GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
8
O’ZBEK HAMDA INGLIZ TILLARIDAGI FONETIK
O’XSHASHLIKLAR VA FARQLANISHLAR HAMDA ULARNING
TARJIMAGA TA’SIRI
https://doi.org/10.5281/zenodo.7481925
Iskandarova Durdona
O'zbekiston Milliy universiteti talabasi
Sherboyev Nosir Anorboy o’g’li
Annotatsiya:
Ushbu maqola orqali dunyodagi muloqot tillari orasida yetakchi
o’rinlarda turuvchi jahon tillarining ,,Qiroli” deya yuritiladigan ingliz tili hamda ona
tilimizning grammatikasdagi fonetik hodisalari, ularning o’xshash va farqli jihatlari
hamda ularning tarjimadagi xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi.
Kalit so’zlar:
fonetika, intonatsiya, transkriptsiya, urg’u, sintaktik, ekspressiv
va hissiy-ta’siriy ma’nolar, allomorfik, izomorfik, affiks.
Ingliz tili va uning fonetikasidagi ayrim hodisalar hamda o’zbek tili fonetikasi
bilan o’zaro o’xshashligi yoki aksincha nomuvofiqliklari tilshunoslikni o’rganayotgan
har qanday talaba uchun qiziq bo’lishi tabiiy.
Fonetika
(grekcha ”fone’’ - tovush
so’zidan olingan) tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib, tildagi tovushlarni o’rganuvchi
sohadir[1]. Fonetika biror tildagi nutq tovushlarini, unli va undoshlarni, ularning
paydo bo’lishi, rivojlanish qonuniyatlari, umuman, inson tovushlarini o’rganadi.
Fonetika nutq apparati, bo’g’in va ularning tuzilishini tekshiradi, shuningdek, adabiy
talaffuz normalarini, tovushlar o’zgarishini, urg’u, intonatsiya va uning turlarini
o’rganadi. Ushbu ikki tilning fonetik o’xshashligiga e’tibor bersak, hayolimizga
birinchi navbatda har ikkalasining alifbosi keladi. Ingliz tili va o’zbek tilining harflar
tizimi lotin alifbosiga asoslangan. Garchi harflar lotin alifbosida bo’lsa-da, ularning
talaffuzi va tovushlar sonida nomutanosibliklar bor. Ya’ni o’zbek tilida 29 ta harf 30
ta tovush, ingliz tilida esa 26 ta harf va 44 ta tovush mavjud. O’zbek tilidan farqli
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
9
o’laroq, ingliz tilidagi tovushlar soni harflar sonidan ancha ko’p ekaniga guvoh
bo’lishimiz mumkin. Shu orada ,,Nima uchun ingliz tilida tovushlar soni harflar
sonidan ko’proq?’’ - degan savol yuzaga keladi. Chunki ingliz alifbosidagi ayrim
harflar, jumladan c, g, x, s lar bitta harf bo’lib yozilsa ham, ishlatilayotganda yonida
unli va undosh harflarning kelishiga qarab turlicha talaffuz qilinish xususiyatiga ega.
Misol uchun “cat’’, ’’countable’’ va „content’’ so’zlarida c harfi k tarzida talaffuz
qilinadi, ammo ,,celbrate’’, „centre’’ so’zlarida esa s deb o’qilaveradi. Yoki
„examine’’, „example’’ so’zlarida x harfi gz shaklida, „except’’, „export’’ so’zlarida
ks deb aytiladi. Harflarning turlicha talaffuz qilinishi ko’p hollarda so’zlovchini
adashib ketishiga va nutq jarayonida qo’pol xatolar qilishiga olib keladi. Shuning
uchun ham ingliz tilini o’rganayotganda, professional bo’lgan o’qituvchilar noldan
boshlagan o’quvchilariga so’zlarni qanday talaffuz qilinishi kerakligini transkriptsiya
orqali tushuntirib ketadi. Fanda bu so’z quyidagicha izohlanadi:
transkriptsiya
muayyan tildagi nutq tovushlari, so’z shakli qanday talaffuz qilinishi, o’qilishi
kerakligini ko’rsatuvchi maxsus belgilar tizimidir. Soddaroq qilib aytganda, mashhur
rus filmidagi Galkin kabi harflarni xunuk talaffuz qilib, bu xatoni issiq kartoshkani
yeb to’g’irlagandan ko’ra, transkriptsiya yordamida ijobiy natijaga erishish maqsadga
muvofiq bo’ladi[2].
Fonetika bo’limida nafaqat harflar balki, urg’u ham alohida ahamiyatga ega
hisoblanib, o’zbek va ingliz tillarida so’zlarga urg’u turlicha qo’yiladi. Ushbu jumlaga
ta’rif beradigan bo’lsak,
urg’u
- so’z bo’g’inlaridan yoki gapda ishtrok etayotgan
so’zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishi. Yana ingliz
tilining og’zaki nutqida grammatik so’zlar, jumladan yordamchi fe’llar, yuklamalar,
olmoshlar va artikllar odatda hech qanday urg’u qabul qilmaydi. Bu boradagi
o’xshashlik o’zbek tilida ham mavjud bo’lib, ayrim qo’shimchalar (shaxs-son,
bo’lishsizlik, ravish yasovchi,
affiks
(qo’shimcha) yuklamalar, sonning ma’no turini
hosil qiluvchi, ota ismi va familiyaga qo’shiluvchi qo’shimchalar) bog’lamalar va
ko’makchilar hech qanday urg’u olmaydi. Urg’uning jozibadorligi shundaki, o’zbek
tilida bir so’zning turli joylarida urg’u qo’yilishiga qarab, o’sha so’z ikki xil ma’noni
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
10
anglatadi va boshqa- boshqa so’z turkumida bo’ladi (masalan, akade'mik - so’zida
urg’u e harfiga tushib otni ya’ni ilmiy unvonni bildirib kelsa, akademi'k so’zida esa
urg’u i ga tushib sifat turkumiga oid so’zni bildirgan ya’ni akademik litsey) Xuddi
o’zbek tilidagi singari ingliz tilida ham qo’shma so’zlar mavjud bo’lib, agar qo’shma
so’zning bir qismi sifat so’z bo’lsa, ikkala qismiga ham urg’u baravariga tushadi:
neverending, old-fashioned, hard-headed. Agar so’zning har ikkala qismi ham ot so’z
turkumidan yasalsa, faqat birinchi qismiga tushadi:
book
case,
book
shelf,
desk
ktop,
green
house. Qo’shma fe’llarda esa aksincha, ikkinchi qismga urg’u tushadi:
under
stand,
over
look
, outper
form
. Urg’u mavzusi bo’yicha biz
”Amerikani kashf qilishimiz’’ shart emas, shunchaki so’zlarni qoida asosida talaffuz
qilsak nutqimiz yanada ravonlashadi, eshituvchiga yoqimli bo’ladi, uni zeriktirmaydi
[3].
Tilda har xil
sintaktik
,
ekspressiv
va
hissiy-ta’siriy
ma’nolarni ifodalovchi
murakkab hodisa
intonatsiya
(ohang)dir. O’zbek va ingliz tillarida instonatsiyaning
ishlatilishida ham bir qancha farqlanishlarni ko’rish mumkin. Masalan, o’zbek tilida
gap bo’laklari talaffuz qillinganda, ular orasida to’xtam (pauza) qilinadi. To’xtam
yozma nutqda vergul bilan ajratilib, uning o’zgarishi gapning mazmuniga ta’sir qiladi.
Ya’ni siz birgina to’xtam orqali butunboshli nutqingizni chiroyli yoki qo’pol ohangda
aytishingiz mumkin. Quyidagi gap misolida ko’raylik: Siz ahmoq odam emassiz. || Siz
ahmoq, odam emassiz! O’lim yo’q, shafqat! || O’lim, yo’q shafqat! O’qi, otang kabi
ahmoq bo’lma! || O’qi otang kabi, ahmoq bo’lma. Misollar orqali shunday xulosaga
kelinadiki, og’zaki, ayniqsa, yozma nutqda biz e’tiborga olmaydigan punktuatsiya
ya’ni tinish belgilarining ahamiyati nihoyatda katta ekan[4]. Yuqoridagi misollar
orqali tilshunoslikdagi asosiy bo’lim hisoblanuvchi fonetikaning ikki til doirasidagi
izomorfik
(o’xshash) va
allomorfik
(farqli) jihatlari bilan qisman tanishtirib o’tildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.
Jonathan Marks // English Pronounciation in Use (Elemantary) 2007
2.
Sh. Shaabdurahmonova // Hozirgi o’zbek adabiy tili. 1-qism.1980
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
11
3.
Q.1/Nilufar Rasulova // Ona tilidan ma’ruzalar 1-kitob ,,Nurafshon ziyo
yog’dusi’’, 2018. -540 b
4.
Word Stress in English // Practice Time pg 90-91
5.
Dilrabo, Kattaboeva. "Effective strategies and techniques of teaching English
vocabulary." Academicia: An International Multidisciplinary Research
Journal 11.3 (2021): 1454-1457.
6.
Каттабаева, Дилрабо Каттабаевна. "Pragmatic and semantic features of
adjectival components in phraseological units." Молодой ученый 14 (2018): 75-
77.
