293
UCHUVCHISIZ UCHADIGAN APPARATLARDAN FOYDALANISHNING
HUQUQIY ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH VA ULARNI
BOSHQARISH BO‘YICHA MUTAXASSISLARNI TAYYORLASH
ZARURATI
Ilyas MURAKAYEV,
dotsent, O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti
Abdullo KAMOLOV,
O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti
mustaqil izlanuvchisi;
НЕОБХОДИМОСТЬ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЗАКОНОДАТЕЛЬНОЙ
БАЗЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БЕСПИЛОТНЫХ ЛЕТАТЕЛЬНЫХ
АППАРАТОВ
И ПОДГОТОВКИ СПЕЦИАЛИСТОВ ПО ИХ
УПРАВЛЕНИЮ
Ильяс МУРАКАЕВ
,
доцент
,
Университет общественной безопасности Республики Узбекистан
Абдулло КАМОЛОВ
,
самостоятельный соискатель Университета общественной безопасности
Республики Узбекистан
THE NEED TO IMPROVE THE LEGISLATIVE FRAMEWORK FOR THE
USE OF UNMANNED AERIAL VEHICLES AND THE TRAINING OF
SPECIALISTS FOR THEIR MANAGEMENT
Abdullo KAMOLOV
,
independent applicant of the University of Public Safety of the Republic of Uzbekistan
Ilyas MURAKAEV,
Associate Professor
, University of Public Safety of the Republic of Uzbekistan
Annotatsiya:
Ushbu makolada bugungi kunning ilg‘or texnik qurilmalaridan
biri bo‘lgan uchuvchisiz uchadigan apparatlardan foydalanish tartibi, rivojlangan
davlatlar keng tajribasi asosida ulardan foydalanishning huquqiy asoslarini
takomillashtirish masalalari keng yoritib o‘tilgan.
294
Аннотация
:
В данной статье освещается порядок применения дронов
,
являющихся на сегодняшний день одним из передовых технических устройств
,
и вопросы совершенствования правовой базы их использования на основе
большого опыта развитых стран
.
Abstract:
In this thesis, the procedure for using drones, which are one of today's
advanced technical devices, and the issues of improving the legal basis for their use
based on the extensive experience of developed countries, are covered in detail.
Kalit so‘zlar:
uchuvisiz uchadigan apparat,
sun’iy intellekt, robot,
sintez, pribor,
jinoyat kodeksi,
jinoyat-protsessual, Luftfahrt-Bundesamt aviatsiya,
obyekt,
monitoring, a
tom inshootlari, geodeziya,
ekstremal,
projector, landshaft, 3D xarita.
Ключевые слова
:
дрон
,
искусственный интеллект
,
робот
,
синтез
,
устройство
,
уголовный кодекс
,
уголовное судопроизводство
,
авиация
Люфтфарт-Бундесамт
,
объект
,
мониторинг
,
ядерные объекты
,
геодезия
,
экстрим
,
проектор
,
ландшафт
, 3D-
карта
.
Keywords:
drone, artificial intelligence, robot, synthesis, device, criminal code,
criminal procedure, Luftfahrt-Bundesamt aviation, object, monitoring, nuclear
facilities, geodesy, extreme, projector, landscape, 3D map.
Zamonaviy jamiyat tobora ko'proq raqamlashtirish ob'ektiga aylanib bormoqda
va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishning o'sishi doimiy ravishda o'sib bormoqda
[11]. Butun dunyoda keng qo‘llanayotgan, jahonning barcha mintaqalarida
foydalanilayotgan qurilmalardan biri bu – uchuvchisiz uchadigan apparatlardir.
Albatta, kunning yangiliklarida ushbu qurilmaning yangi modellarini ko‘rib qolamiz.
Ammo foydalanish huquqi-chi? Bu savolga javob berishdan avval ushbu qurilma o‘zi
nima va qanday imkoniyatlarga ega ekanligi to‘g‘risida to‘xtalish lozim deb topdik.
Uchuvchisiz uchadigan apparatlar nisbatan arzon yuqori manyovrlik
xususiyatlariga ega va keng ko‘lamli vazifalarni bajarishga qodir bo‘lgan yengil
qurilma hisoblanadi. O‘tmishda faqat rivojlangan, boy davlatlar bu robotlashtirilgan
uchar apparatlardan foydalangan bo‘lsa, bugungi kunda texnologik taraqqiyot va
295
raqobatbardosh bozor tufayli ko‘plab davlatlar uchuvchisiz uchadigan apparatlardan
o‘zlarining mudofaa rejalariga kiritib, ulardan dengiz, quruqlik va chegara nazorati
faoliyatida keng foydalanmoqda
.
Bu qurilmalar shu darajada taraqqiyot cho‘qqisiga
yettiki,
olimlar va tadqiqotchilar uchuvchisiz uchadigan apparatlarning sun’iy
intellektga ega robotlashgan tizimlarni ishlab chiqdi. Xo‘sh bu qurilma qanday
ishlatiladi va nima foydasi bor?
Ø
Favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda (suv toshqini, yong‘in, epidemiologik
kasalliklar tarqalganda, kuchli yer qimirlash holatlari sodir bo‘lganda va h.k.);
Ø
Jangovar holatlarda qulay kuzatuv faoliyatini amalga oshirish;
Ø
Obyektlar xavfsizligini ta’minlashda patrullik xizmatini olib borish;
Ø
Atom inshootlarida va yirik avariyalar sodir bo‘lganda inson omilisiz
hududni nazorat qilish;
Ø
Sog‘liqni saqlash sohasida tezkor tibbiy vositalarni yetkazish va h.k[1].
Uchuvchisiz uchadigan apparatlar qutqaruv ekipajlari yuqori aniqlikdagi
kameralar, sensorlar va radarlar tufayli kengroq ko‘rish maydoniga kirishlari mumkin,
bu esa boshqariladigan vertolyotlarga bo‘lgan ehtiyojni va ular bilan bog‘liq
xarajatlarni yo‘q qiladi. Masalan, huquqlarni muhofaza qilish organlari tomonidan
doimiy ravishda giyohvand o‘simliklarni o‘stirayotgan va bu harakatlar bilan jinoyat
sodir etayotgan (O‘zR JK 270-moddasi)[2] shaxslarni qo‘lga olishda vertolyotlardan
keng foydalaniladi. Aynan shu sohada drondan foqdalanishi ancha qulayroq bo‘ladi.
Bittagina yo‘nalishni, ya’ni dastlabki hisob-kitob qiladigan bo‘lsak misol tariqasida
olingan MI-8 vertolyotiga yoqilg'i narxi o‘rtacha olganda
16675
so‘mni tashkil qiladi
[3]. “Vertolyotga 100 kmli yo‘lga
347
litr yoqilg'i kerak” [4]. Demak, 100 kmli yo‘lga
faqat yoqilg‘i yo‘liga
5 786 225
so‘m sarflanadi.
“Uchuvchisiz uchadigan apparatlar (UUA) bilan vertolyotlarni narx jihatidan
solishtiradigan bo‘lsak UUAlarning narxlari
100
AQSh dollaridan boshlanadi”[5].
“MI-8 vertolyotlar narxi esa
14,5 mln
. AQSh dollaridan
17,5 mln.
AQSh dollarigacha”
[6]. Ko‘rinib turibdiki, davlat uchun bu yerda faqat narx va yoqilg'i narxi bo‘yicha
tejamkorligi katta bo‘ladi.
296
Masofadan yoki ichki kompyuter tizimlari tomonidan boshqarilishi mumkin
bo‘lgan uchuvchisiz uchadigan apparatlar (UUA) bugungi kunga kelib avtomatik
boshqaruv dasturiga ega hamda sun’iy intellekt orqali boshqarilish darajasiga yetdi.
UUA kichik o‘lchamlari tufayli kattaroq havo samolyotlari xavfli yoki samarasiz
bo‘lishi mumkin bo‘lgan hududlarni yaqindan ko‘rishi mumkin. Sun’iy intellektga
asoslangan, o‘z vazifalarining bir qismini yoki barchasini avtomatlashtiradigan holda
bajaradigan uchuvchisiz uchadigan apparatlar keng tarqalgan. Sun’iy intellektni UUA
sensorlari, kameralari va o‘rnatilgan uskunalaridan olingan ma’lumotlar bilan
birlashtirgan holda, UUA endi vizual va atmosfera ma’lumotlarini to‘plashi va ulardan
foydalanishi mumkin. Avtonom yoki yordamchi parvozni yoqish orqali bu
ma’lumotlar foydalanish imkoniyatini oshiradi va ishlashni osonlashtiradi. UUAlardan
kompaniyalar va jismoniy shaxslar hozirgi kunda aqlli mobillik xizmatlarining bir
qismi sifatida tijorat maqsadida foydalaniladi. Sun’iy intellekt tomonidan
boshqariladigan UUAlar asosan kompyuter ko‘rish qobiliyatiga tayanadi. UUAlar endi
havoda bo‘lgan narsalarni aniqlay oladi va bu texnologiya tufayli yerdagi
ma’lumotlarni tahlil qiladi va yozib oladi.
O‘zbekiston Respublikasida uchuvchisiz uchadigan apparatlardan foydalanishni
tartibga solish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 15-noyabr kunidagi 658-
sonli qarori mavjud[7]. Unga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston
Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslariga hamda O‘zbekiston
Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish haqida” 2019-yil 2-maydagi O‘RQ-534-son qonuniga muvofiq:
– uchuvchisiz uchadigan apparatlarni, ularning butlovchi va ehtiyot qismlarini
qonunga xilof ravishda olib kirish, sotish, sotib olish, saqlash yoki ulardan foydalanish;
– uchuvchisiz uchadigan apparatlarni saqlash, ulardan foydalanish yoki ularni
boshqa shaxslarga berish tartibini buzish, shuningdek, ulardan boshqa maqsadlarda
foydalanish uchun jinoiy javobgarlik belgilangan[2].
Mamlakatimizda uchuvchisiz uchadigan apparatlardan foydalanish butunlay
cheklab qo‘yilgan emas. Uchuvchisiz uchadigan apparatlardan foydalanish
297
O‘zbekiston Respublikasi fuqaro va davlat aviatsiyasida uchuvchisiz uchadigan
apparatlardan foydalanish hamda ularni saqlash tartibi to‘g‘risida Nizomga muvofiq
O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi huzuridagi Fuqaro aviatsiyasi agentligi
tomonidan ruxsat beriladi. UUA lardan foydalanish bo‘yicha ariza bergan shaxs arizasi
Agentlik ko‘rib chiqadi va uchuvchisiz uchadigan apparatning texnik holatini o‘n ish
kunidan oshmaydigan muddatda baholaydi [7]. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat
kodeksi oltinchi bo‘lim, jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlarga
bag‘ishlangan XVII bobining jamoat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar qatorida 2444-
moddasi “Uchuvchisiz uchadigan apparatlarni qonunga xilof ravishda olib kirish,
o‘tkazish, olish, saqlash yoki ulardan foydalanish”, 2481-moddasi “Uchuvchisiz
uchadigan apparatlarni saqlash va ulardan foydalanish tartibini buzish”[2] kabi
moddalar asosida belgilab qo‘yilgan.
1-rasm.
Aslini olganda, aviatsiya tizimida ham xavfsizlikni ta’minlash yuzasidan
Jinoyat kodeksi moddalarida qo‘yilgan bunday cheklovlarni xato deb ham bo‘lmaydi.
Ammo shuni ham unutmasligimiz kerakki qonunlar insonlar uchun ishlashi kerak,
zamon taraqqiy etmoqda, har soniya texnologiyalar va yangicha qarashlar zudlik bilan
butun internet tarmog‘i bo‘ylab tarqalmoqda. Rivojlangan davlatlar ularning keng
qamrovli qonunchiligidagi o‘zgarishlar bu davlatlarning rivojlanish cho‘qqisiga yetib
kelmoqda desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bir necha yil oldin Germaniyada dronlar,
kvadrokopterlar va boshqa kichik uchuvchisiz uchish apparatlarini ancha qimmat
bo‘lgan, Rossiyada esa korrupsiyaga qarshi kurashuvchilargina shaxslarni kuzatish
298
maqsadida sotib olingan edi. Germaniya tajribasini oladigan bo‘lsak og‘irligi 2 kgdan
ortiq bo‘lgan uchuvchisiz uchadigan apparatlarni boshqarish uchun egasi haydovchilik
guvohnomasiga o‘xshash uchuvchisiz uchadigan guvohnomasini olishi kerak ekan.
Og‘ir katta uchuvchisiz uchadigan apparat modellari uchun haydovchilik
guvohnomalariga 16 yoshdan boshlab ruxsat etiladi. Ruxsat Germaniyaning Luftfahrt-
Bundesamt aviatsiya idorasi tomonidan tan olingan parvoz maktablarida 5 yil
muddatga beriladi. 5 yillik bu guvohnoma asosida siz aviatsiya tizimiga xavfsiz
hududlarda istaganingizcha bunday qurilmalardan foydalanishingiz mumkin ekan.
Agar bola 14 yoshdan boshlab ikki kilogrammli modelni uchishni xohlasa,
Luftsportverein havo sport klubidan maxsus litsenziya olgan holda bemalol
UUAlardan foydalanishi mumkin[8].
Shu bilan birga esdan chiqarmaslik kerakki, texnik vositalarni sotib olishdan
tashqari ushbu uskunalarini boshqarilishi ham katta ahamiyatga ega. UUA bundan
mustasno emas. Ushbu sohadagi mutaxassislarga turli bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘lishiga talablar qo‘yilmoqda, ya’ni UUAni boshqarish, uning xavfsizligini nazorat
qilish, vazifalarni bajarish, maxsus uskunalarda tegishli komandalarni kiritish va
dasturiy ta’minotini bilish. Undan tashqari, u havoda qonunchilikka muvofiq o‘chish
qoidalarini bilish, texnik xarakteristkalarni baholash va nostandart vaziyatlarda qarorni
qabul qilish kerak [9]. Xalqaro tajribalarga nazar soladigan bo‘lsak, hozirgi kunda
Rossiyaning ham fuqaroviy, ham harbiy UUA operatorlarni bir nechta markazlarda
o‘rgatmoqda. Masalan, harbiy UUA operatorlarni Yu.A.Gagarin nomidagi Harbiy-
havo akademiyasi (Voronej sh.), A.F.Mojayskiy nomidagi Harbiy-kosmik
akademiyasi (Sankt-Peterburg sh.) va boshqa markazlarda o‘rgatadi [9]. Ukrainada
ham bu yo‘nalishga talabi mavjud: ularda Lvov va Kiyevda o‘z faoliyatini olib
bormoqda [10]. Germaniyada ushbu sohaga o‘rgatishi maktab to‘garaklardan
boshlangan. O‘zbekistonda bu yo‘nalish hozirgi kunda deyarli rivojlanmagan.
Xulosa o‘rnida quyidagi ma’lumotlarni keltirishimiz mumkin. Mehnat va
sog‘liqni saqlash federal agentligining hisobotiga ko‘ra, 2017-yilda kuzatilgan jami
4674 ta o‘lim holatidan 20,7 foizi qurilishda sodir bo‘lgan [12]. UUA yordamida
299
ularning sonini kamaytirish mumkin – dronlar qurilishning eng xavfli hududlariga kira
oladi. Zamonaviy dronlar devorlar orqasini ko‘ra oladi, materiallarni skaner qilib,
to‘siqlar ortida ko‘rinmaydigan konstruksiyalarning 3D xaritalarini yuqori sifatda tuza
oladi. Bu texnologiya nafaqat qulay modellarni yaratish, balki osmono‘par bino va
ko‘priklar kabi xavfli konstruksiyalarni xavfsiz kuzatish imkonini beradi. Atrof-
muhitni muhofaza qilish tashabbuslarida yordam berishda va odamlarga so‘nggi bir
necha yil ichida bedarak yo‘qolganlarni topishga yordam berishdi. Favqulodda
holatlarda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavflar (yong‘in, suv toshqinlari, ommaviy
tartibsizliklarda va h.k)ni oldindan baholaydi va zararlarni kamaytiradi.
Bunday imkoniyatlardan foydalanish yurt taraqqiyotiga o‘zining ijobiy ta’sirini
ko‘rsatadi. Qonunchiligimizdagi yuqorida ta’kidlab o‘tilgan moddalarga qo‘shimcha
va o‘zgartirishlar kiritish o‘zining samarasini sezilarli darajada beradi degan
umiddamiz. Aynan bizning yurtimizda ham rivojlangan davlatlar keng tajribasiga
tayanib maktablarda va oliy ta’lim muassasalarida UUAlardan foydalanish bo‘yicha
o‘quv kurslarini joriy etish, ushbu kurslarni tugatgan shaxslarga esa UUAlardan
foydalanish imkoniyatini beruvchi maxsus guvohnomalar berilsa, davlatning deyarli
barcha sohalardagi rivojiga katta hissa qo‘shgan bo‘lamiz.
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1. https://kun.uz/uz/news/2022/09/08/suniy-intellekt-va-xavfsizlik-robotlar-
odamlar-ustidan-hukmronlik-qilishi-mumkinmi
2. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi O‘zbekiston Respublikasining
2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son
3.
Заправка вертолетов
. - https://heliclub.ru/services/refill/
4.
Сколько топлива нужно вертолёту на
100
километров пути
.
–
https://dzen.ru/a/XMibf4t1gwC098rn
5.
Сколько стоит хороший дрон
?
–
https://dronomania.ru/top/cheap-
camera.html
6.
МИ
–
8.
–
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8-8
300
7. O‘zbekiston Respublikasi fuqaro va davlat aviatsiyasida uchuvchisiz
uchadigan apparatlardan foydalanish hamda ularni saqlash tartibi to‘g‘risida nizom.
Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 15-noyabrdagi 658-son qaroriga 1-ilova.
8.
Помощь в иммиграции в Германию и жизнь в ФРГ
© 2008
–
2023
Степан
Бабкин
.
Астахова Н.Л
.,
Лукашов В.А
.
Дроны и их пилотирование с нуля БХВ
-
Петербург
, 2020
9.
Где
участ
военных
операторов
.
–
https://uav-
bpla.com/bespilotniki/pilot/?utm_referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
10.
Школы для
«
Армии дронов
».
Где в Украине учат пилотов для
беспилотников
. - https://dev.ua/ru/news/shkoly-droniv
11.
Муракаев И
.
И
.,
Холиков Ш
.
Н
.
Применение инновационных
vr/ar-
технологий в качестве аппаратуры военного назначения
(
опыт армий
зарубежных стран
) //Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka. – 2022. –
Т
. 2. –
№
. 1.
12.
МЧС
[
Электронный ресурс
].
–
Режим доступа
.
–
URL:
http://www.mchs.gov.ru
13.
Рустамбаев
,
М
.
Х
., and
А
.
С
.
Якубов
. "
Уголовное законодательство
Узбекистана
:
история
создания
,
действительность
,
перспективы
развития
."
Илмий амалий конференция материаллари тўплами
.–
Т
.:«
ТДЮИ
нашриёти
».–2010.–
Б
. Vol. 8. 2002.
