33
Uzbekistan: Language and Culture 2024/1(2)
ISSN 2181-922X 33
—
45
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
Umida RASULOVA
1
Abstrakt
Ijodkorlar, so‘z sohirlari zamonaviy nasrga yangi tasvir, ifoda
olib kirdilar, hayotni turli rakurslardan turib tasvirlay boshladilar.
Ular mavzularni to‘ldirib, boyitib boradilar. Ijtimoiy hayotdagi dolzarb
muammolarni ijodiy yondashuv asosida kitobxonga yetkazishga harakat
qiladilar.
Adiblarning badiiy sohadagi izlanishlari, mumtoz an’analar
va folklordan unumli foydalanishi, dunyo adabiyotidan o‘rganishlari
o‘z samarasini bermoqda. Dunyo adabiyotshunosligining ilmiy-nazariy
talablariga javob beradigan nasr namunalari o‘zbek va qirg‘iz adabiyotining
yaqin tarixidagi mulkiga aylandi. Bu asarlar poetikasida turli yosh, kasb,
dunyoqarashga mansub xarakterlar yaratildi. Ular orasida bolalaru
kattalar, ishchi-yu xizmatchilar, tentag-u darveshlar, ismsiz qahramon-u
g‘ayritabiiy go‘daklar ham muayyan funksiyani bajarishga yo‘naltirildi.
Muhimi, asarda insonning mohiyatini teran anglatish, tiynatidagi fazi-
lat-u illatlarni har tomonlama kashf etish tamoyili chuqurlashdi. Roman
kompozitsiyasida qahramon ongosti jarayonini isyon-u kufr kontrastida
aniq badiiy talqin
etishga e’tibor ortdi, tashqi faoliyatdan botindagi dard-u
iztirobni his ettirishga rag‘bat kuchaydi.
Kalit so‘zlar
:
roman, poetika, obraz, ruhiyat, talqin, genetika, ifoda.
Kirish
Insonning ijtimoiy hayot sahnasidagi ziddiyatli turmush
tarzini aks ettirish, zamonning sinoatini real tasvirlash muhim
jarayon. Adiblar romanning poetik qatlamini to‘yintirish borasida
izlanishlar olib boradilar. Ijod onlarida tarixiy haqiqatni ro‘y-rost
tasvirlash; mashhur shoh, shoir, olim, arbobning badiiy obrazini
yoritishda solnoma, memuarlardagi aniq ma’lumotdan foydalanish;
tarixdagi muhim ma’naviy, axloqiy muammoni yoritish talab etiladi.
Ma’lumki, insoniyat o‘tmishida ziddiyatli, chigal vaziyatlar ko‘p
bo‘lgan, bunday holatda fojeiylik omilini inson qismatidagi ojizlik
illatiga monand teran anglatish; moziydagi tub burilish onlarini
1
Rasulova Umida Yo‘ldosh qizi
– filologiya fanlari doktori, professor, Alisher
Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-mail:
rasulovaumida12@gmail.com
ORCID
0000-9762-4407
Iqtibos uchun:
Rasulova, U. 2024. "Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini."
O‘zbekiston: til va madaniyat.
1(2): 33-45
34
Umida RASULOVA
xronotop sathiga uyg‘unlashtirishga e’tibor qaratiladi. Yozuvchi
o‘tmishdagi turmushni badiiy qaytadan suratlantirishda aniq
obyektiv mazmunni asrash, tarixiy hamda arxaik so‘zdan o‘rinli
foydalanish; madaniy an’analarning xalq, millat tafakkuriga ta’sirini
ko‘rsatishga erishmog‘i darkor. Bu kompozitsion sath, voqea
kontekstida tarixiy faktlarni saralab, tajriba asosida to‘g‘ri, xolis
xulosa chiqarishga imkon yaratadi.
Asosiy qism
Insoniyat tafakkur hamda taxayyyul olamini nozik ilg‘agan,
tuyg‘ular oqimini his qilgan faylasuf adib Chingiz Aytmatov asarlarida
olamu odam uyg‘unligi, jamiyatdagi axloqiy, estetik qarashlar
talqiniga e’tibor beriladi. Adib dunyodagi turli irq-u dinga mansub
kishilarning ijtimoiy, siyosiy, madaniy hayotini puxta o‘rganish,
kuzatish asnosida global muammolarni badiiy talqin etishga urg‘u
beradi. Har bir inson uchun vatan, oila, jamiyat silsilasini anglatish,
asriy qadriyatning kishi tiynatiga singishi jarayoni yodda tutiladi.
Olam-u odam muvozanatining muqimligi azaliy tartibotning
ko‘zgusidir. Inson yaralishidagi muddaoni anglab tiriklikning
mohiyatiga rioya etishi dushvor. Adib shu asos, muhim halqalarning
imonu e’tiqoddan oziqlanishini yoritishga intiladi. “Kassandra
tamg‘asi” romanida uch olam: samo, yer, ummon hodisotlari aro
uyg‘unlik kompozitsion sathni mustahkamlaydi.
Asarning ilk jumlasida avval so‘zning mavjud bo‘lgani,
abadiy syujetdagi insonning yaralishi xususida mujda keltiriladi.
Inson siyratidagi mutanosiblikning buzilishi ma’naviy dunyosidagi
sokinlik, xotirjamlikka rahna solib, g‘azab, nafrat tuyg‘ularini
parvarishlaydi. Olamdagi muvozanat ila odamdagi mezonlar
muvofiqligi yoxud ayroligi muqaddas tushunchalar talqinida
reallashadi. Ezgulik, adolat hissi, salmog‘i inson-u jonzotni befarq
qoldirmaydi. Kabir borliqning sag‘ir ulushi ma’lum nizomlar
doirasida harakatlanadi. Shu bois qabohat, takabburlik jazoga
yo‘naltirib, bandani xor-u zabun aylaydi.
Ma’lumki, Alloh taolo odamni tuproqdan yaratishni ixtiyor
etgan. Xokisor yerdan oliy mavjudot bino bo‘lgan. Unga nabotot-u
hayvonot ne’matidan bahramandlik nasib bo‘lgan. Inson yer, tuproq
misoli halim bo‘lib, sharafli maqomni yoddan chiqarmasligi darkor.
Yer ustida tiriklik sururini his etib, foniy dunyo nayrangidan holi
bo‘lgani durust. Roman kompozitsiyasidagi dialog-u monolog
inson hamda tabiatning yaxlitligini anglatishga yo‘naltiriladi. Yer
ustida turli toifaga mansub kishilar tiriklik gashtini suradi. Ular
35
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
o‘y-xayoli, sa’y-harakati doim ona zamin tomonidan his etiladi.
Inson mol-u davlatga ruju qo‘yib halovatdan ayrilishini o‘ylamaydi.
Tinch- totuv hayotni qadrlamay, mudom nafs iskanjasiga qorishib
boradi. Yer yuziday keng makon ham insonga torlik qilib, mudom
jaholatga chulg‘anadi. Adibning:”Inson qalbi-jumboq to‘la quticha.
Hayotiy yetishmovchiliklar, mahrumiyatlar natijasida vujudga
kelgan qasoskorlik tuyg‘usi va qahr-g‘azab ko‘ngildagi olijanoblik
kurtaklarini yanchib tashlamasligiga kim kafolat beradi?”-deya
qayg‘urishi bejiz emas [Aytmatov, Shoxonov. 1998, 137]
Roman matnidagi turli motivlar boqiylik hamda foniylik
borasidagi ahkomlarga ishora beradi. Insoniyat tarixidagi jaholat
va yovuzlikning negizi xususidagi qarashlar ijtimoiy tuzumdagi
nosozlikdan voqif etadi. Sobiq mafkuraning ilmiy taraqqiyot
borasidagi siyosati zimnida noyob qadriyatdan mahrumlik maqsad
qilinadi. Inson tiynatidagi oliy ruh imon bilan quvvatlansa osiylik
, gumrohlikdan yiroq bo‘ladi. Hayot va o‘lim mohiyatini, yaralish
muddaosini to‘g‘ri anglash jaholatga yo‘l ochmaydi. Chingiz Aytmatov
Filofey timsolida sag‘irlik, mehrdan mosuvolikning hosilasini
yoritib boradi. Bemehr onaning norasida go‘dagini mehribonlik
uyi ostonasida tashlab ketishi ma’naviy tanazzul debochasi ekani
ma’lum bo‘ladi. 1942-yil sovuq izg‘irinda yetimxonaga tashlab
ketilgan go‘dak Andrey ulg‘ayib, insoniyat kushandasiga aylanadi.
Urushning vayronkor siyosati millionlab insonni qurol bilan nobud
aylagan bo‘lsa, uning asorati bois sag‘ir qolgan nasl ulg‘ayib endi
irsiyatni batamom o‘zgartirishga kirishadi.
Romanda:”Inson qurol ishlab chiqarish uchun tug‘ilishi
kerak emas” [Aytmatov 1995, 109] shiori negizida achchiq haqiqatga
urg‘u beriladi. Kashfiyot, ixtiro shaklidagi qurol aynan insonni
jismonan, ma’nan mahv etadi. Adib tibbiyotning aks ta’siri, ya’ni
malham emas, og‘u, zahar bo‘lib kishi fitratida yovuzlik urug‘ini
urchitishini bosqichma-bosqich yoritib boradi. Shifokor Andrey
Krilsov hatto o‘z zurriyodini nobud etishi (abort), ayolini baxtsiz
qilib, vujudining parchasini badnom aylashida ham undagi johillik
yuzaga chiqadi. Olim shifokordagi hissizlik, tuyg‘usizlik illati
insoniyat naslini asliyatdan mahrum aylash, sun’iylashtirishga
erishishga qaratiladi. Mehru oqibatdan bebahra kimsaning
siyratidagi qahri, ahli insonga nafrati tibbiyot sohasidagi sinovlarida
ayonlashib boradi.
Sho‘ro hukumatining mahfiy topshirig‘iga muvofiq ilmiy
sinovlarni o‘tkazish mexanizmi ishlab chiqiladi. Unga ko‘ra shifokor
Andrey Krilsov mahbus ayollarda bu tajribani o‘tkazishga kirishadi.
Umida RASULOVA
36
Islom dinimizda insonning Alloh tomonidan yaratilishi, unga ruh ato
etilishi ilohiy hikmatini rad etish gunohi azim, shakkoklik sanaladi.
Genetika sohasidagi yutuq sifatida qaralgan holatga barham berishda
Runi ismli ayolning jasorati shifokorning mudroq vijdonini bezovta
aylaydi. Dialogda qaltis vaziyatda adolatni dadil aytib, nafs izmidagi
takabbur shifokorga saboq bergan mahkumaning qat’iyati, tavakkali
reallashadi. Xatoni anglash, undan qaytishga intilish holati o‘zga
obraz ta’siri ostida amalga oshiriladi. Uning kabir gunohi zimnida
naslning qadriyatdan mahrum etilishi masalasi yuzaga chiqadi.
Ilmiy kashfiyot aslida gumrohlik, osiylik ekani olimga tutqun
ayol tomonidan uqtiriladi. Haqiqat, adolatdan hayiqmagan mahbus
Runining o‘ldirilshi, mudroq vijdon uyg‘onishiga ko‘mak beradi.
Tavqi la’nat insoniyatning kelajagini barbod aylashi, ruhidagi itoatni
isyonga yetaklashi syujet voqealarini taranglashtiradi. Shifokorning
bu ixtirodan voz kechib o‘zga makon samoni tanlab, ismini Filofeyga
o‘zgartirib, yorug‘ olamga kelishdan voz kechayotgan kassandra
embrion holatidan g‘ayritabiiy tamg‘a ( zondaj nur) vositasida
kishilarni voqif etadi. Ayni shu jarayonda fazo, zamin, ummondagi
tartibsizlik ortib boradi. Dunyoning turli hududida unga nisbatan
e’tiroz paydo bo‘lishi, siyosiy kuchlar tomonidan munosabat
bildirilishi avlod kelajagi borasidagi xavotirni kuchaytiradi.
Inson jismidagi muzlayotgan qon harakatdan, intilishdan
mahrum bo‘lib, o‘zgacha hayotni ixtiyor aylashiga turtki beradi.
Filofey ochiq kosmosga chiqib o‘limni afzal biladi. Turg‘unlikning
biqiq muhitida boshqaruvchanlikka intilgan kimsalar bilan
ularning atrofidagi jabrlanganlar qismati parallel tasvirlanadi.
Asarda obrazni turli rakursdan yoritish inson siyratini teranroq
taftish etish imkonini orttiradi. Obraz mohiyatida jamiyatga xos
xarakterli xususiyatni jamlash, tutqunlikni tan olmaslik, mutelikka
ko‘nikuvchanlik holati ustuvorlik qiladi. Asosan, retrospektiv syujet
voqeaning o‘tmish hozir tarzida berilishini ta’minlaydi. “Iksrod”-
noma’lum jins yaratishga da’vo qilgan osiy olim shifokor o‘z tajribasi
hosilasidan endi xavotirlana boshlaydi, boisi nojins kelajakning
xavfli kushandasiga aylangan edi. Yer yuzini yadro bilan kunpayakun
qilish ilinjida yaratilgan noma’lum jinslar boqiylik olamining
intihosiga sabab bo‘lardi. Bunday qabihlik mahdudlar uchun oddiy
hol edi.
Davr taqozosi bilan qiyofa o‘zgarishi, tuslanishi muayyan
qahramonlar orqali ochib boriladi. E’tiqodsizligi bois hayoti xaosga
aylangan osiy bandaning umr falsafasi o‘tmish (qiziqish), hozir
(moslashish), kelajak (taftish qilish) tarzida namoyon bo‘ladi. U
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
37
yer yuzida “ixtiro” qilib, samo kosmosga chiqib, Filofey bo‘lib, turli
millat-u elatni ogohlikka da’vat etar ekan, ularning loqaydligi,
bee’tiborligining shohidi bo‘ladi. Ommaviy madaniyatning turli
xurujidan bezgan so‘qir qalblarning bunday holatga kelishi tabiiy
edi.
Asar strukturasidagi :”Insoniyat vujudidagi mislsiz zulm,
shuur-u qalbidagi gumrohlik genetik kodga ta’sir qilib, uni tanaz-
zulga mubtalo qilishi, borliqdagi jami mavjudotni barbod aylashi”
mulohaza mohiyatni oydinlashtiradi [Aytmatov. 1995, 161]. Surat-u
siyratdan mosuvo olomon, sun’iy obyekt tarixiy taraqqiyotning
mahsuli o‘laroq tiriklik diyorini mahv etib, zalolatga sabab bo‘ladi.
Ilm kushandasi olimlar otalik va onalik maqomini, farzandlik
burchini unuttirish asnosida irsiyatni yo‘qotishga intiladi.
Romandagi voqealar rivojida inson osiyligini his qilayotgan
boyqush-u kitlarning samo-yu ummondagi faryodi tinglanadi.
Yigirmaga yaqin kitlar to‘dasi to‘lqinlardan hayiqmay shaxd bilan
suzishida xavotirning salmog‘i ortadi. Jonzot-u qushlar kishi
shakkokligi, kibrining butun olam muvozanatini izdan chiqarishidan
azoblanadi. Tuyg‘u quvvati ila olam qalbini tinglagan jonzotlar inson
shuuri ila idrok qilmagan asrorni his etadilar. Ma’naviy tanazzul,
siyosiy zo’ravonlik yosh yigit qizlarni isyonga yetaklab, maydonda
o‘zini yoqishi lavhasida bo’rtib ko‘rinadi. Yer kurrasini qizdirayotgan
bitta quyoshning ikkita bo‘lishi, gunohkor bandalarga bemisl jazo
tarzida anglashiladi.
Muallif quyosh ramzi vositasida gunohning badali og‘ir
ekani, olov alangasi ila osiylarni jizg‘anak etishiga ishora beradi.
Jaholat sarbonlari ta’siridagi olomon imon halovatini tuymagani
bois haqiqatdan yiroqlashadi. Chingiz Aytmatov romanlarida
manqurt toifasidagilar qismati turli rakursda yoritiladi. Ular vijdon
yo‘rig‘iga rioya etmay adashib, o‘zligidan voz kechgan basirlar
edi. Ziyolilar orasida ham manqurtlikka mubtalo kimsalar ilm asl
mahzanini singdira olmagan. Taraqqiyot insonga erkinlik, imkoniyat
bergani holda undagi imon-u e’tiqodni parchalay boshladi.
“Jamiki kulfatlarning asl sababchisi-inson ma’naviyati
qashshoqlashadi, ochko‘zlik, xudosizlik oxir oqibat tiriklikni adoyi
tamom qiladi. Inson tabiatga qarshi bosh ko‘taradi! Hamma balo
mana shunda!”, -deydi Chingiz Aytmatov [Aytmatov, Shoxonov. 1998,
269].
Badiiy adabiyot odamzot, hayvonot, nabotot dunyosini
uyg‘unlikda talqin etadi. Ular uzviyligi olam mohiyatini teran
anglash, dunyo mehvarini his etish saodatini nasib aylaydi. Insoniyat
38
Umida RASULOVA
xilqat asrorini uqishga ishtiyoqmand. Borliqdagi to‘rt unsur: suv,
havo, tuproq, o‘t kabi ne’matlar tiriklik mazmunini ifodalaydi.
Ular o‘rtasidagi biologik aloqalarga putur yetsa, kurrayi zamin
muvozanati buziladi. Tabiatning asil holati o‘zgarsa, odamzotning
jismoniy hamda ruhiy quvvati sustlashadi. Shu bois ahli donishlar
tafakkur qudrati ila mikro olamdan makro olamgacha zehn
solganlar. Xalq e’tiqodi bilan bog‘liq an’analarni kelajak avlodga
yetkazishga e’tiborli bo‘lganlar.
Inson qismatini badiiy talqin etishda poetik ifoda
turfaligi muallif konsepsiyasini aniq yoritadi. Hayot hamda xayol
qorishiqligidagi voqelik sirlilik, g‘ayritabiiylik sathini kengaytiradi.
Ba’zan makon-u zamoni mavhum sarhadlar miqyosi majoziy usulda
uyushtiriladi. Bunda tabiatdagi ranglar mutanosibligi, ohanglar
jarangi, o‘simliklar ifori manzarani tiniqlashtiradi. Asar badiiyatini
ta’minlashda ma’no serjilo, serqatlamliligi poetik yaxlitlikni yuzaga
keltiradi
Inson ilohiy hikmatdan yiroqlashib, oliy maslakdan voz
kechib, ta’qiqlangan, la’natlangan yaratiqqa intilar ekan, yo‘lsizlikka
mubtalo bo‘lganini kech anglaydi. Bu halqa yanglig‘ uning naslini
ham domiga tortadi. Ijodkor odamzotning koinotdagi oliy nasabidan
mahrumiyatini ifodalashda makoniy hududni cheklamaydi. Muallif
voqea rivojida rahmoniy hamda shaytoniy kuchlar o‘rtasidagi azaliy,
abadiy ziddiyatni taranglashtirib boradi.
Odamzot o‘zga jonzotlardan oliy ruhi bilan ajralib turadi, u yer
yuzida to‘g‘rilik, halollik mezonini asray olishi ila qadrlanib boradi.
Umr atalmish sinov maydoni poydevori mehr, adolatdan mosuvo
tiklansa, bari niyatlar sarobga aylanadi. Asardagi siyosiy arbob-u,
olim-u toliblarning hayot maslagi vaqt silsilasida turli sinoatdan
o‘tishi, dinsizlik, fosiqlik, xiyonat yuki naslga badbaxtlikni muhrlashi
ayonlashib boradi.
Dunyo ibtidosidan intihosiga qadar odam imon-u e’tiqodiga
iblis tajovuz etadi. Hayot poydevorini nafsga mahkumlikdan tiklagan
bemehr ona go‘dak kelajagini badnom qiladi. Yovuzlik qurboni
yetim bola, yorug‘ olamga kelishga isyon qilgan embrionning,
afsuski, axloqiy, ma’naviy aqoidlardan xoliligi muqarrar. Vaqtning
shiddatli oqimida inson surati-yu tiynati o‘zgarib, o‘zligi, nasl-
nasabi borasidagi inja tuyg‘ular sarobga aylanmoqda. Romandagi
qahramonlar tasvirida ruhiyatdagi tebranishlar ifodalanib, qabih
niyatlar hosilasi vujudni qamrayotgani asoslanadi.
Badiiy ijod olami, iste’dod va mahorat, san’atkor uslubi
asarlar zimnidagi ma’nolar mahzanini uqishda ayonlashib boradi.
39
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
Badiiy asar yozib bo‘lingach, kitobxon hukmiga havola etiladi. Matnni
o‘qish, uqish jarayonida kitobxon qabul qiluvchi, o‘zlashtiruvchiga
aylanadi. Badiiy matnni mutolaa qilish, ma’nolar mahzanini idrok
aylash kitob muhibidan ma’lum tayyorgarlikni taqozo etadi. U aql-u
zakovati, hissiyot olami bilan asar dunyosi asrorini kashf etib boradi.
Kitobxon voqealar silsilasini kuzatadi, adabiy qahramon qiyofasi,
portretini tasavvur qiladi, ruhiyat iqlimini his etib boradi.
“San’atkor o‘zini hayajonlantirgan g‘oya va obrazlarini
ifodalash istagini ularning hayotiyligiga, estetik ahamiyatiga,
kitobxonni ishontirishga bo‘lgan intilishidan ajratib qaramaydi,
barcha bayon usullari, lirik iboralari, dramatik konflikt yo‘nalishi
kitobxonni qiziqtirishini ham nazarda tutadi”, - deydi adabiyotshunos
M.Xrapchenko [Храпченко. 1970, 108].
Asarda inson hurligi, ozodligi qaltis vaziyat, sharoitda, ba’zan
mansab, amal doirasida aslini saqlashi, qiyofasini namoyon etishida
kuzatiladi. Ijtimoiy, siyosiy muhitda haqiqatni aytish, adolatni
targ‘ib qilish ma’naviy jasorat sanaladi. Nosirlar mavzuni yoritishda
xarakter dunyoqarashidagi odilona hukmni inobatga olib, asar ichki
mantig‘iga muvofiq voqelikni rivojlantirib boradi
Yozuvchi Isajon Sulton “Boqiy darbadar” asari bilan kitobxonni
mubohasaga chorlaydi. Asar tuzilmasi uch zamon: moziy, bugun,
kelajakni qamrab oladi. Romanda tarix, falsafa, estetika, tibbiyot
sohalari aro mushtaraklik voqealar zanjirini payvandlab boradi.
Makon tasviridagi turfalik, ya’ni Misr, Gobi sahrosi, Haybar shahri,
Amerika qit’asi, Atlantika ummoni yanglig‘ xronotop insoniyatni turli
sinoatdan olib o‘tadi. Romanda Qur’oni Karimdagi ilohiy axborotdan
badiiy niyatni maromiga yetkazishda foydalanilgan. Xususan, Iso
alayhissalom Muborak kishining dunyoga kelib, qavmlarga ilohiy
mujda yetkazgani bois basir notavonlar zulmiga uchragani syujet
qatlamini teranlashtiradi. Hazratning bashorati, etikdo‘zning
darbadarlik qismati foniylik hamda boqiylik xususidagi tasavvurni
aniqlashtiradi.
Asar matnidagi “Sening qiladigan ishing hech narsa, hech
narsa, faqat hech narsa, deyildi unga” qavli yolg‘iz etikdo‘zga emas,
balki imondan mosuvo minglab “basir” kimsalarga taalluqli. Bu
hukm intihoga qadar davom etishi lo‘lilar karvonboshisi besamar
sargardonligi lavhasida ham bo‘rtib ko‘rinadi. Darbadarning Muso
va Hizr alayhisalomlarni uchratish ilinjida dengiz sohilida kezinishi,
Hiro g‘oridagi vahiy ne’mati, Qahf g‘oridagi yigitlarning uch yuz
yillik holati ilohiy Kitobdagi nihon ma’no kalitini topishga ishora
beradi. Adib roman matni tarkibiga avliyo hikoyasidagi voqelikni
40
Umida RASULOVA
singdirishida ofiyat, rizq, ajr borasidagi tasavvur kengayadi. Butunni
qismlarda nozik anglatish maqsadida bir so‘z yoxud iboralar
(parchinlanish\\Iso alayhissalom; mo‘g‘ul qilichi\\ Najmiddin
Kubro\\; dor yog‘ochi\\Boborahim Mashrab) turli davrda yashagan
aziz siymolar sulukini yoritishga xizmat qiladi.
Inson takomili markazida sohasining eng bilimdon genetik-
lari nihoyat vatan, din, millat tuyg‘ularidan mahrum g‘ayritabiiy
mavjudot sun’iy odam yaratishga muvaffaq bo‘ladilar. Zamonaviy
manqurt yanglig‘ bu odam maxsus harbiy hukm ijrochisi bo‘lishi
maqsad qilinadi. Asar kompozitsiyasidagi tub burilish zakovat
sohibi olimlarni lol qoldiradi. Roman poetikasida sun’iy “barhayot”
odamning elektron xat shaklidagi murojaati asos, negizni muxtasar
ifodalaydi: “Men bu murojaatimni olamdagi barcha tafakkur
qiluvchi jonzotlarga yo‘llamoqdaman. Avvalo, ushbu tevarakning,
samolarning, tabiatning va oxir oqibat fikrlovchi inson naslining o‘z
o‘zidan paydo bo‘lib qolishi ehtimoldan g‘oyatda uzoq narsadir. Bu
olamni albatta k i m d i r yaratgandir? Shu bois, bu makonni, avvalo,
Uni izlab topish va butun olam yaratilishining sabablarini O‘zidan
so‘rash uchun tark etmoqdaman” [Sulton 2011, 37].
Asarda bugungi kunda tibbiyotning muhim va murakkab
tarmog‘i genetika asrori mag‘zini anglashga urg‘u berilar ekan, uning
zimnidagi nozik masala tegrasida sun’iy inson yaralishi asorati,
halokati bo‘y ko‘rsatadi. Inson takomili markazidagi dunyo genetik
olimlari tafakkur va taxayyul olami, ilmiy salohiyati baland bo‘lsa
ham, oliy nizomni idrok etmagani bois kashfiyoti sarobga aylanadi.
Yaratish faqat Allohga xosligini unutgan ahli ziyoliga muqarrar jazo
ro‘baro‘ qilinadi. Romanda Gobi sahrosidagi zulumot Qur’ondagi
Abraxa va fillarning nobud bo‘lish manzarasini xotira puchmog‘ida
tiklaydi. Mukammal harbiy texnikalar og‘ir bo‘lsa ham yengil qum
zarralari bo‘ron hosil qilib ularni o‘z girdobida nobud qiladi. Atlantika
ummonidan uchayotgan Boing samolyotini ham dahshatli bo‘ron
parchalishida muqarrar hukmning xotimasi idrok etiladi. Insonning
isyoni, kibri uni dunyo va oxirat azob-u uqubatiga mubtalo etishi,
faqat imoni butun bandagina halovatga erishishi kitobxonga saboq
bo‘ladi.
“Boqiy darbadar” romanida samum qaynoq shamoli sahro-
dagi kishilarga halokat keltiradi. Atlantika ummoni ustiga shamol
falokat bulutini haydab keladi. Borliqdagi tartibotni izdan chiqarish
niyatidagi so‘qir kimsalar hayoti sarobga o‘xshaydi, ular quyosh-u
oy, shamol-u bulutlarning vayronkorlik girdobidan qutula olmaydi.
“Bag‘rida rahmat yomg‘irlarini olib keluvchi bulutlarni haydab
41
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
esadigan shamol bu gal boshqa bulutni olib kelmoqda edi. Ummon
ustida u shu qadar zo‘raydiki, balanddagi o‘ttiz metrlik to‘lqinlarni
hosil qildi, sohilga yaqin joylarda esa girdoblar ko‘kka ajdar kabi
sapchidi, millionlab baliqlar shu to‘lqinda halok bo‘ldilar, girdob
ularni bir necha kilometr balandga ko‘tarib, sohildan yuzlarcha
chaqirim ichkariga-chorva maydonlariga olib borib tashladi. Shamol
uchirayotgan qum zarralari mayda parchalarni shu zahoti ko‘mib
tashladi, kattaroq bo‘laklar oldida esa qum uyula boshladi” [Sulton
I. 2011, 87, 89].
Tafakkur sohiblari esa har bir ishning oqibatini o‘ylab, hidoyat
manzilini ixtiyor etadilar. Nosirlar ahli odamni tiriklik sarhadlarida
aql hamda qalbning muvozanatiga rioya etishlikka, zakiylik bilan
yaralish hikmatiga sodiq bo’lishlikka chorlaydilar.
“Kassandra tamg‘asi” va “Boqiy darbadar” romanlari
kompozitsion sathida assotsiativ motivlarni kuzatish mumkin.
Har ikki adib genetika sohasidagi tajribaning olam-u odamga
ziyoni xususida qayg‘uradi. Oliy tuyg‘udan mosuvo sun’iy odamni
yaratish maxsus laboratoriyada hukumatning qattiq nazoratida
olib boriladi. Andrey Krilsov va Ziyo professor olimlik salohiyatini
gunohi kabiraga sarflagani, Atlantika ummoni, samodagi vaziyat
ogohlikka da’vat etsa ham osiy banda halokatni anglamasligi,
Yaratganga isyon qilishi yoritib boriladi. Mahfiy laboratoriyada
mahbus inkubator ayol noma’lum jinsni dunyoga keltirsa, inson
takomili markazida DNA halqalarida kaltakesak geni mavjud
genom paydo bo‘ladi. Har ikki usulda yaratilgan sun’iy mavjudot
vatan, oila, ota, ona, bola yanglig‘ tushunchadan bebahra bo‘lib,
faqat jaholatga moyil edi. Yaratganning irodasiga isyon tarzidagi
“kashfiyot”lar abadiy hukm, taqdirni rad etadi.
Irsiyatni chuqur bilishga intilish alaloqibat kibrga
boshlaydi, tuproqdan yaralgan inson haddini bilmay shakkoklikka
berilib, qat’iy muvozanatni o‘zgartirishga ahd qilib, qahrga
uchraydi. Romanlarda jonzot-u qushlar tasvirida ham ramziylikka
ahamiyat qaratiladi. Boyqush Moskva maydonida bezovtalanib
uchib, yoshlarning isyoni, mavjud nizomga qarshiligiga shohid
bo‘ladi. Uning oh-u fig‘oni, oy yog‘dusidagi iztirobi negizida
vayronkor insonning yovuzligiga ishora qilinadi. Qora chumchuqlar
sayramay, don yemay, ko‘zlarini javdiratgancha nimanidir sabr bilan
kutishida halokatdan ogohlik sadosi tinglanadi.
Ijodkorlarning qahramon umrining so‘nggi onlari borasidagi
tasvirida ham uyg‘unlik kuzatiladi. Filofey kosmos, ya’ni samoda
o‘limga ro‘baro‘ bo‘ladi, osmondagi samolyotning halokati professor
42
Umida RASULOVA
Ziyoni ummonga g‘arq etadi. Har bir voqeaning sodir bo‘lish sababini
yoritish jarayonida Alloh insonni samo, zamin, okeanda ham qat’iy
nazoratda tutishi, jazoning qay makonda bo‘lsa ham muqarrarligi
ma’lum qilinadi. Odam o‘zini olim-u fozil his etsa-da oniy lahzada
barchasidan mahrum bo‘lishi, amallari sarhisob qilinishini
unutmasligi kerak. Genetikaning mahzanini puxta anglagan inson
o‘zining ibtidosi-yu intihosini tafakkur qilishga ojizlik qilib kibrga
beriladi. Fan-texnika taraqqiyoti natijasida beqiyos “ixtiro” ga qodir
inson afsuski, o‘limga chora topolmaydi. Har qancha urinsa ham
fano diyoriga rixlat etadi. O‘lim farishtasi osiy bandani samo-yu
ummonda bo‘lsa ham mahv etadi, boisi qismatdagi bitikdan hech
kim qutula olmaydi.
“Kassandra tamg‘asi” romani xotimasida qish izg‘irinida
yetimxona ostonasiga tashlab ketilgan go‘dak sasi eshitiladi,
yolg‘izlikka mubtalo inson himoyasiz, zaiflikda hech kim bo‘lib
qolaveradi. Bu tasvirdagi yetim go‘dak holati ikki ma’noni ifodalaydi,
ota-ona gunohi hosilasi bola hamda sag‘irlik tamg‘asi batamom
mahv etgan nojins (iksrod)ning inson qavmiga begonaligi, bemisl
jaholati ila umr intihosi (qish)ga ro‘baro‘ bo‘lishi oydinlashadi.
”Boqiy darbadar” romanida sahroda bir banda yolg‘iz ketib boradi.
Bu usul falsafiy, estetik mushohadani teranlashtiradi, ya’ni ojiz
banda olamning mayda zarrasi bo‘lib, darbadar kezib tiriklik
sinovlarini boshidan o‘tkazaveradi. Aslida inson kurrayi zaminda
darbadar bo‘lib, to‘g‘rilig-u egrilik, ezgulig-u johillik kabi sinovlarda
toblanishi, borliq hodisotini qalbi shuuri ila uqishga intilishi, safari
nihoyasida hashr maydonida hisob berishi ma’lum. U rahmat-u
halovatni faqat imoni ila his etishi mumkin, o‘zga vaziyatda esa
besamar kezib, nomayi a’molini gunohlar bilan to‘ldiradi.
“Har qanday asl badiiy nasrda shunday nozik, ko‘z ilg‘amas
vositalar mavjudki, ular nutqni mukammal tarzda his qilish imkonini
beradi” [Кожинов. 1962. 26].
San’atkor tafakkur va taxayyul olamining boyligi qahramon
sajiyasini, ruhiyatidagi tebranishni ta’sirli ifodalashga imkon beradi.
Asar strukturasida voqealar sodir bo‘ladigan makon keng ma’noda
yo‘lni qamrab oladi. U orqali ma’no ko‘lami teranlashib boradi. Yo‘l
qahramon harakatini rivojlantirishda muhim, taxayyuldagi istak,
mayllar ro‘yobida ham unga murojaat seziladi. Muallif maqsadini
anglatuvchi asosiy ma’no nuqtalari uyg‘unligida yo‘l tasviri halqa
yanglig‘ munosabatlarni mustahkamlab boradi.
Badiiy asar kishi ma’naviyatini boyitib, uning milliy hamda
umuminsoniy qadriyatlar borasidagi tasavvurlarini to‘ldirib
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
43
boradi. Har bir davrning ijtimoiy, madaniy sathdagi yangiliklari
adabiyotda tajassumini topadi. Zukko kitobxon badiiyat namunalari
poetikasidagi o‘zgarishlarni baholab, ob’ektiv va sub’ektiv omillarni
sharhlab boradi. Ijodkor mazmunning salmog‘i, umumlashmaning
kengligiga e’tibor qaratib, so‘z qudratini tuydirishga intiladi.
Badiiy voqelikni jonli yaratish hayotni teran o‘rganish, olam
haqiqatini his etishdan boshlanadi. O‘z davridagi global masalalarni
keng ko‘lamda yoritish, yangi qahramon qismatini jonli, tabiiy
yaratish san’atkordan diniy hamda dunyoviy bilimlarni puxta
o‘zlashtiribgina qolmay, ularni mohiyatni teran yoritishga sarflashida
kuzatiladi.
XULOSA
Hozirgi kunda insoniyat olamning yaxlitligi ta’limotini
idrok etmoqda. Globallashuv jarayonada kishi o’zligini saqlashi,
milliy va umuminsoniy qadriyatni e’zozlashi darkor. Turli axborot
xurujidan omon bo’lishda imon zirhi bilan quvvatlanish lozim.
Borliq tilsimotidan voqif ko’ngil halovat-u osoyishga sazovor bo’ladi.
Adiblar shaytanat izmidagi g’ofil kimsalar besamar umrini talqin
etish asnosida tafakkur sohiblarini hidoyat-u razolatni muqoyasa
etishiga imkon beradilar. Badiiy asarning falsafiy- estetik mohiyati,
tarixiy, madaniy qatlamdagi o‘rni o‘zlashtirish asnosida muhim
ahamiyat kasb etadi. Ijod namunasini qabul qilish ruh, ongga
singdirish qismning mazmunini butun tarkibida tasavvur etishni
taqazo qiladi. Muhimi, asar zimnidagi ma’nolar mahzanini idrok
aylab, ijodkor badiiy niyatini to‘g‘ri anglashga intilish joiz.
ADABIYOTLAR
Храпченко М. 1970. Творческая индивидуальность писателя и
развитие литературы. -М.
Айтматов Ч.1995 Тавро Кассандры. М.Издательство.
Султон И. 2011, Боқий дарбадар. Т.
Шарқ.
Кожинов В. 1962. Основы теории литературы. М.: Знание.
Айтматов Ч, Шохонов М.1998, Чўққида қолган овчининг оҳу зори. Т.
Шарқ
.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov. Asian Journal of Research
in Social Sciences and Humanities, 11(12), 295-305.
Rasulova, U. Y. (2021). The pride of the nation. ACADEMICIA: An
International Multidisciplin
ary Research Journal
,
11
(3), 1685-
1688.
Жабборов, Н. (2021). Новая интерпретация образа великого Ибн
Сины. in Library, 21(2), 143-149.
44
Umida RASULOVA
ARTISTIC INTERPRETATION OF HUMANITY,
ORIGINALITY AND GENETICS
Umida RASULOVA
1
Abstract
Wordsmiths, the enchanters of language, introduced a fresh per-
spective and expression to contemporary prose, depicting life from various
vantage points. They infused vitality into subjects and sought to commu-
nicate present societal issues to readers through a creative lens. Authors’
exploration in the realm of art, adept incorporation of classical conven-
tions and folklore, and drawing inspiration from global literature are yiel-
ding significant results. In recent times, Uzbek and Kyrgyz literature has
acquired ownership of prose examples that align with the scientific and
theoretical standards of world literature. Within the poetics of these lite-
rary works, a diverse array of characters representing various ages, pro-
fessions, and worldviews has been crafted. This includes individuals such
as children and adults, workers and servants, the foolish and the hermits,
nameless heroes, and supernatural infants, each assigned specific roles
and functions. Crucially, the piece delves into a profound comprehension
of an individual’s core, delving into both the virtues and flaws within their
character. The novel places emphasis on providing a vivid artistic portray-
al of the hero’s introspection, highlighting the contrast between rebellion
and disbelief. Moreover, it amplifies the motivation for the character to ex
-
perience internal pain and suffering as a result of external actions.
Keywords:
novel, poetics, image, psyche, interpretation, genetics,
expression.
References
Xrapchenko M. 1970. Tvorcheskaya individualnost pisatelya i razvitie
literaturы. – M.
Aytmatov Ch. 1995. Tavro Kassandrы. M.Izdatelstvo.
Sulton I. 2011. Boqiy darbadar. T.
Sharq
Kojinov V. 1962. Osnovi teorii literaturi. M.: Znaniye.
Aytmatov Ch, Shoxonov M.1998. Cho‘qqida qolgan ovchining ohu zori T.
Sharq.
1
Rasulova, Umida
- Doctor of Philology, professor. Alisher Navoi University of
Uzbek Language and Literature.
Email:
rasulovaumida12@gmail.com
ORCID
ID:
0000-9762-4407
For citation:
Rasulova, U. 2024. “Artistic interpretation of humanity, originality
and genetics”.
U
zbekistan: Language and Culture. 1(
2):
33-45.
Insoniyat: asliyat va irsiyatning badiiy talqini
45
Ulug
‘
ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov.
Asian Journal of
Research in Social Sciences and Humanities
,
11
(12), 295-305.
Rasulova, U. Y. (2021). The pride of the nation.
ACADEMICIA: An
International Multidisciplinary Research Journal
,
11
(3), 1685-
1688.
Жабборов, Н. (2021). Новая интерпретация образа великого Ибн
Сины. В библиотеке, 21(2), 143-149.
