Хорижий филология.
№1, 2017 йил
40
СОЦИОМАДАНИЙ ВА КОГНИТИВ ПРАГМАЛИНГВИСТИКА
ЙЎНАЛИШЛАРИ
Cафаров Шаҳриѐр,
Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори
Калит сўзлар:
социо-маданий прагматика, когнитив ѐндашув, прагматик тамойил,
редукционализм, инференция.
Ҳозирги
пайтда
“прагматика”
тушунчасига
мурожаат
қилмайдиган
тадқиқотчи-тилшунос
қолмади
ҳисоб.
Аммо ушбу сўзни қўллашда шунчалик кўп
номутаносибликлар юзага келиб улгурди-
ки, баьзан кишида тадқиқотчилар ягона
бир
тушунча,
ходисани
назарда
тутаѐтганликларига ишониш ҳам қийин.
Боз устига, охирги 20-30 йил давомида
прагмалингвистика
фани
доирасидаги
изланишлар
кўлами
кенгайиши
натижасида, мустақил мақсадни қўзловчи,
тадқиқ объектини алоҳида ажратиб олишга
харакат
қилаѐтган
ва
ўз
таҳлил
методларига эга янги йўналишлар пайдо
бўлиб
бораѐтгани
кузатилмоқда.
Буларнинг
барчаси
прагмалингвистиканинг
мақомини
кўрсатиш,
унинг
тадқиқ
объектини
аниқлаш (лозим бўлса, чегаралаш) ва
прагматик таҳлил қайси йўналишда хамда
қай
мақсадда
кечиши
лозимлигини
белгилаш каби муаммолар долзарблигидан
далолат беради.
Бирор
бир
фан
соҳасининг
мустақиллигини, унинг илмий мақомини
белгилаш учун, даставвал, унинг нима
билан машғул бўлишини аниқлаш лозим.
Бу эса, албатта, соҳага берилаѐтган
таърифда ўз аксини топади. Бинобарин,
прагматикага
берилган
охирги
таърифлардан бирини оладиган бўлсак,
прагматикани кенг маънода тил воситасига
узатилган ахборот хусисиятлари билан
қизиқувчи соҳа сифатида қараш мумкин.
Лекин ушбу ахборот қўлланилган лисоний
шаклларнинг қабул қилинган қоидалар
асосида шартланганлиги билан эмас, балки
уларнинг (лисоний шаклларнинг Сафаров
Ш.С.) умумий маъноларининг контекстга
мослашуви, унинг ҳисобидан бойиши
замирида юзага келади” (Сruse 2000:6).
Алан Крус, худди бошқа олимлар
сингари, тил воситаларининг мулоқот
шароитида
қўлланиши,
фаоллашувига
эътибор
қаратмоқда.
Лисоний
шаклларнинг нутқий фаоллашуви эса
турли омиллар, мулоқот шарт-шароити
билан боғлиқ ва уларнинг манбаси
кўпинча
тил
тизими
чегарасидан
ташқарида туради. Жоржиа Грин қайд
этганидек,
“Лингвистик
прагматика
когнитив ва бошқа фанларнинг ўзаро
кесишув майдонидан ўрин олади. Бу
майдонда нафақат тилшунослик, когнитив
психология, маданий антропология ва
фалсафа (логика, семантика, фаолият
назарияси), балки социология (шахслараро
муносабат ва ижтимоий қонун-қоидалар)
ва риторика кабилар учрашади (Green
1996: 1-2).
Прагматиканинг бу қадар кенг
қамровлилиги, турли фан сохалари билан
ҳамкорликни
ѐқтириши
истеъмолдаги
тушунчалар
ва
терминларнинг
бисѐрлигида ҳам кўринади.
Ҳарҳолда,
таъриф-тавсифлардаги
турли-туманлик,
ѐндашувлардаги
ҳартомонламалик ва бошқа соҳалар билан
алоқадорлик қанчалик даражада кенг
миқѐсда
бўлишига
қарамасдан,
прагмалингвистик
изланишлар
икки
асосий
йўналиш
доирасида
олиб
борилаѐтганини
сезиш
қийин
эмас.
Булардан биринчиси социо-маданий бўлса,
иккинчисига
когнитив
прагматика
атамасини бериш маъқул кўринади.
Социо-маданий
прагматика
мулоқот
кечишининг “ташқи” омиллари, яъни
лисоний
шакл
танловининг
турли
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
41
ижтимоий, маданий омиллар билан боғлиқ
жиҳатларини аниқлашга интилади. Ушбу
йўналишдаги изланишлар қаторига ҳурмат
ва
ҳурматсизлик
назарияси,
социал
дейксис,
мулоқот
услублари
(ғарб
тилшунослигида-конверсацион
таҳлил),
риторик амаллар, нутқ маданияти, дискурс
турлари,
функционал
услубга
оид
тадиқиқотлар киради. Иккинчи йўналишда
эса эътибор дискурсив фаолиятининг
“ички” омилларига қаратилади ва бунда, ўз
навбатида, прагматика ва грамматик
тизимнинг сарҳаддошлик муносабатлари,
тагмаънони ҳосил қилувчи ҳодисалар,
шунингдек,
лисоний
фаолиятнинг
когнитив асослари тадқиқи олдинги ўринга
чиқади.
Кўринадики,
социо-маданий
прагматиканинг асосий вазифаси тил
тизими бойлигидан маълум бир ижтимоий
гуруҳ ѐки жамоа доирасида фойдаланиш
меъѐрларини аниқлашдир. Меъѐр (норма)
тушунчаси тилшунослар ва социологлар
томонидан турлича талқин қилиниб
келинмоқда, бир томондан, у умумий
ҳаѐтий тажриба асосида юзага келадиган
доимий, одат тусига кирган ҳаракатга
тааллуқли бўлса, иккинчи томондан,
жамоа томонидан маъқулланган қоидалар
тўпламига
оиддир.
Шу
боис
социолингвистлар уларни регуляторлар,
яъни
ҳатти-ҳаракатни
бошқариш
меъѐрлари (regularities) ва мажбурий
меъѐрлар (oughtness norms) гуруҳларига
ажратадилар (Swann, et al: 225). Бундай
талқинда меъѐрларни тил бирликларидан
фойдаланиш анъанаси (одати) ва уларни
қўллаш қоидалари сифатида тавсифлаш
мумкин. Бироқ айтилаѐтган меъѐрларни
бир биридан тўлиғича фарқлаш ѐки
ажратиб қўйиш қийин масала.
Маълум
даражада
кўзга
ташланадиган фарқ руҳий-психологик
кўринишга
эга.
Зотан,
меъѐрлар
қоидаларга асосланганида кишилар уларни
маълум кўрсатмалар, талаблардан иборат
ижтимоий
ҳодиса
сифатида
қабул
қиладилар,
меъѐрлар
одат
тусидаги
тажриба бўлганида эса, улар беихтиѐр
бажариладиган
ҳаракат
қолипларидан
иборат бўлиб, уларга амал қилаѐтган шахс
ҳатто
шундай
қолип
мавжудлигини
сезмасдан ҳам қолади.
Социо-маданий прагматика учун
муҳими меъѐрларнинг қайси турда бўлиши
эмас, балки мулоқот муҳитида, унинг бир
хил
вазиятларида
турли
этник
ва
ижтимоий гуруҳлар вакиллари қайси
меъѐрларга риоя қилиши лозимлиги ҳамда
ушбу меъѐрлардан четга чиқиш қандай
оқибатларга олиб келиши мумкинлигини
аниқлашдир. Афсуски, прагматиканинг
ушбу
йўналишида
асосий
эътибор
сўзловчи шахс ҳатти-ҳаракатлари ва
алохида
жумлалар
воситасида
бажарилаѐтган нутқий актларга қаратилиб,
тингловчининг ҳаракатлари, унинг идрок
этиш
(тушуниш)
қобилияти
ҳамда
мулоқотнинг
кейинги
ривожланиш
босқичлари, бироз бўлса-да назардан четда
туради. Бундай ҳолат айниқса, нутқий
актлар назариясида яққол кўзга ташланади.
Хайриятки, кейинги йилларда ҳурмат
категориясининг
мазмун
майдони
кенгайтирилиб, жўялилик, ножўялилик,
ҳурматсизлик каби прагматик мазмунлар
ҳам
категориал
белгилар
қаторига
киритилмоқда
(Locher,
Watts:85-116;
Ш.Сафаров 2008:131-139).
Бундан ташқари, социо-маданий
прагматика соҳасида инсон мулоқотининг
пойдеворида турадиган, унинг асосини
ташкил қиладиган омиллар ҳамда ушбу
омилларни
ҳаракатга
келтирувчи
механизмлар тадқиқи билан шуғулланиб
келмоқда. Бунинг натижасида, инглиз
тилида сўзлашувчилар жамоаларида қабул
қилинган
меъѐрларга
универсаллик,
умумийлик нисбати берилиб, бошқа
маданиятлардан уларнинг муқобиллари
қидирилмоқда. Қиѐсий ва маданиятлараро
прагматиканинг ривожи, албатта, бу
борадаги
нуқсонларнинг
аста-секин
бартараф
этилишига
туртки
бериб
турибди. Аммо меъѐрларнинг ягона, бир
тил, маданият доирасида вариантлашуви
масаласи тадқиқотчилар диққатини кенг
миқѐсида жалб қилиб улгурганича йўқ.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
42
Алоҳида бир лисоний маданиятга хос
бўлган ҳамда унинг вакиллари мулоқотида
учрайдиган прагматик фарқларни ўз-
ўзидан пайдо бўладиган, қандайдир
тартиботсиз фарқлар ѐки нуқсонлар
кўринишида
талқин
қилиш
катта
методологик хатога сабаб яратади. Зеро,
ягона бир тилда сўзловчилар ушбу тилдан
маълум мулоқот муҳитларида бир хилда
фойдаланиши ҳақидаги фикр ва шу
йўсинда тилни бир хил ва биртекис
тузилишдаги
тизим
сифатида қабул
қилиниши
редукционизмнинг
яққол
намунасидир.
Аслини
олганда,
ягона
бир
маданият доирасида бир хил турдаги
коммуникатив меъѐр, қоидаларнинг амал
қилишини тасаввур қилишнинг ўзи қийин
масала. Баъзи адабиѐтларда қайд қилинган
«маданият
-
коммуникациядир,
коммуникация эса - маданият
»
қабилидаги
фикрлар эскириб бўлди. Бу икки ҳодиса
бир-бирини
биртекисда
такрорлай
олмайди, улар ўзаро боғлиқликка нисбатан
икки
хилдаги
нуқтаи
назар
ва
воқеланишдир. Маданият ҳақида сўз
кетганда диққат структурага қаратилса,
коммуникация
шу
структурадаги
жараѐндир. Маданият умумий қобилият
тизими сифатида тасаввур қилинадиган
бўлса,
унинг
фаоллашув
қоидалари
маълум жамоа аъзоларининг «жамоавий
ўйин»га иштирокини назоратга олувчи
меъѐрлар мажмуасидан ўрин олади.
Иштирокчилар ўйин давомида маълум
қолиплар
асосида
юзага
келаѐтган
қоидаларга
беихтиѐр
амал
қилишга
мажбурдирлар. Лекин бирор бир шахс у
ѐки бу маданиятни тўлиқ, унинг барча
қисмларини ҳеч қандай камчиликсиз
ўзлаштириб олишига ишониш қийин.
Маданият рамзлар, символларнинг оддий
тўпламидан иборат эмас, у инсон онгида
жамланадиган,
тартиблаштириладиган
билимлар
ва
ахборотлар
тизимидан
ташкил топади. Шунинг билан биргаликда,
маданият вакиллари баҳам кўрадиган
билимлар заҳирасинин улуши ҳарҳолда
катта ҳажмда ва шу сабабли улар ўзаро
муносабатларни
тартибга
солиш,
бошқариб бориш имкониятига эгадирлар.
Маълум
муҳитда
содир
бўладиган
коммуникатив ҳатти-ҳаракатлар ҳақидаги
маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш
меъѐрлар, қоидаларни аниқлаш имконини
берса-да, бироқ бу меъѐрлар бўлажак
фаолият, ҳаракатнинг қандай кечишини
ҳар доим ҳам олдиндан белгиланишига
йўл бермайди.
Когнитив ѐндашув, ўз навбатида,
прагматикага бошқача мундарижа ва
кўриниш бағишлайди. Бундай ѐндашувда
бутун
тизимга
хос
ҳаракатларни
таъминловчи тамойиллар аниқланади. Шу
жумладан, тилдан фойдаланиш ва лисоний
ҳаракатларни
тушуниш
тамойиллари
қаторини белгилаш борасида анчагина
ишлар амалга оширилди. Мантиқшунос
Пол Грайс когнитив прагматиканинг
асосчиларидан бири ҳисобланади. Буни
биз унинг “ўзаро ҳамкорлик тамойили” да
(Сooperative
Principle)
кўрамиз:
“Мулоқотга қўшаѐтган ҳиссангиз талаб
қилинганидек яъни у юзага келаѐтганида
белгиланган мақсад сиз иштирок этаѐтган
суҳбат йўналишига мос келиши керак ”
(Grice 1989:26).
Ушбу тамойил оқилоналикнинг
умумий қонуниятлари намунаси бўлиб,
унинг қатъийлиги эса инсон ҳатти-
ҳаракатларига таъсир кўрсатувчи бошқа
қоидалардан фарқини таъминлайди.
Айтиш жоизки, ўз фикрини маълум
қилиш ва мулоқот юритиш тамойиллари
Кайковус,
Ҳусайн
Воиз
Кошифий,
Фаридуддин Атор, Алишер Навоий каби
Шарқ мутафаккирлари яратган асарлар,
пандномаларда санаб ўтилган ва уларни
билиш, уларга амал қилиш мулоқотнинг
оқилона кечишини белгиловчи омил
эканлиги кўп бора таъкидланган (қаранг:
Ш.Сафаров
2008:128-130;
Ҳакимов
2013:64-71).
Машҳур
прагмалингвист
С.Левинсон ажратган тамойиллар ҳам
сўзловчининг лисоний шакллар танловини
қолиплаштириш ва тингловчи идрокининг
умумий
шартларини
белгилашга
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
43
йўналтирилган. Бинобарин, Q-principle деб
аталган тамойилни оладиган бўлсак, унда
сўзловчига
нисбатан
воқеликка
мос
келадиган мавжуд фактларни тўлиқ қамраб
оладиган ахборотни маълум қилиш талаби
қўйилади. Тингловчи ҳам ахборотнинг
тўлиқ ва рост эканлигига ишониши зарур
(Levinson 2000:114). I-principle атамасини
олган тамойилда эса “Имкони борича
қисқа сўзла” қоидаси устувордир. Камроқ
лисоний энергия сарфлаш, яъни лисоний
бирликларни иложи борича кам миқдорда
қўллаш
йўли
билин
коммуникатив
мақсадга эришиш ушбу тамойилнинг
асосида туради. Тингловчи, ўз навбатида,
қабул қилинаѐтган ахборотни идрокнинг
махсус усулларини топган ҳолда янада
бойитиши,
кенгайтириши
мумкин
(Levinson
2000:114).
Равшанки,
С.Левинсон таклиф қилаѐтган тамойиллар
умумийлик хусусиятига эга, лекин бундай
шартлар баъзан мулоқот муҳитининг
асосий иштирокчиси ва ижрочиси бўлмиш
шахснинг роли ҳамда имкониятларини
чегаралаб
қўйиш,
ҳатто
ахборот
мазмунини
нотўғри
қабул
қилиш
ҳолатлари туғилишига сабаб бўлиши
мумкин.
Прагматик
тамойиллар
ҳақида
гапираѐтиб, импликатуралар назариясини
(theory of implicatures) эслатмасликнинг
иложи йўқ. Ушбу назарияни ташвиқот
қилган П.Грайс (grice 1975) икки хил
маъно мавжудлигини ўқтирган эди: 1)
бевосита маълум қилинаѐтган маъно ва 2)
назарга тутилаѐтган, яширин маъно.
Сўзловчи нутқида бевосита ифодалаѐтган
маъно, талаффуз қилинаѐтган жумла,
гапнинг
мантиқий
мундарижаси
–
пропозицияга
мос
келади.
Маълум
қилинаѐтган ахборотнинг қолган қисми
импликатурани, яъни “тагига етиш”
усулида
аниқланадиган
тагмаънони
ташкил қилади.
Бошқача айтганда, сўзловчи нутқий
актни бажараѐтиб, ундаги сўзлар кўпроқ,
бойроқ
маъно
ифода
этишини
режалаштиради.
Файласуф Т. Грайс келтирган кичик
диалогни олайлик:
Andy: I think we should get a pet
“Фикримча, бирор бир уй ҳайвонини
сақлаш бўлар эди”.
Bless: Cats are my favourite animals
“Мушуклар менинг севимли ҳайвоним”.
Бесс юқоридаги гапни айтаѐтиб,
бошқача мазмун ва мақсадни кўзламоқда,
яъни уй ҳайвони сифатида мушукни
сақлаш
лозимлигини
билдирмоқда.
Мазмуннинг бу йўсинда ифодаланиши
импликатура ѐки тагмаъно ҳодисасининг
воқеаланиш намунасидир. Айнан бу
ҳодиса бирор бир лисоний шаклнинг ўзга
маъно касб этишига манба туғдирувчи
омиллардан биридир. Масалан, инкор
пресуппозициясига
ишора
қилувчи
воситалар айрим турдаги тузилмалар
тартибида
қўлланиб,
маълум
контекстларда
тасдиқни
ифодалаши
мумкин. (қаранг: Лутфуллаева 1997:18).
Шунинг
билан
биргаликда,
импликатуралар
турғунлашган
ѐки
доиралашган
(conventional)
ҳамда
дискурсив ѐки мулоқот муҳитига оид
(conversational) кўринишларга эгадирлар.
Қиѐсланг: She stretched forth a hand to a
glass about a third filled water, said “Would
you mind filling that for me again?” Nell
Sims took the glass to the bathroom (W.S.
Maugham. The Painted veil).
Ушбу парчадаги сўроқ гапи шу
даражада турғунлашган ѐки қолиплашган -
ки, ҳатто унга жавоб бериш ҳам шарт эмас.
Мулоқот
ва
нутқий
ижод
фаолиятларини
тартибга
солувчи
тамойилларни ягона бир махраж остида
жамлаш имкони йўқмикан?
Мантиқшунос Дан Шпербер ва
Дерде
Уилсонлар
куйилган
саволга
ижобий жавоб бериш измидадирлар.
Уларнинг фикрича, барча тамойил ва
коидаларни релевантлик, яъни ўринлилик
нуктаи
назаридан
изоҳлаш
ҳамда
бирлаштириш мумкин. Менимча, олимлар
«улуғлашаѐтган»
тамойил
коммуникациядан кўра кўпрок тафаккур
фаолиятига оид, чунки ушбу фаолият
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
44
мақсади – ўринли, вокеа, ҳодиса табиатига
оид ахборот олишдир ва бу ахборот
қанчалик бой, ўринли бўлса, шунчалик
маъқул. Айни пайтда, коммуникация
тафаккур фаолиятининг ажралмас қисми
эканлигини унутмаслик лозим. Шу боис,
релевантлик
(ўринлилик)
тамойили
сўзловчининг
мулоқот
қилишига
қўшаѐтган ҳиссаси билан биргаликда
тингловчи фаолиятини ҳам назорат остига
олиши
муқаррар.
Д.Шпербер
ва
Д.Уилсонлар
уктиришича,
сўзлашни
маъқул кўраѐтган сўзловчи имкони борича
нутқининг ўринли бўлишига ҳаракат
қилади. Пировардида, тингловчи ҳам
эшитаѐтганининг ишончли эканлигига
умид билдиради ва шундай қабул қилади.
Худди шу ишончни (баъзан у тахмин
бўлса-да)
муаллифлар
релевантлик
(ўринлилик) тамойили сифатида эьтироф
этадилар (Wilson, Sperber 1991:382).
Тафсифланаѐтган
тамойил
самарасини намойиш этиш мақсадида
қуйидаги
диалогни
таҳлил
қилиб
кўрайлик:
А.Will you join me for lunch?
”(Тушликка менга қўшиласизми?)”
B. We‟ll be at the bank for some time?
“Биз бироз пайт банкда бўламиз”
Диалогдаги
жавоб
гапининг
мантиқий мазмунини, пропозициясини
фаҳмлаш
учун
унинг
референцияси
тўлдирилиши ва кенгайтирилиши лозим.
Биринчи навбатда, we «биз» олмошининг
референтини аниқлаш талаб қилинади ва
бунинг учун контекстга мурожаат килишга
мажбурмиз. Албатта, контекст замон ва
макон кўрсаткичлари жиҳатидан узоқроқ
бўлганида
ушбу
омилни
бажариш
қийинроқ қечади ва қўшимча ақлий
энергия сарфини талаб қилади. Bank
сўзининг маъносини чақиш ҳам худди шу
каби ақлий таҳлил орқали кечади ҳамда бу
сўзнинг «пул тўловларини бажарувчи
ташкилот»
маъносида
қўлланилаѐтганлиги, «қирғоқ» (side of
river), «қон заҳираси» (blood bank) каби
бошка маънолрнинг контекстга мос
келмаслиги аниқланади. Нихоят, sometime
иборасининг мазмунидаги ўзига хосликка
ҳам эътибор қаратиш лозим, чунки бу ерда
сўзловчи банкда соатлаб эмас, балки
маьлум муддатга, бир неча дақиқа
бўлишини айтмоқчидек. Мабодо ундаги
bank сўзи «дарѐнинг қирғоғи» маъносида
қўлланганида, унда some time узоқ муддат,
«бир неча соатлар» ни англатиш мумкин
эди (чунки улар балиқ овига бораѐтган
бўлишлари мумкин).
Кўринадики, сўз ва ибораларнинг
контекстдаги маъноси ўринли эканлигини
аниқлаш йўли билан сўзловчи фикрининг
изоҳига эришилади, барча пропозициялар
равшанлашади.
Аммо
пропозиция
коммуникатив мазмунга мос келмаслиги
кўплаб учрайдиган ҳол. Юкоридаги диалог
иштирокчисининг мақсади ҳам маҳаллий
банкда (дарѐ қирғоғида эмас) бир муддатда
бўлишини маълум қилиш эмас, аксинча
коммуникатив мақсад бощқачароқ: у
маълум муддат банкда банд бўлади, демак
биргаликда тушлик қилиш таклифини
қабул қила олмайди. Таклифни инкор
этишнинг бундай яширин, тагмаъноли
йўлини танлашда, одатда, суҳбатдошнинг
билим заҳирасига ишора қилинади, унинг
фаҳмий қобилияти асл мазмунини излаш
учун етарли эканлигига ишонилади.
Шундай
қилиб,
прагматик
таҳлилнинг икки асосий йўналиши қиѐси
кўрсатишича,
йўналишлардан
биринчисининг таянч нуқтаси меъѐрлар
(норма)
бўлса,
иккинчисиники
–
тамойиллардир.
Лекин
уларни
бир
биридан тамоман ажратиб қўйиш ѐки
тадқиқ
жараѐнида
бирини
танлаб,
иккинчисини
эса
инкор
этиш
мумкинмикан?!
Аминманки,
бундай
ажримчилик
методологик
жиҳатдан
нотўғри ва ўта хавфли йўл. Таҳлил
усулларининг
бирини
иккинчисига
қориштириб юбориш ѐки бирини устувор
ўринга кўтариб, иккинчисини унутиб
юбориш фанда редукционализм, яьни
тўхтаб қолиш, орқага силжиш ҳолати
юзага келишига сабаб бўлиши аллақачон
ўз исботини топган. (қаранг: Ш.Сафаров
2015:
91-93).
Маьлумки,
ҳурмат
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
45
категорияси универсал тамойил эканлиги
ва унинг ифода воситалари этник
хусусиятга эга эканлиги кўп марта қайд
этилган. Жумладан, директив нуткий
актининг савол шаклидаги гап воситасида
(Could you please answer me? «Марҳамат
қилиб жавоб берасизми») ифодаланиши
ҳурмат меъѐрларига жавоб беришини
прагматикага оид адабиѐтларда ўкиб
турамиз. Аммо кейинги изланишлар
универсаллик ҳақида ҳукм чиқаришда
эҳтиѐт
бўлиш
лозимлигидан
дарак
бермокда. А.Вежбицка
юкоридаги шаклни
баъзи славян маданиятларида оддий
(стандарт)
савол
мазмунида
кабул
килишларини кўрсатиб ўтади (Wierzbicka
1991). Тай миллати вакиллари учун эса
ушбу савол шакли қўпол эшитилади,
чунки
бу
ҳолатда
сўзловчи
суҳбатдошининг у ѐки бу ишни бажара
олишига
гумонсирамоқда,
унчалик
ишонмаяпти (Kerbat – Oreсchioni 1994).
Редукционизмдан қочишнинг ягона
йўли
турли
таҳлил
усуллари,
йуналишларини қориштириб юбормасдан
туриб,
уларнинг
ўзаро
кесишув
нуқталарини излаб топиш ва шу аснода
уларнинг
умумий
мақсад
сари
бажарадиган
вазифаларини,
якуний
натижага эришишга қўшадиган улушини
белгилашдир.
Нутқий
мулоқот
иштирокчилари
турли
кўринишдаги
қобилиятга эга бўлишлари шарт. Тил
тизими
ҳақидаги
билим
лисоний
қобилиятнинг муҳим қисми эканлиги аник,
лекин бу билим мулоқот самараси учун
етарли эмаслиги ҳам барчага маьлум.
Когнитив
мўлжалли
тадқиқотларда
инференция ҳодисаси олдинги ўринга
чиқади, чунки бу ҳодиса лисоний ифода
топаѐтган (кодлаштирилаѐтган) маьно ва
маьлум контекстдаги мазмун ўртасидаги
узилиш, номутаносибликни бартараф этиш
учун хизмат қилади.
Инференция
мавжуд
билим
бўлакларини ўзаро бириктириш воситаси
янги турдаги ахборотни эгаллаш имконини
берадиган умумий қобилятдир. Воқеа –
ҳодисалар сабабини англаш, изохлаш учун
абдуктив мантиқий таҳлил бажарилади,
масалан, ошхона поли сувга тўлганлигини
кўриб, бирор бир ускуна бузилганлиги,
тешилгани ҳақида хулоса чиқарасиз.
Худди шу каби сўзловчини эшитиб, унинг
гаплари маъносини топиш учун маъқул
изоҳни қидирасиз ва изоҳимиз сўзловчи
мақсадига мос келиши керак.
Когнитив
фаолият,
қанчалик
даражада шахсга хос бўлмасин, ижтимоий
– маданий қобиққа эга. Инсон хатти –
ҳаракатлари, одатга айланадиган фаолият
турлари шахсий ва жамоавий тажриба
асосида юзага келади ҳамда шу тажриба
негизида шаклланган қолиплар, схемалар
доирасида уларнинг тўғри ѐки нотўғри
бажарилаѐтганлиги белгилаб берилади.
Демак, меъѐр мулоқот фаолиятида, нутқ
ижодида “тозалагич” вазифасини ўтайди.
Хуллас прагматика ҳар иккала
йўналишда ҳам етарли даражада ривож
топиб, қониқарли натижаларга эришиб
улгурди. Навбатдаги вазифа – ушбу
йўналишлар ҳамкорлигини кучайтириш
ҳамда уларнинг эришган натижаларининг
умумий
самарадаги
ҳиссасини
белгилашдир.
Фақат
шу
йўлдан
борилгандагина мулоқот фаолиятининг
қайси жиҳатларини универсаллика йўйиш
ва
қайсиларини
этномаданийликка
қолдириш лозимлигини аниқлаш мумкин.
Бу эса, ўз навбатида, мулоқот
жараѐнида лисоний ва маданий билим
соҳаларидан
фойдаланишга
оид
муаммолар ечимини топиш вазифасини
енгиллаштиради.
Адабиѐтлар
1.
Cruse D.A. Meaning in Language: An introduction to Semantics and Pragmatics. - Oxford
:OUP, 2000.
2.
Green G. Pragmatics and Natural Language Understanding. – Manwah , NJ.: Erlbaum,
1996.
Swann J., et al. A Dictionary of Sociolinguistics. Edinburg: EUP., 2004.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
46
3.
Locker M., Watts R. Politeness theory and relational work //Journal of Politeness
Research, 2005.
4.
Сафаров. Ш. Прагмалингвистика, -Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси»
нашрѐти, 2008.
5.
Kasper
G.
Wessen
Pragmatik?
Fur
eine
Neubestimmung
fremdspachlicher
Handlungskampetenz// Zeitschrift fur Fremdspachenforschun, 1995. Vol.6 (1).-5.69-94.
6.
Grice P. Studies in the way of works.- Cambridge , M.A. Harvard university Press, 1989.
7.
Хакимов М. «Ўзбек прагмалингвестикаси асослари», - Т.: Akademik nashr. 2013.
8. Levenson S. Presumptive Meanings. The Theory of Conversational Implicature.
Cambridge, MA : MIT Press 1975 vol.3 Speech acts. – P 83 -105.
9. Д.Лутфуллаева., Тасдик гапларда инкор ва шаклий-мазмуний номувофиклик. филол.
фан. номзоди дис.... автореферат. –Т.: 1997.
10. Sperber D., Wilson D. Relevance. Communication and Cognation. - Oxford: Blockwell,
1995.
11. Wilson D., Sperber D. Inference and implicature. In: Pragmatics: A Reader, - New York
OUP 1991 –P 377-393.
12. Сафаров Ш. Тил назарияси ва лингвометодология. Т.: Баѐз, 2015.
13. Wrierzlicka A. Cross-Cultural Pragmatics. The Semantics of Human Interaction. - Berlin:
Monton De Gruyter 1991.
14. Kebet-Oreschioni C. Les interactions verbales. – Paris, 1994.
Safarov Sh. Socio cultural and cognitive directions of pragmalinguistics
. The article is
about two different branches of pragmalinguistics. Main aim of the study is to find coexistence of
socio cultural and cognitive aspects of language use.
Сафаров
Ш
.
Социально-культурные
и
когнитивные
направления
прагмалингвистики.
В статье рассматривается отличительные черты двух основных
направлений современной прагмалингвистики, намечаются контуры сосуществования
социокультурных и когнитивных аспектов прагматического описания языкового
употребления
.
