғун бирикма, синонимия,
рақобат.
Турғун сўз бирикмалари дунѐдаги
барча
тиллар
тизимида
учрайдиган
ҳодисадир.
Аммо,
ушбу
турдаги
бирикмаларнинг шаклланиши ва даврлар
мобайнида
тараққий
қилишига
оид
муаммолар тарихий тилшунослик, шу
жумладан, диахроник фразеологиянинг
кам ўрганилган соҳасидир. Ҳолбуки,
фразеологик
бирикмалар
структур–
семантик, функционал –семантик ва
бошқа
жиҳатлардан
ҳаракатчанлик
хусусиятига эга бўлиб, уларнинг ботиний
ва зоҳирий қатламлари доимий равишда
ўзгариб, ривожланиб боради. Бундан,
албатта, инглиз тили ҳам истисно эмас.
Бирваракайига
айтиш
лозимки,
турғун сўз бирикмаларининг инглиз тили
тарихий
ривожланиш
даврларидаги
қисмати тадқиқотчилар эътиборига тушган
(масалан, қаранг: Дьякова, Сафаров 1981;
Путин 1974; Baugh 1959). Жумладан,
А.А.Путин ўз пайтида қадимги инглиз
тилида учрайдиган турғун бирикмаларни
ўнта гуруҳга ажратиб ўрганишни таклиф
қилган эди (Путин 1974). Бироқ, мазкур
гуруҳларнинг
кейинги
ривожланиш
босқичи бир хил эмас ва уларнинг
баъзилари ҳозиргача сақланмаган. Қуйида
шундай
гуруҳдаги
бирикмаларнинг
қўлланишдан чиқиши ва луғат таркибида
сақланмаганлигини
қисман
бўлса-да,
изоҳлашга ҳаракат қиламиз.
Қадимги инглиз тилидаги турғун
сўз бирикмаларининг катта қисми оддий
сўзлар билан синонимик муносабатда
бўлган
ҳолда
нутқда
фаоллашган.
Масалан,
―худо‖,
―жаннат‖,
―ўлим‖
тушунчаларини
атовчи
синонимик
қаторларни ўнлаб бирикмалар ташкил
қилишган бўлса, ―қуѐш‖, ―сулҳ тузмоқ‖,
―жанг‖,
―денгиз‖,
―ғалаба
қилмоқ‖,
―эргашмоқ‖,
―оқ‖
каби
тушунчалар
номланишида иштирок этувчи синоним
бирликларнинг
сони
тўрттадан
саккизтагача етиб борган.
Бир
сўзли
ва
турғунлашган
бирикмаларнинг
синонимиясига
оид
масалаларни махсус таҳлил қилишган
олимларнинг таъкидича, ―бир хил маъно
ифодасига қадар фразеологик синонимлар
у ѐки бу тилнинг фразеологик заҳирасида
юзлаб йиллар давомида бошқа луғавий
бирликлар билан ҳамкорликда бўлади ва
баъзан йўқолиб кетиш ўрнига, аксинча,
миқдор
жиҳатидан
ўсиб
боради‖
(Чернышева 1988).
Ҳар ҳолда, қадимги инглиз тилида
амал қилган турғун бирикмаларнинг бир
қисми
маълум
сабабларга
кўра
йўқолганини
кузатамиз.
Фразеологик
характерга эга бўлган бирикмаларнинг
кейинги даврларда сақланмаганлигининг
сабабларидан бири улар таркибидаги
лексемаларнинг
архаизм
мақомини
олишидир. Жумладан, англосаксон ўзагига
эга бўлган feore (feorh) – ―ҳаѐт‖ сўзининг
архаизмга айланиши қадимги даврда
эвфемизм сифатида қўлланган қатор сўз
бирикмаларининг кейинчалик йўқолишига
сабаб туғдирди. Қадимги инглиз тилида
feorh agiefan, feorh sellan, feorh losian, feor
alecgan бирикмалари метафорик кўчим
асосида ―ўлиш, ҳаѐтда кўз юмиш‖
тушунчасини
англатган.
Кейинги
даврларда фразеологик кўрсаткич йўқолиб,
ушбу бирикмаларнинг фақат феъл қисми
сақланган.
Худди шунингдек, маданиятлар,
тиллараро алоқалар ҳам луғат таркибидаги
ўзгаришларга
сабаб
туғдирганидан
Хорижий филология
№1, 2021 йил
8
хабардормиз. ―Инглиз тили тарихи‖
китобининг муаллифи А.Бо қадимги
даврда амалда бўлган dryhten, anwalda,
dema, frea каби луғавий бирликларнинг
роман тилларидан ўзлаштирилган сўзлар
билан ―кураши‖ ҳақида қуйидагиларни
ѐзган эди: ―In such cases one of two things
happened: of two words one was eventually
lost or where both survived they were
differentiated in meaning. In some cases the
French word disappeared, but in a great many
cases it was the old English word that died
out…. dryhten and frea were displaced by the
French prince, although the English word
lord, which survived as a synonym, helped in
the elimination. The OE dema (judge) gave
way before French influence in the matters of
law‖ (Baugh 1935).
Узоқ
давом
этган
рақобат
натижасида
баъзи
туб
англосаксон
синонимлари ҳам бир–бирини сиқиб
чиқаришгани маълум. Бу, айниқса, bearn ва
cild отларининг ривожида аниқ кўзга
ташланади. ―Ёш бола билан бирга бўлиш‖
ѐки ―ѐш бола бўлиб қолиш‖ маъносидаги
beon mid bearne (mid cilde), wesan
midbearne (mid cilde), weorthan mid bearne
(mid cilde), gan mid bearne (mid cilde)
кўринишидаги
бирикмалар
таркибида
учрайдиган ушбу сўзлар умумий бир
маънони (―ѐш бола‖) англатиш билан бир
қаторда, стилистик жиҳатдан ҳам бетараф
бўлган.
Эслатилаѐтган синонимлардан cild
гот тилидаги rilthei сўзига мос келиб (Skeat
1996), қадимги инглиз тилида ѐзилган
ѐдгорликларда bearn сўзига нисбатан
кейинроқ
қўлланила
бошланган.
Тадқиқотчиларнинг кузатишича, mid cilde
―бола билан‖ бирикмаси X аср охирларида
битилган қўлѐзмаларда учраса, mid bearne
эса VIII асрдаѐқ қўлланишда бўлган
(Brook 1958). Мазкур фикрнинг тасдиғини
bearn сўзининг этимологиясида ҳам кўриш
мумкин.
Қадимги
инглиз
ѐзма
ѐдгорликларида мавжуд бўлган bearn сўзи
турли герман тилларида кенг қўлланишда
бўлган beran ―туғмоқ, олиб келмоқ‖ феъли
ўзагидан ривожланган, ушбу феълнинг
иккинчи шаклидан ясалган bearn оти IX
асрдаѐқ амалиѐтга кирган. Жумладан,
―Беовульф‖ асарининг саҳифаларида bearn
сўзи 40 мартадан ортиқроқ учрайди. Унинг
синоними бўлган cild эса бирор марта ҳам
қўлланилмайди. Бундай ҳолатнинг сабаби,
Ҳ. Бэкнинг таъбирича, cild сўзининг ўша
пайтда
ифодаланган
маъноси
билан
боғлиқ: ―Поэзияда нисбатан фақат оила
доирасида муносабат билдирилиши билан
боғлиқ, шунинг учун bearn бу маънони
ифодаловчи бирликка айланган‖ (Back
1934).
Аммо, инглиз тилининг кейинги
тараққиѐти даврида cild bearn бирлигини
қўлланишдан сиқиб чиқарган. Бунинг
сабаби қуйидагилар билан боғлиқ бўлса,
ажаб эмас. Эҳтимол, cild сўзининг пайдо
бўлиши пайтида унинг қўлланиш доираси
синоним bearn унсуриникига қараганда
анча тор бўлган бўлса керак. Кейинчалик
эса cildнинг фаоллашув имконияти
кенгайиб борган ва оқибатда bearn
сўзининг роли кучсизланиб, ўз аҳамиятини
йўқотиб борган. Маълум даврдан сўнг
умумқўлланишдаги бирликка айланган.
Ҳозирги пайтда ушбу сўз энг кенг
қўлланиладиган 500 та сўз қаторидан
мустаҳкам ўрин олган. Ўз навбатида, bearn
бирлиги миллий тил луғат захирасидан
чиқиб кетиб, фақат айрим шеваларда
сақланган. У. Торндайк ва И. Лоржлар
тузишган луғатда bearn бирлиги миллион
сўз қўлланишида фақат бир марта учраши,
chill сўзининг эса юзлаб, минглаб
контекстларда
учраши
эслатилган
(Thorndike, Lodge 1974).
Bearn сўзининг кенг қўлланишдан
сиқиб чиқарилиши қадимги инглиз тилини
сўнгги
йилларидаѐқ
кузатилади.
Бинобарин, Қирол Эльфрик ѐзишмаларида
bearn 124 марта учраса, cild сўзи эса 204
марта қўлланган (Back 1935). Ҳозирги
пайтда baira шаклини олган bearn шотланд
элементи сифатида қаралади (БАРС 1972:
124).
Турғун бирикмалар таркибидаги
луғавий бирликлар маъносида юзага
келадиган
ўзгаришлар
ҳам
ушбу
бирикмаларнинг синонимлар қаторидан ва
ҳатто умуман тил тизимидан чиқиб
кетишига
сабаб
бўлиши
мумкин.
Жумладан, қадимги инглиз тилидаги giefan
Хорижий филология
№1, 2021 йил
9
―бермоқ‖ феъли sellan феъли маъно
структурасида бир пайтлар мавжуд бўлган
―бермоқ‖ маъносини тамоман сиқиб
чиқариши натижасида sellan кейинчалик
фақат ―пул эвазига бермоқ, яъни сотмоқ‖
мазмунини ифодалаб бошлайди. Маълум
бир маънонинг йўқотилиши ва маъно
торайиши
ҳодисаси
сўзнинг
лексик
қуршовига, синтагматик имкониятларига
таъсир кўрсатиши табиий ҳол. Янги маъно
хусусиятига эга бўлган selllan қадимги
қўлланишда
бўлган
selllan
bysne
бирикмасини ҳосил қилиш имкониятидан
маҳрум бўлди ва юқоридаги бирикмада
феъл бўлаги ўрнини туб инглиз лексемаси
giefan эгаллади. М.П. Семeнтюк қайд
этганидек, sellan феъли ―сотмоқ‖
маъносини
олганидан
сўнг,
giefan
сўзининг қўлланиш миқдори кескин ошди
(Семенюк 1971: 41).
Қадимги инглиз даврида фаол
қўлланишда бўлган баъзи турғун сўз
бирикмалари, уларнинг компонентлари
ҳозиргача тил тизимида мавжуд бўлишига
қарамасдан, нутқий фаоллик даражасини
йўқотган. Масалан, ҳозирги инглиз тилида
word ва work сўзлари кенг кўламда
қўлланиши
барчага
равшан,
бироқ,
қадимги инглиз тилида маълум бўлган
wordom ond daedus (in word and deed) ва
wordum ond weorcum (in words and work)
турғун бирикмаларидан ҳозирги кунда
фақат биринчиси (in word and deed) амалий
қўлланишда.
Шу қаторга genotes baeth (gannet‘s
bath), fisces baeth (the bath of fish); Godes
condelle (the candle of God); beascen Godes
(the beacon of god) каби бирикмалар
киради. Ушбу ва бошқа турдаги қадимги
инглиз сўз бирикмалари асосан метафорик
кўчимлар
натижасида
шаклланган.
Метафора, маълумки, вақт ўтиши билан ўз
бўѐқдорлигини йўқотиши, сийқалланиши
мумкин.
Бу,
ўз
навбатида,
сўз
бирикмасининг
қўлланишидан
тушиб
қолиши ѐки бошқа ѐрқинроқ метафорик
бирикма билан алмаштирилишига шароит
яратади.
Айрим
англосаксон
турғун
бирикмалари ҳозирги инглиз тилида фаол
қўлланмаса-да, лекин, бошқа қариндош
тилларда ўз фаоллигини сақлаб қолган.
Масалан, немис тилида қадимги инглиз
тилидаги on hand gangan ―таслим бўлмоқ,
яъни қўлига топширмоқ‖ мазмунида ва to
gefeoht
cumin
―жангга
киришмоқ‖
мазмунида сақланиб келмоқда.
Бундан ташқари, баъзи турғун
тузилмалар
бирикмалик
хусусиятини
йўқотиб,
яхлит
луғавий
бирликка
айланган. Масалан: on an anon; for
soth forscoth; mid ealle withal;
daeges eagy daisy; ealne weg always.
Қадимги инглиз тилидаги ealne wey
бирикмасидан always равишининг ҳосил
бўлишини Г.Брук қуйидагича изоҳлайди:
Қаратқич келишиги шаклини ясовчи
суффикс ҳозирги инглиз тилидаги needs ва
once равишларида сақланган, айни пайтда
ушбу суффикс қадимги даврда бу шаклга
эга
бўлмаган
айрим
сўзларга
ҳам
қўшилган. Масалан, always (қад.инг.еalne
weg, ealneg), nowadays (қад.инг. nu on
daege) (Brook 1958: 122). Мазкур
бирликлар тизимда сақланган бўлсалар-да,
лекин,
ўз
синтактик
структурасини
ўзгартирган ҳолда турғун бирикмалар
билан алоқасини узган.
Хуллас, англосаксон давридаги
бирикмаларнинг маълум қисми, уларнинг
турғунлик даражаси юқори бўлишига,
компонентлари ўртасидаги семантик алоқа
ва муносабатлар мустаҳкам эканлигига
қарамасдан, даврлар кечиши жараѐнида
аста–секин қўлланишдан чиқиб кетган.
Бунинг сабабларидан бири маълум бир
компонентнинг
нутқий
фаоллиги
пасайишидир. Шунингдек, сўз бирикмаси
таркибидаги
бирликлар
маъно
ўзгаришларига учраши ҳам бунга сабаб
бўлган. Лекин, баъзан турғун бирикма ўз
коммуникатив вазифасидан холос бўлган
тақдирда ҳам унинг таркибий қисмлари
алоҳида луғавий бирликлар сифатида тил
тизимида сақланиб қолиши мумкин.
Айрим
турғун
бирикмалар
кейинги
тараққиѐт
даврида
яхлит
луғавий
бирликларга айланганлар.
Ўйлаймизки, турғун бирликларнинг
диахроник ривожи ва уларнинг ҳар бир
босқичда
кечирадиган
―қисмати‖нинг
батафсил тадқиқи тил тизимига хос қатор
Хорижий филология
№1, 2021 йил
10
муаммоли ҳолатларнинг ечимини топишга
имкон беради. Бу, айниқса, тарихий
тараққиѐти бир текис кечмаган, турли
ташқи ва ички омиллар таъсирини бошдан
кечирган тилларга тааллуқлидир.
Адабиётлар:
1.
American Indioms Dictionary. Illinois, 1991.
2.
Back H. The synonyms for ―child, ―‖ Boy‖, ―Girl‖ in old English. – Lund, 1934.
3.
Baugh A.A. History of the English Language. – New York, 1985.
4.
Skeat W. An Etymological Dictionary of the English Language. – Oxford, 1986.
5.
Дьякова Н.А., Сафаров Ш. Устойчивые сочетания в «Англосаксонской хронике» //
Иностранные языки в педвузах Узбекистана. – Т., 1981.
6.
Путин А.А. Об устойчивых сочетаниях слов в древнеанглийском языке. – Пермь,
1974.
7.
Семенюк М.П. О валентности глагола to give в древнеанглийском языке //
Лингвистика и методика преподавания иностранных языков. – Свердловск, 1971.
8.
Смирницкий А.И. Хрестоматия по истории английского языка. – М.: Учнедгиз,
1953.
9.
Феоктистова Н.В. Формирование семантической структуры отвлеченного имени. –
Л.: Изд-во ЛГУ, 1984.
Сафаров Ш. Об англосаксонских устойчивых сочетаниях.
В статье
рассматриваются структурные особенности древнеанглийских устойчивых словесных
комплексов. Выясняются причины их исчезновения в современном английском языке.
Safarov Sh.
About Old English set phrases.
The article gives an information about the
structural peculiarities of the old English phrase logical units. It describes the cаses of loosing old
forms in Modern English.
