“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
612
TRIKOTAJ MATOLARINING TURLARI VA ULARNING
XUSUSIYATLARI
Xomidov Voxidjon Obidovich
Farg’ona davlat texnika universiteti,
t,f,f,d
(PhD),
Ubaydullayeva Muxtasar Mardonhoji qizi
,
Farg’ona davlat texnika universiteti
M29-24 TMT guruh magistranti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada trikotaj matolarining turlari va ularning
asosiy xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot beriladi. Turli xil trikotaj matolarining
tarkibi, to‘qilish usullari, fizik-mexanik xususiyatlari hamda ularning qo‘llanilish
sohalari yoritiladi. Shuningdek, maqolada trikotaj matolarining tahlili uchun
matematik formulalar ham keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
trikotaj matolar, xususiyatlar, tarkib, fizik-mexanik
ko‘rsatkichlar,
to‘qilish
usullari, deformatsiya
ko‘rsatkichlari, issiqlik
o'tkazuvchanlik.
АННОТАЦИЯ
В данной статье подробно рассматриваются виды
трикотажных тканей и их основные характеристики. Описаны состав, методы
вязания, физико-механические свойства различных трикотажных тканей, а
также их области применения. Также приведены математические формулы
для анализа трикотажных тканей.
Ключевые слова:
трикотажные ткани, свойства, состав, физико-
механические показатели, методы вязания, коэффициенты деформации,
теплопроводность.
ANNOTATION
This article provides detailed information on types of knitted
fabrics and their main characteristics. The composition, knitting methods, physical
and mechanical properties of various knitted fabrics, as well as their applications,
are described. Mathematical formulas for analyzing knitted fabrics are also included.
Keywords:
knitted fabrics, properties, composition, physical-mechanical
indicators, knitting methods, deformation coefficients, thermal conductivity.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
613
KIRISH
Tekstil sanoati insoniyat tarixida eng qadimgi va muhim sohalardan biri
hisoblanadi. Kiyim-kechak, interyer buyumlari va boshqa ko‘plab mahsulotlar
ishlab chiqarishda matolar katta rol o‘ynaydi. Ayniqsa, trikotaj matolar zamonaviy
hayotimizning ajralmas qismiga aylangan. Ular turli xil kiyim-kechak, sport
kiyimlari, ichki kiyimlar va hatto tibbiyot sanoatida ham qo‘llaniladi. Trikotaj
matolarining mashhurligi ularning elastikligi, yengilligi va nafas oluvchi tuzilmasi
bilan bog‘liq. Shuningdek, bunday matolar yaxshi issiqlik saqlash xususiyatiga ega
bo‘lib, sovuq ob-havoda inson tanasini himoya qiladi. Matolarning tarkibi va ishlab
chiqarish texnologiyalari har yili takomillashib, yangidan-yangi turlar paydo
bo‘lmoqda. Ushbu maqolada trikotaj matolarining asosiy turlari, ularning fizik-
mexanik xususiyatlari, ishlab chiqarish jarayonlari va ulardan foydalanish sohalari
haqida batafsil ma’lumot beriladi. Shuningdek, trikotaj matolarining deformatsiya
va issiqlik o‘tkazuvchanligi kabi muhim xususiyatlarini matematik formulalar
yordamida aniqlash usullari ham yoritiladi.
ASOSIY QISM
Trikotaj matolarining tasnifi va turlari
Trikotaj matolar ishlab chiqarish texnologiyasiga va foydalanilishiga qarab
turli turlarga bo‘linadi. Ularning asosiy farqi to‘qilish usuli va ishlatiladigan xom
ashyo bilan belgilanadi. Trikotaj matolar maxsus dastgohlarda maxsus iplarni bir-
biriga bog‘lab to‘qish orqali hosil qilinadi. Bunday matolar odatiy to‘qilgan
matolarga nisbatan elastikroq bo‘lib, tanaga yaxshi mos tushadi. Quyida trikotaj
matolarining asosiy turlari keltirilgan:
1.
Oddiy trikotaj matolar
– Eng keng tarqalgan trikotaj mato turi
bo‘lib, asosan paxta yoki sintetik tolalardan tayyorlanadi. Bular yengil,
yumshoq va elastik bo‘lib, ko‘pincha futbolkalar, ichki kiyimlar va yozgi
liboslar uchun ishlatiladi.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
614
2.
Dumaloq trikotaj matolar
– Bu matolar maxsus dumaloq
to‘qish dastgohlarida tayyorlanadi va ko‘pincha sport kiyimlari, ichki
kiyimlar va ko‘ylaklar uchun ishlatiladi. Ularning asosiy afzalligi yaxshi
elastiklikka ega ekanligidir.
3.
Interlok matolar
– Bu matolar ikki qatlamli bo‘lib, old va orqa
tomonlari bir xil ko‘rinishga ega. Ular qalinroq va zich bo‘lib, sovuq
mavsumda kiyish uchun mo‘ljallangan.
4.
Rib-trikotaj matolar
– Ushbu matolar maxsus trikotaj to‘qish
texnologiyasi bilan yaratiladi va ko‘pincha manjet, yoqa va elastik kiyim
qismlarida ishlatiladi.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
615
5.
Futerli trikotaj matolar
– Issiqlikni yaxshi ushlab turuvchi
matolar bo‘lib, ayniqsa kuz-qish kiyimlarida keng qo‘llaniladi.
Trikotaj matolarining fizik-mexanik xususiyatlari
Trikotaj matolar turli fizik-mexanik xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning ishlash
muddatini va qulayligini belgilaydi. Asosiy xususiyatlar quyidagilar:
Elastiklik va deformatsiya
– Matoning cho‘zilish va qayta tiklanish
qobiliyati.
Massaviy zichlik
– Matoning og‘irligi va hajmi orasidagi nisbat.
Havo o‘tkazuvchanlik
– Matoning havoni o‘tkazish darajasi.
Namlik yutish qobiliyati
– Namlikni singdirish va uni buhar qilib
chiqarish xususiyati.
Issiqlik o'tkazuvchanlik
– Matoning tanani issiq saqlash darajasi.
1. Issiqlik o‘tkazuvchanlik formulasi
Trikotaj matolarining issiqlik o‘tkazuvchanligini hisoblash uchun quyidagi
formulani ishlatish mumkin:
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
616
q=k*
𝑑𝑇
𝑑𝑥
Bu yerda:
qqq – issiqlik oqimi (W/m²),
kkk – matoning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti (W/m·K),
dTdx\frac{dT}{dx}dxdT – haroratning mato bo‘ylab gradienti (K/m).
Misol:
Agar matoning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti k=0.04 W/m\
cdotp
K va harorat
farqi ΔT=10K, shuningdek, mato qalinligi 2mm=0.002m bo‘lsa, issiqlik oqimi
quyidagicha hisoblanadi:
q = −0.04 ×
10
0.002
=-200W/m
2
Bu natija matoning issiqlikni yaxshi ushlab turishini ko‘rsatadi.
2. Elastiklik koeffitsienti formulasi
Trikotaj matolarining elastik xususiyatlarini baholash uchun Hooke qonuni
asosida elastiklik koeffitsienti hisoblanadi:
σ=E
⋅
ϵ
Bu yerda:
σ – matoning stressi (N/m²),
E– elastiklik moduli (N/m²),
ϵ – deformatsiya (cho‘zilish) darajasi.
Misol:
Agar elastiklik moduli E=2×10
7
N/m² va matoning deformatsiyasi ϵ=0.01 bo‘lsa,
stress quyidagicha hisoblanadi:
σ=2×10
7
×0.01=2×10
5
N/m²
JADVAL
Quyidagi jadvalda turli trikotaj matolarining fizik-mexanik xususiyatlari
keltirilgan:
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
617
Mato turi
Elastiklik
moduli
(N/m²)
Issiqlik
o'tkazuvchanlik
(W/m·K)
Namlik yutish
qobiliyati (%)
Massaviy
zichlik
(g/cm³)
Oddiy
trikotaj
matolar
1.5 × 10⁶
0.04
7
1.3
Dumaloq
trikotaj
matolar
2.0 × 10⁶
0.05
8
1.4
Interlok
matolar
2.5 × 10⁶
0.06
6
1.5
Rib-trikotaj
matolar
1.8 × 10⁶
0.05
7.5
1.4
Futerli
trikotaj
matolar
3.0 × 10⁶
0.04
5
1.6
Jadvalda har bir trikotaj matoning elastik xususiyatlari, issiqlik
o‘tkazuvchanligi, namlik yutish qobiliyati va massaviy zichligi keltirilgan. Ushbu
ma’lumotlar matolarni tanlashda foydalidir.
XULOSA
Trikotaj matolar sanoatining rivojlanishi va keng qo‘llanilishi o‘zining amaliy
ahamiyati bilan ajralib turadi. Ularning elastikligi, yengilligi, nafas olish
xususiyatlari va issiqlik saqlash qobiliyati matolarni turli sohalarda ishlatishga
imkon beradi. Trikotaj matolar, shu jumladan interlok, rib, futerli va boshqa turlari,
o‘zining maxsus xususiyatlari bilan muayyan ehtiyojlarga mos ravishda ishlab
chiqariladi. Har bir turdagi trikotaj matolarining fizik-mexanik xususiyatlari
ularning ishlash davomiyligini va qulayligini ta’minlaydi.
Shuningdek, trikotaj matolarining issiqlik o‘tkazuvchanlik kabi xususiyatlarini
aniq hisoblash uchun matematik formulalar ham ishlatiladi. Bular orqali mato
sifatini aniqlash, uning inson salomatligiga ta’sirini va turli iqlim sharoitlarida
qanday samarali ishlashini bashorat qilish mumkin. Kelajakda trikotaj matolarini
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 3, ISSUE 04, 2025. APRIL
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
618
ishlab chiqarish texnologiyalarining takomillashuvi natijasida ularning yangi turlari
paydo bo‘lishi va ularning qo‘llanilishi yana kengayishi kutilmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Karimov A. "Tekstil sanoati va mato turlari" – Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2021.
2.
Petrov V. "Трикотажные ткани и их свойства" – Moskva: Легпром, 2020.
3.
Smith J. "Knitted Fabrics and Their Applications" – London: Textile Press,
2019.
4.
Textile Journal, "Recent Innovations in Knitted Fabrics," 2022.
5.
O‘zbekiston Respublikasi To‘qimachilik va Yengil Sanoat Vazirligi
materiallari.
6.
Johnson R. "Advanced Textile Structures" – New York: Textile Science,
2021.
7.
Davronov M. "Paxta sanoati va trikotaj matolar" – Samarqand: Matbaa,
2023.
