ISSN 2181-922X 96
—
109
ZAMONAVIY ADABIYOT MUAMMOLARI
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
Umida Rasulova
1
Abstrakt
Maqolada badiiy ijod olami, iste’dod va mahorat, san’atkor uslubi
borasidagi mulohazalar ilgari suriladi. Badiiy asar yozib bo‘lingach,
kitobxon hukmiga havola etiladi. Matnni o‘qish, uqish jarayonida kitobxon
qabul qiluvchi, o‘zlashtiruvchiga aylanadi. Badiiy matnni mutolaa qilish,
ma’nolar mahzanini idrok aylash kitob muhibidan ma’lum tayyorgarlikni
taqozo etadi. U aqlu zakovati, hissiyot olami bilan asar dunyosi asrorini
kashf etib boradi. Kitobxon voqealar silsilasini kuzatadi, adabiy qahramon
qiyofasi, portretini tasavvur qiladi, ruhiyat iqlimini his etib boradi.
Adabiy jarayonda ijodkor shaxsiyati va iste’dod tabiati, so‘z
san’atining mohiyati bashariy qadriyat maqomida o‘rganiladi. Ijodkor
shaxsiga, badiiy adabiyotga estetik tuyg‘u nuqtai nazaridan yondashish
kuzatiladi. Badiiy, estetik tafakkur masalalarini go‘zallik, ezgulik singari
qadriyatlar, shakl va mazmun birligi, adabiy janrlar xilma-xilligi hamda
uslubiy yo‘nalish, badiiy til, ifoda vositalari nuqtai nazaridan o‘zlashtirish,
xulosalar chiqarish adabiy jarayonning tabiiy ehtiyojiga aylandi.
Kalit so‘zlar
:
ijod, san’at, badiiyat, uslub, poetika, nazm, nasr,
mahorat.
Kirish
Kitobxon qalbi va shuuri ila badiiy asar olamida yashaydi,
kishilar baxtu saodati yoxud foje holatini tuyishga chog‘lanadi.
Yozuvchi bilan muloqotga kirishgan kitobxon uning dardini nozik
his qiladi, bu holat asarni o‘qish, o‘zlashtirish asnosida sodir bo‘lar
ekan, tinglovchining badiiyat namunalarini uqish saviyasini oshiradi.
San’atkorning teran fikr, inja tuyg‘u, oliy maslagi kitobxon
tomonidan qayta his qilinmas ekan, anglash, idrok etish maromiga
yetmagan sanaladi. Matn tirik, jonli, so‘zlar serjilva bo‘lmasa, ular
kitobxonni rom etmaydilar, yangi ma’no qatlamlarini ifodalamaydilar.
1
Rasulova Umida Yo‘ldosh qizi
– Filologiya fanlari doktori, Alisher Navoiy nomidagi
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
: rasulovaumida12@gmail.com
ORCID ID
: 0000-9762-4407
Iqtibos uchun:
Rasulova U. 2023. “Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
”
.
O‘zbekiston:
til va madaniyat. Adabiyotshunoslik
1 (2): 96-109.
96
Uzbekistan: Language and Culture 2023/ 1 (2)
Inson go‘zallik, nafosat shaydosi ekan, uni targ‘ib etgan badiiyat
namunasidan ruhiy ozuqa oladi. Kitobxon asarni o‘qib zavqlanadi,
voqea, hodisa rivojini qunt bilan kuzatadi, qahramon bilan taqdir
so‘qmoqlarida sinovdan o‘tadi. Badiiy yetuk asargina asrlar osha
yashab, kitobxon auditoriyasini kengaytirib boradi.
Asosiy qism
Kishi qalbini barcha murakkabligi bilan poetik ifodalash
ijodkordan unga chuqur mushohadakorlik bilan yondashishni talab
etadi. Natijada, falsafiy o‘ylar bilan to‘yintirilgan asarlar paydo
bo‘lmoqda. Janr tabiatida, lirik qahramon ruhiyatini namoyon
qilishda intellektuallik, falsafiylik, fikriy tolerantlik singari belgilar
teranlashib bormoqda.
Kitob muhibi ko‘ngliga manzur bo‘lgan badiiy asar, uning
muallifidan o‘zga ijodkor ham ta’sirlanib, unga ixlosini bildirishi
mumkin. Muhammad Yusufning shahid millatdoshlari qismati
borasidagi nidosi bunday sadolanadi:
Qodiriyning qabri qizg‘aldoqlarga
To‘lgay kunlar hali kelmog‘i bordir
*****
She’ring qo‘y, yur Qo‘qon ketaylik, Usmon
Sen do‘stim deganlar hammasi dushman.
****
Otabek Kumushin ko‘zlarin yopib,
O‘zi ham ortidan qilgach safarlar
Qodiriy boboning qo‘llarin o‘pib
Chohga itargan ham laganbardorlar
[Yusuf 2004, 45].
Shoira Zulfiya Mo‘minovaning yoniq satrlari zimnida ham
fidoyi shaxslarga samimiy ehtirom sezilib turadi:
Qodiri-yu Usmon o‘tgan ko‘chalarin
Sochim bilan supurishni sharaf bildim.
Kitobxon notanish muallif asariga asta, xavotir bilan
yondashadi, kutilgan natija chiqmasa kitob javonda sarg‘ayib
turaveradi. Aksi bo‘lganda, o‘sha muallifning boshqa kitoblarini
topib, o‘qishga oshiqadi. Hozirgi kunda badiiylikdan yiroq sayoz
asarlarning nashr etilishi oqibat muallifiga ziyon keltiradi. So‘zning
asl ma’nosini his etadigan, tafakkuri boy kitobxon bunday asarga
vaqt sarflamaydi. Bunday asarlar sarob misoli yo‘qolib ketadi .
Qadriyatlarni e’zozlab, mangu barhayot asarlarni tushunib, his
97
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
qilib talqin qilish, yaratilayotgan ko‘plab asarlarning sarasini bexato
ajrata bilish fikrlovchi, sinchkov insonlarning murakkab yumushidir.
Mustaqillik yillarida kishilarimizdagi mushohadakorlik, talqin qila
bilish uquvi o‘sdi. Istiqlolning ilk kunlaridanoq xalqni ma’naviy
yuksaltirish, ruhan boyitish masalasi asos qilib qo‘yilgan edi. Milliy
istiqlol g‘oyasi tushunchalari asosida keng jamoatchilik, ziyolilarimiz,
ilm-fan va madaniyat namoyandalari, avvalo, ma’naviy-ma’rifiy soha
xodimlari milliy mafkurani takomillashtirish hamda uning asosiy
tamoyillarini odamlar ongiga va qalbiga singdirishga qaratilgan
ishlarni yangi bosqichga ko‘tarishlari zarur
Adabiy jarayonda yaratilayotgan badiiyat namunalari doim
munaqqidlar tomonidan kuzatilib, ularga munosabat bildiriladi.
Adabiyotshunoslar asarlar poetikasidagi o‘zgarishlar borasida
ilmiy mulohazalarini tadqiqotlarida asoslab beradilar. Ozod
Sharafiddinovning “Ijodni anglash baxti”, Umarali Normatovning
“Ijod sehri”, Abdug‘afur Rasulovning “Badiiylik-bezavol yangilik”,
No‘mon Rahimjonovning “Istiqlol va bugungi adabiyot”, Qozoqboy
Yo‘ldoshevning “So‘z yolqini”, Abdulla Ulug‘ovning “Qalb qandili”,
Bahodir Karimovning “Ruhiyat alifbosi”, Dilmurod Xoldorovning
“Hozirgi o‘zbek qissalarida badiiy uslub muammosi”, Islom
Yoqubovning “Mustaqillik davri o‘zbek romanlari poetikasi”, Olim
To‘laboyevning “Milliy shuur shu’lasi”, Ruxsora To‘laboyevaning
“Xudoyberdi To‘xtaboyev romanlarida badiiy psixologizm” kabi
monografiyalarida badiiy estetik tafakkur mahsullarining adabiy
hayotimizdagi o‘rni xolis yoritib beriladi.
No‘mon Rahimjonov ijodkor tafakkur olamidagi o‘zgarishlar,
milliy istiqlol g‘oyalari talqini borasidagi qarashlarini tahlillar
bilan asoslab boradi. Abdulla Ulug‘ov san’atkor uslubi masalasini
muayyan shoirlar asarlari misolida kuzatib boradi. Bahodir Karimov
modern asar tabiati, shoir-u nosirlar uslubidagi xosliklarni baholab
boradi. Dilmurod Xoldorov Nazar Eshonqul, Shoyim Bo‘tayev nasri
xususiyatini izchil o‘rganadi. Islom Yoqubov istiqlol davrida faol ijod
qilayotgan romannavislar uslubini kuzatadi. Olim To‘laboyev Rauf
Parfi ijodining yangi qirralarini faktik materiallar vositasida yoritib
beradi.
Adabiyotshunos Abdug‘afur Rasulov: “Uslub – o‘zlik. Uslub
qaysidir ma’noda taqdir. Uslub – ijodkorning botiniy, ruhiy surati”, –
deya baholaydi [Rasulov 2013, 17].
Har bir ijodkorning so‘z qo‘llash mahorati matn tahlilida
reallashib boradi. Shavkat Rahmonning:
98
Umida RASULOVA
Faqat ishq...
faqat ishq...
Boshqasi sarob,
Boshqasi shamolning oniy suroni.
Satrlaridagi falsafiy teranlik kitobxonni yaralishdagi mud-
daoni anglashga undaydi. Oshiq banda uchun ilohiy ishq oliy maslak,
boqiylik va foniylik asrori. Takror so‘zlar ta’kid ohangini kuchaytirib,
ma’noviy ko‘lamni qabartib ko‘rsatadi. Uning ruhi ishqqa oshiqadi,
sarob, oniy narsalarga qiyo boqmaydi, vasvasaga berilmaydi. Imon
halovati ahli siddiqni Alloh huzurida azizu mukarram aylaydi.
Abdulla Oripovning “Birinchi muhabbatim” she’ridagi
misralar yuqoridagi bitikka hamohangligi bilan e’tiborga molik:
Dildagi ohim mening, birinchi muhabbatim
Yolg‘iz Allohim mening, birinchi muhabbatim
[Oripov 2001, 55].
Shoir bir hisga asir bo‘lib umr sahifalarini asta varaqlaydi,
har pallasida muhabbatga suyanib, tayanib sinovlarni yengib o‘tadi.
Ishqi ilohiy imon sohibi ruhini sakinat saltanatiga parvoz ettiradi.
Halima Ahmedovaning kishining vijdoni oldidagi taftishini
muxtasar ifodalaydi:
Men o‘zimga o‘zim eng katta raqib
Sen meni o‘zimdan asragin Xudo.
Inson xato, adashishdan xoli emas. U bilib bilmay sag‘iru kabir
gunoh sodir etishi mumkin. U botinan o‘z fazilatu illatini sezib turadi.
Yaratganning bandasiga amallari uchun ajr yo jazo belgilashini
anglagan kishi nafs, iblis nayrangidan ayro bo‘lishni ixtiyor etadi.
Ikrom Otamurod kanguldagi inja tuyg‘ularni obrazli
ifodalaydi:
Vatan
bobolardan qolgan e’tiqod
ruhim mundarijasin ko‘hna suvrati.
Ruhim ranglariga rang berib bot-bot
Ruhim mundarijasin bezab turadi
[Otamurod 2022, 57].
Shoir musavvir yanglig‘ Vatani tarovati, salobatini turfa
ranglar uyg‘unligida badiiy polotnoda chizishga azm etadi. Ruh
so‘zi tayanch mohiyat, ishq makon topgan ozod manzil ekani ta’kid
xossasini tiniqlashtiradi. Vatanni sevmoq imondandir e’tiqodiga
99
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
siddiq salaflar suluki ruhiyatga malham bo‘lib, kangulni shoyon etadi.
Ikrom Otamurod lirikasida aynan ruh erkinligi ma’nolar mahzanini
inkishof etishga turtki beradi.
Yolg‘izlik
sen ruhim yo‘qotgan savob,
Ruhim topgan gunoh sen
Yolg‘izlik.
Ikrom Otamurod yo‘qotgan-topgan, gunoh-savob kontrastida
tazod san’atidan o‘rinli foydalanadi. Yolg‘izlik, tanholik kishini botin
sasini tinglash, tafakkur qilish imkonini beradi. Poklanish, tozarishga
ilhaq ruh ibtidodagi gunohga tazarru etib, savob xayriga mushtoq
bo‘ladi. Yolg‘izlikda Yaratganga iltijo aylab tavoze, xokisor holatda
tavba manziliga yo‘l oladi.
Usmon Azimning lirikasida fasllar jozibi, iqlimi kishi
tuyg‘ulariga parallel yoxud kontrast suratlanadi:
Tong chog‘i tun bilan kunduz uchrashdi,
Tunda armon bilan yulduz uchrashdi.
Bahor bilan kuzak baxtxush uchrashdi
Toshlar uchrashdilar, biz uchrashmadik.
Subhi sodiq tun pardasining kun haririga almashish onlariga
shohid bo‘ladi. Tun samo ziynati yulduzlarning hazin armon
sadolarining guvohiga aylanadi. Bahoriy surur kuzgi tarovatga
qadar baxt lazzatini tuyushga muyassar bo‘ladi. Vaqt hukmi ila
tog‘u toshlar uchrashadi, ammo oshiqlarga visol daqiqalari nasib
etmaydi. Shoir kishi ko‘ngil rozlarini obrazli ifodalashga noil bo‘ladi.
Shodmonqul Salom lirikasidagi ohorli misralar, jozib
ifodalar zimnidagi falsafiy tugallik kishi sezimlariga ta’sir etadi:
Men yana tonglarga chiqaman peshvoz,
Kafanim egnimda, erkim ko‘nglimda
To bulbuli ta’bim fig‘oni ortar,
Bog‘larni bulg‘agan zog‘lar qoshinda
Meni Mahshar qadar bir qismat kutar,
Kafanim egnimda, qo‘lim boshimda
Haqiqat maslagiga siddiqlik, erkka tashnalik inson shaxsini,
maqomini belgilab boradi. Bu bag‘ishlov adabiyot, san’atga
fidokorlikni namoyon etibgina qolmay, shoir tiynatidagi tavakallik,
jo‘mardlikka ham ishora beradi. Boqiy dunyoga qiyo boqmagan,
o‘limga tik borgan ozod ko‘ngil parvozga shay turib, zog‘lar
100
Umida RASULOVA
fitnasidan hayiqmaydi. Undagi qat’iyat, o‘zlik dunyoning turli
nag‘malariga zarba berishda tayanch sanaladi.
Zebo Mirzoning “Onam xotirasiga “ she’ridagi ayriliq onlari
bunday sadolanadi:
Fig‘oni falakka chiqadi tandir,
Dasturxon boshida soviydi choynak.
Siz ekkan bulturgi tok novdalari
Bag‘ri xun, ezilib tomadi chak chak...
Shoira o‘zbek ayoli, onasi turmush tarzini u yashagan
muhit, qadrdon narsalar doirasida qamrab olishga intiladi. Tandir
aziz non ne’mati pishadigan, ayol pazandaligini namoyon qiladigan
vosita emas, u o‘z egasidan ayrilganini his etib faryod chekayotgan
hamroh. Oila barakasi ona mehri, beminnat mehnati, qalb qo‘ridan
yuzaga keladi. Choyning sovishi ham aynan ayriliq nolasini, yosh
tok novdalari sag‘ir sasini tinglashga da’vat etadi. Har bir inson
uchun ota, onadan judolik juda og‘ir holat, shoira bu anduhni
kitobxonga ham yuqtirib, darddoshiga aylantiradi.
Bugungi o‘zbek she’riyatidagi yana bir tamoyil adabiyot-
ning so‘z san’atligi, uning o‘ziga xos xususiyatlarini ramziylik,
bo‘yoqdorlik, jarangdorlik sifatlari bilan ziynatlashda kuzatiladi.
Shoirning mahorati yaratgan poetik obrazlarida, ifoda madaniyatida
namoyon bo‘ladi. Yosh shoirlar ko‘nglida kechayotgan jarayonning
sirliligini, fikr, mushohada uyg‘otgan to‘lqinni yangi obrazlar tiliga
ko‘chira olganligini kuzatasiz
Badiiy asarga material to‘plash jarayoni, ijod laboratoriyasi
xususidagi e’tiroflarni o‘rganish foydadan xoli bo‘lmaydi. Habibulla
Qodiriyning “Otam haqida “ kitobida ikki qariyaning suhbati Abdulla
Qodiriyning taxayyul olamida yetilgan romanini qog‘ozga tushirishga
turtki bergani xotirlanadi: ”Mehmonning ana shu soddagina tarixi
menga chuvalgan ipning uchini topib berganday, yozmoqchi bo‘lgan
“O‘tkan kunlar” romanining shaklini chizib berganday bo‘ldi”. O‘zbek
oyimning harakatlari, nutqidagi xoslik yozuvchining onasi Josiyat
bibidan o‘zlashgani ma’lum bo‘ladi.
Adibning :”Yozganing agar o‘zingni yig‘latmasa, kuldirmasa,
o‘zgani ham yig‘latmas, kuldirmas” izhori ayni haqiqatdir.
Kumushning vafotida yozuvchining yig‘lagani asar voqealari
ijodkor ixtiyoridan chiqishi, vaziyat xolis, erkin baholanishiga turtki
bergani ayonlashadi. Yusufbek hoji tiynatidagi sokinlik, adllik,
mulohazakorlik Qodiriy fitratidan to‘yingani bilan diqqatni tortadi.
101
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
Ijodkor tarjimai holiga doir hayotiy hodisalar kitobxonni u
yaratgan asarlardagi makon tasviri, qahramon siyratini tiniq tasavvur
etishga sabab bo‘ladi. Abdulla Qodiriy, Oybek, Said Ahmad, O‘tkir
Hoshimov, Tohir Malik, Xurshid Do‘stmuhammad kabi ijodkorlar
Toshkent shahri, mahalla, bozor-u dahalarni makon sifatida
tanlaydilar, uning iqlimini his qildiradilar. Murod Muhammad Do‘st
asarlarida Galatepa makonidagi kishilar turmush tarzi, an’anasi
qalamga olinadi. “Galatepa qissalari”, “Galatepaga qaytish” nomlarida
ham qadrdon hududning jozibasi, tarovati, nasimi his ettiriladi.
Shukur Xolmirzayev, Usmon Azim, Erkin A’zam asarlarida
Surxonning so‘lim go‘shasi Boysun sabosi qahramonlar fe’lidagi
tantilik, mardlik, tabiatga oshuftalikni sezdiradi. Nazar Eshonqul
Qashqadaryoning Tersota hududi manzaralari, ijtimoiy turmushini
yoritib beradi. Normurod Norqobilov ham Qashqadaryo vohasidagi
tog‘u qoyalar shukuhi, viqorini, jonzot-u nabotot ajoyibotini tiniq
tasvirlaydi. Erkin Vohidov, Muhammad Yusuf, Iqbol Mirzo, Ulug‘bek
Hamdam, Isajon Sulton ijodida Farg‘ona, Andijon vohasining
jozib iqlimi kitobxonga huzur baxsh etadi. Ijodkor uslubining
shakllanishida mahalliy koloritning o‘rni bo‘lakcha. U an’ana
udumlarni, kishilar so‘zlash tarzini, zavqini, kayfiyatini, sheva
shukuhini yetkazishga muyassar bo‘ladi. Asarda xronotopni aniq
berish, uning tarixiy, madaniy qatlamini yoritish kitobxonning eliga,
xalqiga bo‘lgan hurmatini oshirib boradi.
Ijod jarayoni borasidagi Tog‘ay Murod holati e’tiborni
tortadi: ”Yuzlarim jiqqa ho‘l bo‘ldi. Men “Kuygay”ni dimog‘imda
xirgoyi qildim. Nihoyat ko‘ngil buyurdi. Ko‘ngil soz chaldi. Ko‘ngil
qo‘shiq aytdi. Nihoyat asar bitdi. Asarni “Oydinda yurgan odamlar”
deb atadim” Oq qog‘ozga mungli musiqa suratini chizgan musavvir-
ning ilhom onlari o‘ziga xos sinov ekanligining shohidi bo‘lasiz.
O‘tkir Hoshimovning ijod borasidagi mushohadasida
talabchanlik, tirishqoqlik, mas’uliyatlilik hissi bo‘y ko‘rsatadi:
“Yozuvchi hayotiy materialni o‘z qalbining dardiga, o‘z vijdonining
da’vatiga aylantira olishi, mana shu voqea-hodisalarning hamma-
sini yurak-yurakdan chuqur his etishi kerak. Avvalo o‘zim katta
haqiqat deb bilgan narsani, yagona haqiqat deb bilgan narsani, o‘zim
nihoyatda chuqur his etgan, qalbimning dardiga aylangan narsani
yozishni xohlayman”
Badiiy asar inson ruhiyatiga ta’sir etuvchi san’at hosilasi.
So‘z ohangi, ma’nolar asrori turfa holat, vaziyatni teran ifodalashga
yo‘naltiriladi. Qahramon surati-yu siyratini yoritish, undagi evrilishni
yetkazish ijodkordan nozik did, yuksak salohiyatni talab etadi. Hozirgi
102
Umida RASULOVA
globallashuv jarayonida inson qismati murakkablashib bormoqda.
Axborot – kommunikatsiya ta’siridagi kishilar dunyoqarashi kun
sayin o‘zgarib bormoqda. Badiiy ijodda ham majoziy obrazlar, fanlar
integratsiyasi, san’atlararo uyg‘unlik, mifologik lavhalar, makro va
mikro olam borasidagi hosilalar ortmoqda. Odamzotning nabotot
hamda hayvonot dunyosi bilan yaxlitligiga doir diniy, dunyoviy
ta’limotlar asosida badiiyat namunalari yaratilmoqda. Munaqqid
adabiy jarayondagi yangi tasvir, ohorli mulohazalarni sinchiklab
tahlil etish orqali matn badiiyatini tadqiq etmoqda.
Moddiy va ma’naviy qadriyatni e’zozlash, unga munosib
voris bo‘lish sharaflidir. Badiiy estetik madaniyatning merosxo‘rlari
ijodiy izlanishi, erkin mulohaza yuritishi diqqatga molik. Ular
izlanishida inson shaxsiga, jamiyatga, ijtimoiy voqelikka nisbatan
yangicha nuqtayi nazar ko‘zga tashlanadi. Mana shu qarashlar
dunyoni yangicha ko‘rish hamda tushuntirishga yo‘naltirilgani
bilan e’tiborga molikdir. Yoshlar faoliyatini o‘rganish tengdoshlarga
rag‘bat, ilhom berishi, yangi asarlar yozilishiga sabab bo‘lishi bilan
ahamiyatlidir.
Badiiy so‘zning estetik ta’sir kuchi shundaki, u ifoda
go‘zalligi bilan chekinib qolmaydi. Aksincha, u mohiyatan hayotdagi
go‘zallikning o‘zi bo‘lib qoladi. San’atkor ko‘zlagan muayyan
maqsadga erishishda badiiy so‘z go‘zallik timsoliga aylanishidir.
So‘zning badiiyligi bu san’at asarlarida aks ettirilgan ma’naviy
qadriyatlarni baholovchi, falsafiy estetik ahamiyatini belgilovchi
go‘zallik mezonlaridir. Badiiy asar targ‘ibot tashviqot vositasi emas,
u san’at namunasi, go‘zallik hodisasi sanaladi.
Xotira adabiyotning yetakchi shakli sifatida tarix va
taqdirlar, shaxs va jamiyat, ijod tabiati hamda so‘z san’ati borasidagi
mushohadakorlikning yetakchi ko‘rinishi bo‘lib qolaveradi. Xotiralar
xalqimizning ma’naviy hayoti sahifalari, ona yurt iqboli, millat
istiqboli bilan bog‘liq yorug‘lik hisoblanadi. U tarixiy haqiqatga,
milliy mafkura asoslarini mustahkamlashga daxldorligi bilan
e’tiborga molik. O‘z davrining ruhini tushuna bilish madaniyati,
ma’naviy qadriyatni anglata olish san’ati ijodkorning bosh yo‘lidir.
Ijodkorlar tomonidan xotira yozilishi ular yashagan adabiy
muhit manzarasini yaqqol namoyon etadi. Said Ahmadning
“Yo‘qotganlarim va topganlarim “ xotirasida Abdulla Qahhor, G‘afur
G‘ulom, Maqsud Shayxzodalar ijod onlarining shohidi bo‘lasiz.
Ularning asar yozish jarayoni, materialni saralashi, voqeani jonli
tasvirlash yo‘lidagi mashaqqati san’atkorning so‘zga mas’uliyatini
aks ettiradi. Tog‘ay Murod haqidagi xotirada Tarlon, Gulsari otlar
103
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
ifodasidagi mushtaraklik, asar musiqiyligini ta’minlovchi omillar
xususidagi mushohadalar ko‘zga tashlanadi.
Oydin Hojiyevaning “To‘rt tanho” asarida Zulfiya Isroilova,
Saida Zunnunova, Kibriyo Qahhorovalarning oilaviy baxti, sinovli
onlardagi bardoshi, adabiyotga ehtiromi hayotiy voqealar silsilasida
ravshanlashadi. Ijodkorning zamondoshlari xotirasida e’zozlanishi
kitobxonni noyob ma’lumotdan voqif etish bilan birga uslubiga
xos jihatni kashf qilishiga zamin yaratadi. Xususan, Xudoyberdi
To‘xtaboyevning “Besh bolali yigitcha” asari yozilishiga adibning
bolalik do‘sti vafoti sabab bo‘ladi. Bu asarda adib yetimlik davrini
Farg‘ona, Toshkent hududida yoritib borgani, hatto bog‘dan so‘ramay
behi o‘g‘irlagani asarga qovunni ijozatsiz olish gunohligini anglatish
tarzida kiritilganining guvohi bo‘lasiz. Tohir Malikning ko‘plab
asarlari syujetida jinoyat olami fosh etilishi adibning koloniya,
qamoqxonalarga tashrif buyurib, turli qismat egalarining fojiasini
o‘rganishi asnosida qog‘ozga tushganini anglaymiz.
Abdug‘afur Rasulovning “Ardoqli adib” risolasi O‘tkir
Hoshimovning suhbatlar, sayohatlar, kuzatishlar asosida material
to‘plagani, qahramonlari prototipini qanday topganiga yo‘nalish
beradi. Xususan, Umar zakunchi Qashqadaryodagi adib, munaq-
qidlar gurungida qatnashgan sobiq amaldorning ” Davlat keldimi
tutib qol, amal tegdimi surib qol, yo ostingdagi oting yiqilsin, yo
uzangi uzilsin” fikri bilan o‘zi ham asar qahramoniga aylangani ayon
bo‘ladi. O‘tkir Hoshimovning tanish professor janozasidan so‘ng
munaqqid do‘stiga: “Abdug‘afur aka, romandagi Qurbonoy xola
mana shu... Shukurxon aka edilar”, e’tirofi ijod asroridan voqif etadi.
San’atkor uslubini baholash asarlari badiiyatini kuzatish,
so‘zlar ohangi, rangi, jarangini his etishni taqozo etadi. Ijodkor
dramatik asar kompozitsiyasida voqea manzili, vaqti tasvirlarini
tiniq, tabiiy tasvirlashga e’tibor beradi. Uning qahramon ruhiyatini
yoritishda salmoqli, teran mulohazalarni to‘g‘ri tanlashi asar badiiy
quvvatini mustahkamlab boradi.
“Bonu” romanida boboning nabirasiga nasihati: “Boylik tillo
zarda emas, qanoatda qizim, ko‘zi och odam hech qachon to‘ymaydi,
ko‘zi to‘q odamning ko‘ngli to‘q bo‘ladi” zimnidagi falsafiy teranlik
ahamiyatga molik.
“Bozor” romanida tabiat hodisalari xayol suvratiga chizgi
tortadi: ”Tiriklik kuyidagi odamlar ...oyoq ostiga boqmagan banda
ko‘kka ham ko‘z tashlashga fursat topmaydi, vaholanki oyoq ostidagi
xazon shitiriga bosh uzra yomg‘ir shiviri qo‘shilishidan xayol
dunyoga keladi, qo‘sh xayol qayig‘i vazmin va osuda oqim uzra sokin
104
Umida RASULOVA
va adoqsiz anhor o‘zani bo‘ylab suza ketadi”.
“Donishmand Sizif” romanidagi bu lavhada ham boqiylik
va foniylik hukmi tiniq ifodalangan: “Pag‘a – pag‘a bulutlar o‘tib
bormoqdalarmi demak, hamma narsa, hamma narsaga qo‘shilib vaqt
ham o‘tmoqda, dengiz o‘tmoqda, tog‘ o‘tmoqda, ularga qo‘shilib Sizif,
uning izidan esa vaqt soati yetib manavi xarsangtosh ham o‘tadi jonli
jonsiz nimarsa borki, o‘tish qismatidan bedaxl qolmadi, qololmaydi”
Ernest Xemingueyning ohorli fikri badiiy asar olamini tadqiq
etishga to‘g‘ri yo‘nalish beradi:”Haqiqiy asar aysbergga o‘xshaydi.
Aysbergning sakkizdan bir qismigina suv ustida ko‘rinib turadi.
Lekin dengizchilar uning tagida yana yetti qism borligini bilishadi”.
Ziyrak kitobxon asar tagma’nosini uqish, o‘zlashtirish asnosida asl
javharni kashf etadi.
Har yili O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi, Toshkent davlat o‘zbek tili va
adabiyoti universiteti, O‘zbekiston Milliy universitetlarida ijodkor,
munaqqid tavalludi, yubileyi munosabati bilan o‘tkaziladigan ilmiy
amaliy anjuman, she’riyat, nasr, drama, tanqid kengashlarida
mumtoz, zamonaviy yo‘nalishdagi izlanishlar, tadqiqotlar samarasi
yoritiladi. Adabiyotshunoslik, adabiy tanqid sohasidagi dolzarb
muammolar yechimini hal etish maqsadida mutaxassislar birgalikda,
hamkorlikda faoliyat olib boradilar.
Xurshid Do‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Ulug‘bek
Hamdamov kabilar adabiy jarayonda an’anaviy va noan’anaviy
usulda asarlar e’lon qilib, yozuvchi sifatida ko‘plab yangi obraz,
tasvirlarni yaratishga muvaffaq bo‘lganlar. Ularning “Ijod falsafasi”,
“Mendan mengacha”, “Ijod-ko‘ngil munavvarligi”, “Yangilanish
ehtiyoji” asarlarida dunyo adabiy jarayonidagi yangilanishlar
borasida mulohazalar bildiriladi. Sohani harakatga keltirayotgan
nazariy qarash, inson mohiyatini anglashdagi tushunchalar milliy,
hududiy to‘siqni tan olmaydi. Adabiy jarayon va tanqid munosabati
insonning mohiyati, qarashlari, ruhiyati qanday aks etayotganligini
ijtimoiy muhitni hisobga olgan holda aks ettirmog‘i kerak. Ular
adabiy estetik tafakkurning jahon madaniyatida tutgan o‘rni,
ijtimoiy falsafiy qadriga oid mulohazalarini taqdim etib, adabiy
aloqa hamda ta’sir masalalari ijodkorning tafakkuridagi evrilishga,
badiiy asar poetikasiga bog‘liqligini e’tirof aylaydilar.
Bu ijodkorlar millatning shakllanishi, milliy ongning
uyg‘onishi, murakkab ijtimoiy sharoitda ham o‘zlikni e’zozlash,
hozirgi globallashuv jarayonida e’tiqodi, xalqiga sadoqatni asrash
masalasiga ham alohida ahamiyat qaratadilar. So‘z san’atkorining
105
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
shaxsiyati, asarlarining yaratilish tarixi, badiiyati, badiiy ijod
psixologiyasi yangi yo‘nalish sifatida rivojlanib borayotgani
borasida tizimli mulohazalar keltiriladi. Adiblarning adabiy, estetik,
ma’rifiy, axloqiy qarashlari davr, jamiyat hamda ijtimoiy voqelik
bilan yaxlit jarayon sifatida tahlil etilayotgani ham ko‘rsatib boriladi.
Adabiyotshunosning ijod sirlari, so‘z salmog‘i, badiiy idrok
va ifoda san’ati, tasvir usuli hamda imkoniyatiga doir tadqiqotlari
adabiy jarayon hamda adabiy tanqid sohasini yuksaltirishda muhim
o‘rin tutadi. Ijodkor hayot hodisalarini teran kuzatib, falsafiy, estetik
qarashlarini asari zamiriga singdirib boradi. Uslub so‘z qo‘llash
mahorati, o‘quvchi tafakkuriga ta’sir etib, ma’naviyatini yuksaltirishga
hissa qo‘shishdir. Har bir asarda muallif uslubi kuzatiladi. Matnni
sinchiklab o‘qish asnosida qalamkash badiiy niyati oydinlashadi.
Falsafiy teranlik, mantiqan asoslanganlik hayotiy tajriba
hosilasidir. Uslub-yangi so‘z, yangi matal qo‘llash demak, ijodkor
badiiy salohiyati ko‘zgusi demak. Adiblar obraz yaratishda har
bir detalga ahamiyat berib, obrazning to‘laqonli va haqqoniy
tasvirlanishiga erishadilar. Hayotiy kuzatish, tajriba, voqelikni
tasavvurda puxta pishitib olish, unga estetik qarashlarini singdirish
adibga obraz chizgilarini izchil yoritishda madad bo‘ladi. Ayni shu
his qilish, dardni tuyish, real hayotni badiiy talqin qilish imkonini
beradi. Yozuvchi kishilarda tashqi ko‘rinishni emas, balki tiynatdagi
poklikni, ma’naviy qiyofa go‘zalligini ustun qo‘yadi. Bu uning estetik
qarashi, didi, yaratgan qahramonlarida ham ayni shu individual
xususiyatlarga urg‘u beriladi.
Tog‘ay Murodning “Oydinda yurgan odamlar” qissasida
Oymomoning alla aytishi ruhiyatdagi tebranishni ifodalaydi:
“Allada Sherobod dashtlariday anqillab yotmish ko‘ngil nolasi
bo‘ldi.
Ko‘ngil dardi bo‘ldi, armoni bo‘ldi.
Ko‘ngil fojiasi bo‘ldi”
[Tog‘ay Murod, 1994, 134].
Xoliyor Safarovning “Qo‘g‘irchoq” hikoyasida befarzand ayol
suratiga bunday chizgi tortiladi:
“Ayol sel bo‘lib alla aytganda uning ham qalbi qandaydir
taskin topgandek, vujudini, yuragining chok-choklarini illatdek ezib
yuborgan dardni bir zum bo‘lsa da unutgandek bo‘lardi”.
Ikki adib ham bir holat, vaziyatni obrazli ifodalashga sazovor
bo‘lgan. Tog‘ay Murod ko‘ngilni tayanch markazga aylantirib, bu
doirani nola, dard, armon so‘zlari bilan quvvatlantiradi, fojea
tasvirni avj pardaga ko‘taradi. Xoliyor Safarov qalb mungini yurak,
dard sasiga uyg‘un ifodalaydi.
106
Umida RASULOVA
Dramatik asarlar kompozitsiyasida ham inson ruhiyati
iqlimiga nigoh tashlanadi. Usmon Azimning “Adibning umri”
dramasidagi bu parcha kishi tuyg‘ularini real aks ettiradi:
“O‘sha sahna. Oybek hassaga suyanib, dunyoga boqib
turibdi. U har bir bargga, daraxtlarga, maysalarga, gullarga ilk bor
ko‘rayotganday mo‘ltillab qaraydi. So‘ng sekin yurib novdalardan
to‘qilgan kresloga o‘tiradi. Uning yuragi she’rga aylanyapti.
Oybekning ovozi:
Xastamen.. Fikrga, tuyg‘uga to‘lib
Oy menga hamqadam sokin yuramen
Sog‘aysam bir kuni yozaman to‘yib
Hislarga qalbimni qo‘shib yozamen
[Azim 2003, 160].
Qalb dramatizmini his ettirishda Oybek siyratidagi
bezovtalik xasta so‘zi orqali ayonlashadi. Bu so‘z dard, alam,
armon tuyg‘ularini qamrab oladi.
Nurilla Chorining “Qizg‘aldoq” hikoyasida jonlantirish
san’ati kuzatiladi:”
Alamdan o‘kirganini eshitgan keksa tog‘larning
oppoq sochlari to‘kilib ketdi”.
Inson qalbidagi iztirobning ko‘lami
tog‘u toshni larzaga solishi yaxshi topilma sanaladi
Nurilla Chorining “Bo‘ron tingan kecha” hikoyasida
o‘xshatish san’ati qo‘llanadi:
“Etagini yig‘magan kuzdan qahrlangan qish qilichini qibladan
turib yalang‘ochlagan”
. Nosir manzarani yorqin aks ettirishda
iboradan ham foydalanadi.
Sanjar Tursunning “Tog‘lar orasida” qissasida jonlantirish
san’ati tabiat nafosatini nozik his ettiradi:
“Ahyon ahyon yog‘ib qoladigan yomg‘ir changib ketgan
zaminni tozalab, sen xafa bo‘lma, men qo‘rqib ketgan yerning yuziga
suv sepdim, endi bemalol baxtli bo‘lsang bo‘laveradi, degandek
yog‘averardi. Tabiatda kundan-kun yangi nigoh, toza tuyg‘ular
tug‘ilardi”
[Tursun 2018, 75].
Xulosa
Bugun iste’dodli yoshlar so‘zning salmog‘ini his etishi
muhim hisoblanadi. Ular adabiyot, san’at olamida betakror,
o‘ziga xos dadil hamda teran fikrlash salohiyatiga ega shijoatli
avlod shakllanayotganidan dalolat beradi. Yoshlarning she’riyat,
nasr namunalari milliy mustaqilligimizning badiiy solnomasini
boyitib boradi. Bu iste’dodlar ona yurt tuyg‘usini, insonga mehru
muhabbatini asarlari vositasida anglatishiga umidingiz ortadi.
So‘nggi yillarda inson shaxsiga bo‘lgan e’tiborning kucha-
107
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
yishi qahramon ruhiy iqlimlarini, qalbining to‘rt faslini tadqiq etish
bevosita, uning sajiyasini ham keng qamrab olishni taqozo etdi.
Keyingi paytda hayotimizdagi o‘zgarishlar, mustaqillik sharofati
bilan dunyoga chiqish, inson ma’naviy dunyosini ham ongini ham,
fikrlashini ham, tubdan o‘zgartirib yubordi, Bu mushohadakorlik
teran fikrlash jarayoni faqat ayrim odamlar shaxsidagina ro‘y berib
qolmay, butun xalq uchun xarakterlidir.
Adabiyotlar
Муҳаммад Юсуф. 2004.
Сайланма.
Тошкент, Шарқ.
Расулов, А. 2013.
Услуб – истеъдод портрети.
Тошкент, Янги аср
авлоди.
Орипов, А. 2001.
Сайланма.
Тошкент, Шарқ.
Икром Отамурод. 2022.
Сукут садоси.
Тошкент, Шарқ.
Тоғай Мурод. 1994.
От кишнаган оқшом.
Қиссалар. Тошкент, Шарқ.
Усмон Азим. 2003.
Жоду.
Тошкент, Шарқ.
Турсун, С. 2018.
Оқ овулнинг Озодаси.
Асарлар.
Тошкент, Ижод.
STYLE AND ARTISTIC SKILLS OF THE WRITER
Umida Rasulova
1
Abstract
The article offers observations on the world of artistic creativity,
artistry, and style. The reader’s opinion is solicited after the creation of
the artistic work. The reader transforms into both a receiver and a master
when reading the material. When reading a literary work, the reader must
be prepared in order to perceive the wealth of meanings. With his intellect
and emotional world, he learns the secrets of the literary world. The reader
follows the unfolding of events, creates a portrait and image of a literary
hero, and experiences the soul’s environment.
The core of the art of words is examined as a human value in the
literary process, together with the creator’s personality and level of talent.
There is a way to approach fiction from the perspective of aesthetic feeling
and the personality of the author. It has become a natural requirement of
the literary process to master issues of creative and aesthetic thinking in
terms of values, unity of form and substance, diversity of literary genres
1
Rasulova, U.
– Doctor of Philology, Alisher Navoi University of Uzbek Language
and Literature.
: rasulovaumida12@gmail.com
ORCID ID
: 0000-9762-4407
For citation:
Rasulova U. 2023. “Style and artistic skills of the writer”.
U
zbekistan:
Language and Culture. Literature
1 (2): 96-109.
108
Umida RASULOVA
and stylistic direction, artistic language, means of communication, and
drawing conclusions.
Key words:
creativity, skill, artistry, poetics, poetry, and prose.
References
Muhammad Yusuf. 2004.
Saylanma.
Toshkent, Sharq.
Rasulov, A. 2013.
Uslub – iste’dod portreti.
Toshkent, Yangi asr avlodi.
Oripov, A. 2001.
Saylanma.
Toshkent, Sharq.
Ikrom Otamurod. 2022.
Sukut sadosi.
Toshkent, Sharq.
Tog‘ay Murod. 1994.
Ot kishnagan oqshom.
Qissalar. Toshkent, Sharq.
Usmon Azim. 2003.
Jodu.
Toshkent, Sharq.
Tursun, S. 2018.
Oq ovulning Ozodasi.
Asarlar.
Toshkent, Ijod.
109
Ijodkor uslubi va badiiy mahorat
