162
17. Пугаченкова Г. А., Ремпель Л. И. Очерки искусства Средней Азии.
Древность и средневековье. // М.: «Искусство». 1982.С.251.
18. Шарапов Ш..Қашқадарё зиёратгоҳлари,1 китоб, Тошкент.:Voris-
nashriyot,2010.,16 б.
19. Абдурахманова М. И. Роль Бабура в процессе развития
социокультурных связей между Центральной и Южной Азией. Монголизмы
в «Бабур-наме» Интеллектуальное наследие Захириддина Мухаммада Бабура
и современность: Сборник статей и тезисов докладов Международной
научно-практической конференции. – М: Пробел-2000, 2020. С. 34-38.
20. Малявкин А
.
Г
.
Танские хроники о государствах Центральной Азии.
Тексты и исследования. // Новосибирск: 1989. С.212-213.
21. Цит. по: Маликов А. М. Монгольские элементы в этнонимике и
этнотопонимах долины Зеравшана (XV-XIX вв.) // Урало-алтайские
исследования. 2021. №4 (43). C. 91.
22. Бобров Л.А. Военачальники чагатайской армии Амира Тимура в
Кондурчинской битве 1391 г. // Тюркологические исследования 2018. Том 1.
№ 3. С. 23-63.
23. Шоназаров Ш.Б. Культурные связи Каршинского и Туркестанского
оазисов по тюркским тамгам. Ўзбек давлатчилиги ва маданияти тарихида
Жанубий Ўзбекистоннинг ўрни //Республика илмий-амалий анжуман
материаллари. Қарши. 2011. С. 78-84; Шоназаров Ш.Б. Позднесредневековые
намогильные плиты Каршинского оазиса и их аналогии в Казахстане.
Маргулановские
чтение
–
2011//
Материалы
международной
археологической конференции. Астана. 2011. С.183-188.
24. ГольдицерИ.Культ святых в Исламе. М 1938.С. 82.
БАҚТРИЯ ЛАЗУРИТИ – ҚАДИМГИ ШАРҚНИНГ НОДИР МАЪДАНИ
Шайдуллаева Г.
т.ф.ф.д.(PhD),
Ўзбекистон Миллий университети
Профессор Ў.М. Мавлоновнинг асосий илмий тадқиқот ишлари
Марказий Осиёда қадимги йўлларнинг шаклланиши ва эволюциясига
бағишланган. Маълумки, йўллар тарихини ўрганиш халқларнинг маданий,
иқтисодий алоқаларини ўрганиш демакдир. Устоз Марказий Осиёда илк
йўлларнинг пайдо бўлишини палеолит давридан бошлайди ва сўнгги ўрта
асрларгача бўлган даврларда кечган маданий ҳаётни, қадимги халқлар
ўртасида кечган ассимиляцияжараёнларни очиб берган.
Йўллар ва унинг тармоқлари ҳамда йўналишларини ўрганишда
минераллар асосий манба бўлиб хизмат қилади[12, Б. 119-129]. Қадимги
Шарқ ва Ўрта Осиё ўртасидаги маданий алоқалар тарихини ўрганишда
лазурит маъдани ва унинг тарқалиш йўллари энг асосий манба бўлиб хизмат
қилган. Лазурит маъдани ўрта осиёликлар томонидан энеолит даврида кашф
этилган[4, Б. 7-9]. Лазурит (ляпс, ляпс-лазурит, лаъл, бадахшон лаъли,
163
ложувард, лазавард) илк бронза давридан бошлаб энг машҳур минералга
айланган, чунки барча Қадимги Шарқ маданиятига оид ёдгорликлардан,
айниқса ҳукмдорларнинг қабрларидан жуда бежирим қилиб ясалган
тақинчоқлар, муҳрларнинг топилиши шундай хулоса қилишга асос бўлади.
1.Лазурит ҳақида, яъни унинг кимёвий таркиби, табиатда қандай ҳолатда
учраши, жойлашган маконлари, қазиб олиш усуллари ҳақида Ўрта Осиёнинг
ўрта асрлар даври алломаларидан бири - Абу Райҳон Беруний тўлиқ
маълумотлар берган[1- Б. 70-74].
Лазурит қимматбаҳо, юмшоқ таркибли, осмон сингари мовий рангли,
бетакрор ва бежирим санъат асарлари ясаш мумкин бўлган минераллардан
бири бўлганлиги сабабли жуда қадимдан инсонларнинг диққат ва
эътиборини тортган. Инсоният тарихидаги энг қадимги маданий алоқалар ва
савдо йўлларининг ҳам шу маъдан номи билан аталиши бежиз эмас. Албатта,
гап қадимги Бақтрия, Ҳиндистон ва Месопотамияни боғловчи лазурит йўли
ҳақида бормоқда[15- Б. 651-658].
Археостратиграфик тадқиқотларга кўра лазурит Қадимги Шарқ
шаҳарларига, жумладан Ур ёки Урукда илк сулолалар давридан бошлаб
тарқалган ва иккинчи ва учинчи сулолалар даврида энг кўп учрайдиган
минераллардан бирига айланган. Албатта, Ур шаҳри ҳукмдори қабридан
топилган нодир топилмалар ҳам бу фикрга мисол бўлади. Месопотамия
шаҳарлари тарихига эътибор берадиган бўлсак, ушбу минерал биринчи
цивилизация
вакилларининг
инқирози
давригача
узлуксиз
бориб
турганлигининг гувоҳи бўламиз[4- Б. 54].
Лазуритнинг табиий макони Бақтрияда, яъни тоғли Бадахшонда
жойлашган. Бадахшон лазурити жуда қадимдан маълум ва машҳур бўлган.
Бақтриянинг Қадимги Шарқ маданий марказлари билан маданий алоқалари
масаласи нафақат Ўрта Осиё, балки Европа олимлари эътиборини XIX
асрдаёқ тортган. Бу қизиқишларнинг сабаби ҳам аниқ, яъни лазуритнинг
асосий макони узоқ ва тоғли Бадахшонда жойлашганлиги бўлган, албатта[32-
Б. 87]. Лазуритнинг Месопотамия шаҳарларига тарқалишида эронликларнинг
ҳамда қадимги ҳиндистонликларнинг ўрни катта бўлган. Улар эгаллаган
тарихий географик ўрнига кўра, лазурит савдосида воситачи сифатида фаол
иштирок этишганлиги археологик манбалар асосида кузатилмоқда[14-Б.383].
Демак, Бақтрияни Олд Осиёнинг Шумер, Элам каби қадимий давлатлари
билан боғловчи йўлнинг бир тармоғи Эрон орқали ўтган[7-Б. 165].
Тадқиқотчилар Месопотамияга лазурит икки, қуруқлик ва сув йўли орқали
тарқалганлигини эътироф этишади. Сув йўли хараппаликларнинг денгиз
йўлини кашф этганларидан сўнг ривожланган бўлиши мумкин, унгача асосий
савдо йўли қуруқликдан олиб борилган[39- Б.15-23]. Г. Херманнинг XX
асрнинг 60-йилларидаги маълумотларига кўра лаъл Буюк Хуросон йўли
орқали тарқалган[11-Б.87]. Бадахшон лаълининг тарқалиш йўли фанга энг
қадимги савдо йўли сифатида кирган ва турлича номлар билан аталади.
Ҳиндистон ва Ўрта Осиё халқлари маданий алоқалари бўйича йирик
тадқиқотлар муаллифи А.Я. Щетенко ҳам Ўрта Осиё маъданлари Қадимги
164
Шарқ шаҳарларига иккита йўл орқали тарқалганлигини эътироф этади. Сув
йўли Лотхалдан Икки дарё оралиғи шаҳарларига, қуруқлик йўли эса
Жанубий Балужистон орқали ўтган[17-Б.98]. А.Я. Щетенко «Лаъл йўли» ни
қуйидагича тасаввур этади: Копетдоғ – Кўҳи бобо тоғи – Ҳирот – Қабул –
Хайбар довони – Хараппа шаҳарлари.
В.М. Массон Олтиндепе – Мохенжо Даро йўлини таклиф этган[8-
Б.478]. Бу тадқиқотлар Ўрта Осиё ва Қадимги Шарқ халқлари ўртасидаги
маданий ва савдо алоқалари илк бронза давридан бошланганлигини
кўрсатади. Ўтган ўн йилликлар мобайнида тадқиқотчилар томонидан Ўрта
Осиё, Эрон ва Яқин Шарқ ўртасидаги алоқалар ўрганилиб келинди[9-Б.474].
Марказий Осиёнинг қадимги йўллари мавзусида Ў.М. Мавлоновнинг
тадқиқотлари мавжуд. У бронза даври йўлларини маҳаллий аҳамиятга,
минтақавий аҳамиятга ва трансминтақавий аҳамиятга эга бўлган йўлларга
ажратган. Ички йўлларга Тоғли Бадахшон – Саразм; Тоғли Бадахшон –
Замонбобо маданияти; Тоғли Бадахшон – Жанубий Туркманистон
йўналишлари кирса, ташқи, трансминтақавий йўлларга Моҳенжо-Даро –
Хараппа – Мундигак – Намозгоҳ – Мурғоб воҳаси; Моҳенжо-Даро – Хараппа
– Шўртўқай – Жанубий Тожикистон – Саразм; Моҳенжо-Даро – Хараппа –
Шўртўқай - Сурхон воҳаси – Амударё – қуйи Зарафшон - Хоразм – Уралорти
– Сибирь; Моҳенжо-Даро – Хараппа - Шўртўқай – Сурхон воҳаси –
Қашқадарё воҳаси - Зарафшон воҳаси – Қизилқум конлари – Марказий
Қозоғистон конлари – Уралорти – Сибирь каби йўл йўналишлари мавжуд
бўлганлигини
таъкидлайди[6-Б.432].
Муаллиф
мазкур
йўллар
йўналишларини ёдгорликларнинг жойлашиш географияси асосида тузган.
М. Касанованинг маълумотларига кўраҚадимги Шарқ цивилизацияси
ёдгорликларидан топилаётган лазурит тошлар кимёвий анализдан ўтказилган
[22, – Б. 56]. Натижада, Шаҳри Сўхта ёдгорлигидан топилган лазурит тошлар
тўпламининг кимёвий таркиби уч хил эканлиги маълум бўлган. М.
Касанованинг хулосасига кўра, Шаҳри Сўҳтага лазурит маъдани энг камида
учта макондан, яъни Покистон ҳудудидаги Чағай, Тожикистондаги Помир ва
Афғонистондаги Бадахшон конларидан олиб борилган [3, – Б. 52-54].
Кейинги вақтда тадқиқотчилар бронза даври маданиятлари ўртасидаги
алоқаларни маданиятлараро тарқалган хлорит тошдан ясалган ашёлар
ёрдамида ҳам аниқлашмоқда. Ҳозирги кунгача Месопотамиядан то Ҳинд
ўлкасигача бўлган 30 та ёдгорликдан, Эрон, Афғонистон ва Ўрта Осиёнинг
бронза даврига оид деярли барча ёдгорликларидан шундай ашёлар топилган.
Бу идишлар шакллари ва уларда ифодаланган тасвирларнинг бир-бирига
яқинлиги билан характерланади [27, –
Б. 39-40]. Шаклан ва тасвирий ифода
жиҳатидан бир-бирига ўхшайдиган, хлорит тошдан ясалган идишларнинг
пайдо бўлиши ва тарқалиш йўллари тўғрисида фанда анча тортишувлар
бўлиб ўтган [28, – Б. 96].
Ҳинд цивилизацияси аҳолисининг миграцияси натижасида шаклланган
Шўртўқай ёдгорлиги аҳолисининг мақсади лазуритми ёки янги ерларни
ўзлаштириш учун келганми, бундан қатъий назар икки тарихий ўлка
165
ўртасида тарихий маданий алоқаларнинг шаклланишида асосий вазифани
бажарган. Кейинги йилларда олиб борилган археологик ёдгорликларни
районлаштириш шуни кўрсатмоқдаки, Юқори Амударё ҳавзасида жойлашган
(Панж воҳасида) Шўртўқай ёдгорлигидан бошланган лаъл йўли Жанубий
Тожикистон
(Макони
Мор,
Каримберди),
Жанубий
Ўзбекистон
(Сополлитепа, Жарқўтон, Тиллабулоқ), Жанубий Туркманистон (Тўғалоқ,
Гонур), Балужистон (Мергар, Кветта) орқали Ҳиндистонга ўтган. Ундан
ташқари Қадимги Ҳинд цивилизацияси намоёндалари Панж воҳасига келиши
учун Ҳиндиқушнинг юқори довонлари орқали, тоғ йўллардан ўтганлиги ҳам
эътироф этилмоқда [16, – Б. 190-195].
Келтириб ўтганимиздек, тадқиқотчиларга Ўрта Осиё ва Қадимги
Ҳиндистон илк алоқалари тарихини ўрганишга «Авеста» ва «Ригведа»
маълумотлари, Жанубий Туркманистоннинг Олтиндепе, Тўғалоқ 21, Гонур,
Жанубий Ўзбекистоннинг Сополлитепа, Жарқўтон, Тиллабулоқ, Эрон
ҳудудидаги Шахдод, Гиян, Хисор, Хараппа маданиятига оид Хараппа,
Калибанган каби ёдгорликларида олиб борилган археологик тадқиқотлар
натижалари асосий манба бўлиб хизмат қилган. Асосий манба эса
ёдгорликлардан топилган археологик артефакт – ложувард ҳисобланади.
Қуруқлик йўлидаги асосий манзилгоҳлар Шимолий Эрон ҳудудида
жойлашган Тепаи Хисор ва Эрон Сеистонидаги Шаҳри Сўхта
ёдгорликларидир. Италиялик археолог тадқиқотчилар Тепаи Хисор
ёдгорлигида ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган усулда изланишлар олиб
боришган, улар ёдгорликнинг тепа қисми тупроғи таркибини лаборатория
таҳлилидан ўтказганда тупроқ таркибининг жуда катта фоизини лазурит
кукунлари ташкил қилган. Археологлар тадқиқотларини давом эттириб,
қайроқ тошларнинг юза қисмида сақланган чангларни ҳам таҳлилдан
ўтказган ва тош қуроллар ҳам лазуритга ишлов беришда қўлланилганлиги
аниқланган [40, – Б. 15-17].
Месопотамия ва Эрон ёдгорликларидан топилган лазуритдан ясалган
тақинчоқлар тури таққосланганда, Эрон ҳудудидаги ёдгорликларда мазкур
маъдандан ясалган тайёр тақинчоқлар кам учраган. Жумладан, Ур
ёдгорлигида лазуритдан ясалган 45 та тип тақинчоқ маълум бўлса, Эрон
ёдгорликларида 3 та тип аниқланган, холос[35-Б.56]. Келтирилган
маълумотлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, эрон маъдансозлари
ушбу тошларни «яримфабрикат», хомашё сифатида Қадимги Шарқ
шаҳарларига етказиб беришган, месопотамиялик маъдансозлар эса лазурит
маъданларига охирги ишловни беришган ва товар ҳолатига келтиришган.
Шаҳри Сўҳта ёдгорлиги жойлашган географик ўрнига кўра табиий
қулай бўлиб, алоқа йўллари устида жойлашган. Шарқий Эрон, Жанубий
Туркманистон, Афғонистондан Балужистонгача бўлган ҳудуд савдогарлари
бевосита шу ердан ўтишга мажбур бўлган. Италиялик профессор М. Тоси ўз
асарларида бу ҳудудни «Турон бассейни» деб атайди[39-Б.15-23].
Ўрта Осиё халқларининг Қадимги Шарқ дунёси билан муносабатлари
қандай характерда кечганлигини аниқлаш тарихий жараёнларни ўрганишга
166
хизмат қилади. Бу масалада «биринчи цивилизация» вакилларидан қолган
ёзма ва археологик манбаларга мурожаат қиламиз.
Мил. авв. III минг йилликнинг охирига оид Месопотамиянинг
шарқдаги қўшнилари билан қилган алоқалари ҳақида ёзма манбалар
сақланиб қолган. Бу манбалар сопол доскаларга битилган михсимон ёзувлар
бўлиб, илк сулолалар даврига оид. Улар хўжалик, мифологик
хукмдорларнинг қаҳрамонликлари, лугалларнинг мардонавор ҳарбий
юришлари, жанг тафсилотлари ва ғалабалари ҳақида бўлиб, жанг натижасида
ғалаба қилган ҳукмдорларнинг бойликлар билан қайтганлиги сўзланган [21, –
Б. 7].
Манбаларда археологик тадқиқотлар натижасида аниқланган Ўрта
Осиё лазурити, Эрон хлоритлари ва сердолиги ҳақида маълумотлар
учрамайди. Билъакс, археологик тадқиқотлар натижасида учрамайдиган,
тупроқ қарида сақланмайдиган текстил матолар, озиқ-овқат маҳсулотлари
ҳақида хабарлар сақланган [37, – Б. 154]. Бу ҳолатни тадқиқотчилар баҳолар
экан, Месопотамия усталари узоқдан келтирилган ушбу қимматбаҳо
маъданларни иккинчи ёки учинчи қўлдан олганлиги хусусида фикрлар
билдиради [38, – Б.155]. Археологик жиҳатдан кўп учрайдиган маъданлар ва
бу маъданлардан турли хил тақинчоқлар ясаган хунармандлар ҳақида ҳам
ёзма манбаларда маълумотлар келтирилмайди.
Манбаларда Месопотомия ҳукмдорларининг Элам, Аншан, Мархаши,
Тукриш каби давлатлар билан жанглар олиб борганлиги хусусида
маълумотлар бор [10, – Б. 17-18]. Келтирилган маълумотлар асосида айтиш
мумкинки, Қадимги Шарқ мамлакатлари ўртасидаги ўзаро муносабатлар
савдо-сотиқ, халқларнинг кўчиши ва гоҳида уруш характерида бўлиб, бу
муносабатлар алмашиниб турган.
Америкалик шарқшунос ва археолог олим К. Ламберг-Карловскийнинг
фикрига қараганда мил. авв. III минг йилликда товар алмашиш халқлар
ўртасидаги энг характерли восита ҳисобланган, бунда хусусий тадбиркорлар
бош вазифани бажариб, ўзаро муносабатларда талаб ва эҳтиёж асосий восита
бўлиб хизмат қилган [31, – Б. 368]. Америкалик яна бир олим Ф. Коллнинг
қарашлари бўйича, шумерликлар билан Эрон ўртасида эркин бозор
муносабатлари ҳал қилувчи ролни бажарган [29, – Б. 47].
Месопотамия ва қўшни халқлар ўртасидаги муносабатлар масаласига
айрим тадқиқотчилар, жумладан Д. Потсс бошқа нуқтаи назар билан қарайди.
У К. Ламберг-Карловский ва Ф. Коллни тарихий жараёнларга тўғри баҳо
бермаган деб ҳисоблайди. Унинг фикрича Месопотамия қўшни халқлар
билан доимий нотинч, уруш ҳолатида бўлган, бунинг асосий сабаби маъдан
конларига ҳукмронлик қилиш ва назорат қилиш ётади деб ҳисоблайди. Д.
Потсс маъданлар учун бўлган бу қарама-қаршилик Шарқ давлатлари
ўртасидаги асосий муносабатларни белгилаган. Тинч савдо муносабатлар ва
товар алмашиниш ҳақидаги фикрларни у тўлиқ инкор этади. Аҳамонийлар
империяси давригача, яъни «шоҳ йўли» давригача узоқ масофали тинч савдо
йўлининг бўлишини ҳақиқатдан йироқ деб ҳисоблайди [36, – Б. 53].
167
Д. Поттс фикрини тушуниш мумкин, ҳақиқатдан ҳам жамоаларнинг
ибтидоийликка дахлдор даврида эркин савдо механизмини англаш қийин. Бу
ҳолатни ечишда маъданларга бой бўлган Ўрта Осиё моддий манбалари
асосида қандай хулосага келиш мумкин, шу йўналишдаги манбаларга
эътибор берсак.
Бадахшон лазурити - энг мовий рангли, қимматбаҳо ҳисобланадиган
минерал туридир. Б. Лионе мил. авв. III минг йилликда Шарқий Бақтрияда,
хусусан Тўлиқон воҳасида Балужистон таъсирида ўзига хос маданият
шаклланган [33, – Б. 117]. Демак, Қадимги Шарқ шаҳарларида лазуритга
бўлган эҳтиёжнинг кучайиши натижасида Бадахшон ҳудудини илк бора
балужистонликлар эгаллаган. Бақтриянинг мил. авв. III минг йилликка оид
маҳаллий аҳолиси ҳақида фанимизда айтарли маълумотлар йўқ. Бақтриянинг
маҳаллий аҳолисига айланган Сополли ва Даштли маданиятлари аҳолиси эса
бу ҳудудда мил. авв. III минг йиллик сўнггида пайдо бўлган [26, – Б. 95-104].
Эслаб ўтганимиздек, А.-П. Франкфорнинг изланишлари натижасида
Шўртўқай ёдгорлигига хараппаликлар томонидан мил. авв. 2200-2000
йилларда асос солинганлиги аниқланган [24, – Б. 78-83]. Демак, бу воҳа
иккинчи марта қадимги шарқликлар, аниқроғи қадимги Ҳинд цивилизацияси
вакиллари томонидан «ўзлаштирилмоқда».
Шўртўқай ёдгорлиги маданий қатламларининг гувоҳлик беришича,
мил. авв. II минг йиллик бошида Сополли ва Даштли маданияти аҳолиси
Бақтрияни эгаллабгина қолмади, балки уни Қадимги Шарқ маданияти
аҳолисидан, маъдан изловчилардан ҳам халос этган. Бу ҳолат Шўртўқай
ёдгорлиги стратиграфияси асосида кузатилган, унга кўра Шўртўқай
ёдгорлигини хараппаликлар ташлаб кетгандан сўнг, бу ерда ҳаёт қайта
тикланади. Кузатганимиздек, бу тикланишда хараппаликлар эмас, балки
Бақтриянинг маҳаллий, аниқроғи Сополли ва Даштли маданиятлари аҳолиси
томонидан амалга оширилган. Бу давр мил. авв. 2000-1700 йилларни ўз ичига
олади [25, – Б. 78-83].
Бу маълумот маҳаллий Бақтрия ва хараппаликларнинг маъдан кони
учун бўлган курашини ва бу курашда бақтрияликларнинг қўли устун
келганлигини тасдиқлайди. Бу стратиграфик маълумот Қадимги Шарқ
халқлари билан маъдан конлари учун бўлган кураш тинч йўл билан амалга
ошмаганлигини кўрсатади.
Келтирилган тарихий ва археологик маълумотлар асосида Бақтрия
лазурити ва унинг Қадимги Шарқ дунёсига тарқалиши бўйича қуйидаги
хулосаларга келиш мумкин:
-
Бақтрия маъдан конлари энг аввал Тўлиқон воҳасига келиб
жойлашган балужистонликлар томонидан эгалланган ва ўзлаштирилган;
-
Бақтрия лазурити Элам, Месопотамия ҳамда Қадимги Ҳинд
цивилизацияси шаҳарларига узлуксиз равишда олиб борилган;
-
Шўртўқай ёдгорлиги маданий қатламлари стратиграфияси шуни
кўрсатмоқдаки,
Бақтрия
лазурити
жойлашган
Тўлиқон
водийси
168
балужистонликлардан сўнг Хараппа маданияти соҳиблари томонидан
эгалланган;
-
Мил. авв. II минг йиллик бошларидан Сополли маданияти соҳиблари
Бақтриянинг маҳаллий аҳолисига айланган ва шу ҳудуддаги маъдан конлари
ҳукмдорлигини ҳам қўлга киритган;
-
Месопотамиянинг Эбле шаҳар харобасидан топилган лазурит
маъданлари шуни тасдиқлайдики, бақтрияликлар лазуритни ёмби, яъни,
хомашё ҳолатида ривожланган шаҳар хунармандларига етказиб берган;
-
Қадимги Шарқда лазуритга ишлов бериш, ҳар хил бежирим
тақинчоқлар, муҳрлар ясаш, қимматбаҳо тошлар савдоси билан алоҳида
аҳоли гуруҳлари шуғулланишган;
Бақтрияликлар ривожланган Қадимги Шарқ давлатлари аҳолиси билан
тинч савдо ва маданий алоқада бўлган. Маъдан конларидан олинган
қимматбаҳо тошлар савдоси айрибошлаш усулида амалга оширилган.
Адабиётлар:
1. Беруний Абу Райҳон. Китоб ал-Жамоҳир фи-Маърифат ал-Жавоҳир.
– Тошкент, 2017.– Б. 70-72.
2. Беруний Абу Райҳон. Китоб ал-Жамоҳир фи-Маърифат ал-Жавоҳир.
– Тошкент, 2017.– Б. 70-74.
3. Бронза ва илк темир даври ёдгорликларининг географияси ва
картографияси. Тошкент, 2019. 52-54 бетлар.
4. Дьяконов И.М. Люди города Ура. – М., 1990. – 4
5. Кирчо Л.Б. В.М. Массон и Ленинградская / санкт-петербургская
школа изучения древностей Центральной Азии // Древности Восточной
Европы, Центральной Азии и Южной Сибири в контексте связей и
взаимодействий в евразийском культурном пространстве (новые данные и
концепции). Матерыали Международной конференции. 18-22 ноября 2019 г.
Санкт-Петербург. – Санкт-Петербург, 2019. – С. 7-9.
6. Мавлонов Ў.М. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари: шаклланиши
ва ривожланиш босқичлари. – Тошкент, 2008. – 432 бет.
7. Массон В.М. Протогородская цивилизация юга Средней Азии // СА.
1967. – С. 165.
8. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.;Л., 1964. – 478 с;
9. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. – М.-Л.,1962. – 474 с.
10. Международные отношения. – М., 1998. – С. 17-18.
11. Неrmаnn G. Lapis Lazuli the Early Phase of Trade.–Iraq, v.30, 1968. –Р.
87.
12. Сарианиди В.И. О великом лазуритовом пути на древнем Востоке //
КСИА. – Вып. 114. – М., 1968. – С. 67.
13.
Сверчков
Л.Д.
Ляпис-лазурь:
исторические
сведения,
месторождения, археологические данные // История и археология Турана. №
5. - Самарканд, 2020. – С. 119-129.
169
14. Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – М., 1956.–
С.383.
15.
Шайдуллаева Г.Ш. Бақтрия лазуритининг Месопотамия
шаҳарларига тарқалиши ҳақида ёзма ва археологик манбалар // Ўтмишга
назар. Tadqiqot.uz. 2020 йил. Махсус сон. 4 қисм. – Б. 651-658.
16. Ширинов Т.Ш. Связи Средней Азии и Индийскогосубконтинента
во II тыс. до н.э. / Этюды нашей истории. Ташкент, 2011. - С.190-195.
17. Щетенко А.Я. О торговых путях эпохи бронзы по материалам
Туркменистано-Харапских параллелей. КСИА. – Вып. 122. –М., 1970. – С. 98;
18. Щетенко А.Я. Обмен и торговля доисторического Индостана.
КСИА – №138. – М., 1974. – С. 88;
19. Щетенко Ф.Я. Новые серийное издание по проблематике
древнеиндийской цивилизации // Археологические вести. №4. РАН. ИИМК,
1995;
20. Щетенко Ф.Я. Первобытный Индостан. – Ленинград, «Наука», 1979.
21. Carter E, Stolper M.W. Elam. Surveys of Political History and
Archaeology. – London, 1984, –p.VII.
22. Delmas A.B., Casanova M. The Lapis Lazuli Sources in the Ancient
East. – South Asian Archaeology 1987. P 1. Rome, 1990. – Р. 56
23. Francfort H.-P. A propos de l’urbanisation du site de Shortughaп
(Afghanistan). Une approche archйologique des transformations de l’йconomie de
production // Bulletin du Centre Genevois d’Anthropologie. 1988. T. 1. P. 15–34.
24. Francfort H.P. Fouilles de Shortughai. Recherches sur L’Asie Central
protohistoriques. V.I.II. – Paris: Boccard, 1989.
25. Francfort H.P. Fouilles de Shortughai. Recherches sur L’Asie Central
protohistoriques. V.I ... – Р. 78-83.
26. Francfort H.-P. Tradition harappйenne et innovation bactrienne а
Shortughaп // L’archйologie de la Bactriane ancienne. Actes du colloque franco-
soviйtique de Dushanbe / Ed. J.-C. Gardin (ed.). Paris: CNRS, 1985b. P. 95–104;
27. Frankfort H. The Art and Architecture of the Ancient Orient.–L.,1977.–
P.39-40.
28. Frankfort H. The Art and Architecture of the Ancient Orient. – L.,1977.
– P. 40;
29. Kohl Ph. The «World –Economy» of West Asia in the Third Millennium
B.C. // South Asian Archaeology 1977. – Napoli, 1979. – Р. 47.
30. Lamberg-Karlovsky. Third Millenium Models of Exchange and Models
of Production//Ancient Civilizations and Trade. – Albuquerque, 1975. – P. 358.
31. Lamberg-Karlovsky. Third Millenium Models of Exchange and Models
of Production. Ancient Civilizations and Trade. – Albuquerque, 1975. –p.365.
32. Layard L. Monuments of Nineveh. – London, 1851. – Р. 87.
33. Lyonnet B. Ceramique et peuplement du chalcolitique a la conquete
arabe. (Prospections archeologiques en Bactriane orientale (1974-1978). Soes La
direction de Jean-Claude Gardin. V.2). - Paris, 1997. – Р.117.
34. Piggott S. Prehistoric India. – L., 1950. – P.119,
170
35. Potts D.T. Tepe Yahya and the End of the 4
th
Millennium on the Iranian
Plateau – Le Plateau Iranien et l’Asie Centrale des origins a iaconquete islamique.
– Paris,1977. – Р. 56.
36. Potts D.T. Tepe Yahya and the End of the 4
th
Millennium on the Iranian
Plateau – Le Plateau Iranien et I’Asie Centrale des origins a iaconqueteislamique. –
Paris, 1977. – Р. 53.
37. Ratnager Sh. Encounters. The Westerly Trade of Harappa Civilization. –
Oxford, 1981. – Р. 154
38. Ratnager Sh. Encounters. The Westerly Trade of Harappa Civilization ..
– Р. 155.
39. Tosi M, Pirerno M. Lithik technology behind the ancient lapis lazuli
trade \\ Expedition.1973. V.16. – P. 15-23.
40. Tosi M., Pirerno M. Lithic technology behind the ancient lapis lazuli
...P.15-17.
41. Woolley L. The Development of Sumerian Art. – N.Y. 1935. – P. 96;
ХИВА ХОНЛИГИДА КЕМАЧИЛИК
Каримов Я.А.
т.ф.ф.д.(PhD),
Урганч Давлат университети
Амударёнинг қуйи оқимидаги ҳудудларни кўздан кечириш мақсадида
Хива хонлари кемаларда Чоржўйдан Туямуйингача сайр қилиб туришлари
ҳам сарой маросимларидан бири бўлган. Хива хонларининг Амударё сув
йўлининг Хива хонлигига тегишли оқими бўйлаб кемаларда сайр қилиши,
шикор пайтларида маълум масофаларни кемада босиб ўтишлари одатий ҳол
ҳисобланганлиги манбаларда ҳам акс этган. Огаҳийнинг “Зубдату-т-таворих”
асарида келтирилган маълумотлар ҳам бу фикрга келишимизга имкон беради.
Бу асарда Хива хони Раҳимқулихон Эрон юришидан қайтишда, Марвдан
Мужовир кўли, Тархон қудуқ, Ёнтоқли, Сиртлонли, Учорли (Хон фармони
билан шу ерда балан қум устига ўтиндан баланд йўл белгиси қўйиладики,
йўловчилар учун белги бўлиши учун), Тахт, Ҳавзхон орқали Жайҳун
қирғоғидаги Қабоқли тўғойга етиб келгани, бу масофани босиб ўтиш учун 8
кун, пайшанбадан пайшанбагача вақт сафрлагани ҳақида маълумотлар
мавжуд (бу масофани босиб ўтиш учун 8 кун, пайшанбадан пайшанбагача
вақт сафрлагани маълум бўлади.) [8,Б.74-75]. Амударё қирғоғига чиққач, бу
ерда хон учун махсус барпо қилинган “баргоҳи олийға” дам олган. Жума куни
тонгда қўшин қуруқлик йўли билан Хоразмга қайтгани, Хон эса ўз аёнлари
билан “барқсуръат заврақларға (кемаларга. – Я.К.) миниб, дарё ажойиботини
тамоша қила азимат кўргузди”, дея маълумот келтирилган[8,Б.75].
Бу манбада хоннинг дарё бўйлаб саёҳати бир неча кунга чўзилганлиги
таърифланади. Бу маълумотлар кемалар бир кунда босиб ўтган масофани
