152
ISSN 2181-922X 152
—
173
Muhayyir ijodi badiiyati
(badiiy san’atlar misolida)
Muhabbatxon Akbarova
1
Abstrakt
Musulmon Sharq adabiyotida badiiyat masalasi har doim she’riyat
ahlining diqqat markazida turgan. Muayyan ijodkorning badiiy salohiyati
va iste’dodi haqida so‘z borganda, uning tasvir obyekti sifatida nimalarni
olgani emas, balki o‘sha obyekt yoki predmetni qanday tasvirlagani muhim
hisoblangan. Shu ma’noda u yoki bu ijodkor ijodiga yoxud muayyan badiiy
asarga baho berilar ekan, ijodkor ifodalamoqchi bo‘lgan badiiy timsollar,
vazn yoki qofiya vositasida bayon qilinganligi bilan birga she’riy asarda
qo‘llanilgan badiiy san’atlarning rang-barangligi, ularning asar mazmunini
ochishdagi o‘rni va ahamiyati kabi masalalarga ham alohida diqqat
qilingan. Ushbu maqolada Qo‘qon adabiy muhitida yashab ijod qilgan
Muhammadqul Muhammadrasul o‘g‘li Muhayyir ijodidagi turli janrlarga
oid she’r shakllarida uchrovchi badiiy san’atlar tahlilga tortilgan. She’riy
baytlarda uchrovchi badiiy san’atlarni tahlil qilishda guruhlarga ajratilgan,
har bir guruhga kiruvchi badiiy san’atlarning mazmuniga tavsif berilgan
va she’riy parchalar orqali misollar keltirilib, parchalarning mazmuni
tushuntirilib berilgan.
Kalit so‘zlar:
ilmi badi’, lafziy san’atlar, ma’naviy san’atlar,
mushtarak san’atlar, zulqofiyatayn, radd, radd ul-qofiya, tavzi’, mukarrar
lafz, tashbeh, talmeh, tamsil, takrir, husni ta’lil, irsoli masal, laffa va nashr,
mubolag‘a, iyhom, tashxis, ruju’, tanosub, tajohilu orif, kalomi jom, istiora,
tazod, tajnis, ishtiqoq, iqtibos.
Kirish
Muhammadqul Muhammadrasul o‘g‘li Muhayyir 1842-yil
Qo‘qonda tug‘ilgan va ushbu adabiy muhitda Furqat, Zavqiy, Muhyi
kabi zabardast shoirlar bilan bir qatorda ijod qilib, devon tartib bergan
shoirlardandir. Undan bizgacha bir devon (musavvada varianti bilan
birga), bir bayoz va Alisher Navoiy terma devonining shoir qo‘li bilan
ko‘chirgan varianti yetib kelgan. E’tiborli jihati shundaki, u devonini
1
Akbarova Muhabbatxon Shavkatjon qizi
– erkin izlanuvchi, Toshkent iqtisodiyot
va pedagogika instituti o‘qituvchisi.
E-pochta:
muhabbatjonakbarova@gmail.com
ORCID ID:
0009-0006-6367-7125
Iqtibos uchun:
Akbarova M.Sh. 2024. “Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar
misolida)”.
O‘zbekiston: til va madaniyat 1(2)
: 152-173.
Uzbekistan: Language and Culture 2024/1(2)
153
o‘z husnixati bilan ko‘chirgan. Muhayyir ijodidan o‘rin olgan turli
janrdagi nazmiy parchalar shakl va mazmun jihatidan takomiliga
yetgan, mag‘zi butun asarlardir. Muhayyir ijodida g‘azal, ruboiy,
murabba’, muxammas, musaddas, muammo, tarji’band janrlaridagi
she’rlarni uchratamiz. Quyida yuqorida sanab o‘tgan janrlarimizni
badiiy san’atlar jihatidan tahlil qilamiz
Asosiy qism
“
Ilmi badi’ ”
arabcha “go‘zal”, “chiroyli”, “ajoyib”, “nodir”,
“nafis”, “yangi paydo bo‘lgan narsa” degan ma’nolarni anglatadi. Sharq
poetikasining tarkibiy qismi bo‘lib, nutqqa bezak beruvchi san’atlar,
ularning o‘ziga xos jihatlari, fikrni go‘zal va mazmunli ifodalash
usullarini o‘rganuvchi soha, mumtoz she’riyat, ba’zida nasrda keng
ishlatilgan va zamonaviy adabiyotda hozir ham qo‘llanilayotgan
badiiy san’atlar ilmi badi’ning asosini tashkil qiladi. Shundan kelib
chiqib ilmi badi’
sanoyi’ ilmi
deb ham yuritiladi [Yusupova 2020,
251].
Badiiy sana’atlar she’riy matn doirasidagi vazifasiga ko‘ra
3 ta
guruhga bo‘linadi:
1.
Lafziy san’atlar.
2.
Ma’naviy san’atlar.
3.
Mushtarak san’atlar.
Muhayyir devonida 25 dan ortiq badiiy san’atlarni ko‘rishimiz
mumkin. Birinchisi
lafziy
san’atlar bo‘lib, nutqning ifoda usuli,
xususan, so‘z shakli bilan aloqador san’at hisoblanadi. Muhayyir
devonida lafziy san’atlarning quyidagilari uchraydi:
zulqofiyatayn,
radd, radd ul-qofiya, tavzi’, mukarrar lafz
.
Zulqofiyatayn
da bayt misralarida ikki so‘z qofiyadosh bo‘lib
keladi. U asosiy qofiya bilan yonma-yon kelsa,
mutakarrin
qofiya,
misraning turli o‘rnida kelsa,
mahjub
qofiya bo‘ladi. Muhayyirning
ikki g‘azalida
mutakarrin
qofiya qo‘llanilgan:
Qilmading hargiz meni, ey qomati
shamshod, shod
,
Etmading ko‘yingda qilsam har necha
faryod, yod
.
Ushbu baytda asosiy qofiya
shod – dod
, ikkinchi qofiya
shamshod – faryod
hisoblanadi. Ushbu qofiyalar talaffuz jihatidan
ham, raviy jihatidan ham bir xil, ya’ni d harfi raviy bo‘lib kelgan, bu
esa she’rning ohangdorligini yanada oshirgan.
Ey jamolingni ko‘rarg‘a bog‘ aro
gulzor zor,
Ko‘rmadim hargiz seningdek dilbari
ayyor, yor
.
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
154
Bu baytda ham
zor – yor
asosiy qofiya,
gulzor – ayyor
esa
ikkinchi qofiya.
Ikkinchi lafziy san’at –
radd san’ati.
Qaytarishga asoslangan
san’at bo‘lib, qaysi o‘rinda takrorlanishiga qarab turli nomlar bilan
ataladi.
Radd ul-aruz il-al ibtido
(bir baytda birinchi misra oxiridagi
so‘zning keyingi misra boshida takrorlanishi):
Tamomi olam ila olamilar Xoliqi
sensan,
Senga
sudu ziyon yo‘q bo‘lsalar paydou nopaydo.
Radd ul-aruz il-al hashv
(bir baytda birinchi misra oxiridagi
so‘zning keyingi misra ichida kelishi):
Ruh bo‘lg‘ondek madori jismu tan
osoyishi,
Boisi
osoyish
o‘ldi, soqiyo, ruhimg‘a roh.
Radd us-sadr il-al ajuz
(bir baytda birinchi misra boshidagi
so‘zning ikkinchi misra oxirida kelishi):
Qiyomat
ko‘rguzub ul qaddu qomat,
Jahona jilvadin soldi
qiyomat
.
Radd us-sadr il-al ajuz
(
ikki baytda kuzatiladi, birinchi bayt
oxiridagi so‘zning ikkinchi bayt boshida takrorlanishi):
Ruhlar manzili – zulfi tuguni,
Quti jon lablarida paydo
sho‘x.
Sho‘xlarni
necha ko‘rdumki emas
Chobukimni ollida aslo sho‘x.
Radd ul-qofiya
– matla’dagi qofiyaning keyingi misralarda
yoki maqta’da takrorlanishi.
a) matla’dagi qofiyaning ikkinchi baytda qo‘llanilishi:
Ey nabilar shahi, boshida “La’amruka”din
toj,
Olam ayvonida senga yarashur taxt-u davoj.
Keldi “Lav laka...”, “La’amruka...” senga, bo‘lmadi hech
O‘zha shahlarg‘a muyassar bu sifat xil’atu
toj.
Qilmading hargiz meni, ey qomati
shamshod, shod
,
Etmading ko‘yingda qilsam har necha faryod, yod.
Ul kishikim qomating mehrin ko‘ngulda asradi,
Bo‘lmag‘ay har necha ko‘rsa sarv ila
shamshod shod.
b) matla’dagi qofiyaning maqta’da takrorlanishi:
Soldimu ko‘kda oy yuzig‘a dog‘,
Hajring tunida motam tutar
chog‘.
Muhabbatxon AKBAROVA
155
Sen bo‘lmasang kim aylar shafoat
Osiy Muhayyir o‘tg‘a kuyar
chog‘.
d) matla’dagi qofiyaning maqta’dan oldingi baytda
takrorlanishi:
Yo Rab, hamisha ayla meni mubtaloyi ishq,
Qilg‘il bu xasta jon-u dilimni
fidoyi
ishq.
Xush ul kishiki g‘ayr sari aylamay nazar,
Aylar jahonda bor-yo‘qini
fidoyi
ishq.
Keyingi lafziy san’at turi –
tavzi’
.
Tavzi’
– baytda bir tovushning bayt ichida bir necha marta
takrorlash san’ati.
Honaqahda pok tiynatlar bo‘lub hamsuhbatim,
Ham kunisht ichra menga hamdamlig‘ aylab badsirisht.
Bu baytda
h
tovushining takrorini ko‘ramiz.
So‘z demoq yor ollida mendin emas tarki adab,
Chunki qilmish mo‘ri miskin ham Sulaymon birla bahs.
Bu baytda
s
tovushi takrorini ko‘rish mumkin.
Aningdek qoziyul-hojotsenkim ikki olamda
Sengadur hojat ahlidek hama hojat ravo muhtoj.
Bu baytda
h
ning takrori mavjud.
Quyidagi baytda esa
b
tovushining go‘zal takrorini ko‘ramiz:
Har lahza xaloyiqni jonig‘a qilur bedod,
Bu qotili beboku berahm ajaldin dod.
Quyidagi baytda esa
k
tovushiga misol keltiramiz:
Necha ey Shayton xusridin elg‘a ta’lim aylamak,
Kibr-u kin, kizb-u tamarrud, ujb-u kufr-u irtidod.
Muhayyir ijodida turli tovushli tavzi’larni topa olamiz.
Masalan, d tovushi:
Qo‘l uzotsam zarg‘a iysoring uchundir, dilbaro,
Dema: “Donodin ajabdur mayli dunyo aylamak”.
Shuningdek, tavzi’ning eng go‘zal namunasini Navoiy g‘azaliga
yozgan
muxammasida
uchratamiz. Alisher Navoiyning zamin qilib
olingan tavzi’li baytiga munosib Muhayyir ham tavzi’li uch misra
qo‘shgan. Bunday tavzi’li bandlar 7 banddan iborat muxammasning
har bandida kuzatiladi. Biz 5-bandini keltiramiz:
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
156
Har qayon jonon ketar, arqosidin jonim ketar,
Bo‘lmasa jonon qachon jon ichra jonim sabr etar,
Dilg‘a jonon muddaodur, yo‘q esa jonni netar,
Bo‘lsa jonon jon chekar, gar borsa jonon, jon ketar,
Kimsag‘a jonon-u jonsiz umr ne imkon erur.
Kitobat
san’ati – arab alifbosidagi harflarning shakliga qarab
timsol yaratish.
To o‘zin xokrohi ahli kamol etti Amir,
G‘am bila paykari majruhini nol etti Amir,
Naxl qaddini Muhayyir kabi
dol
etti Amir,
Yor vaslig‘a yetushmakni xayol etti Amir,
Hazrat Sayyidi kavnayng‘a aytib salavot.
Ushbu muxammasning 3-misrasida Muhayyir Amiriy holatini
yoritar ekan, Amiriy qaddi ham naxl – ko‘chatdek tik edi, endi esa
uning ham qaddi Muhayyirnikidek egildi –
dol
bo‘ldi demoqchi. Dol
arabcha harf bo‘lib, ko‘rinishi egik shaklda –
د
.
Lafziy san’atlar ichida Muhayyir ijodidagi so‘nggisi –
mukarrar lafz
. Ushbu san’at “takror so‘z” degan ma’noni anglatadi.
Bu atama Alisher Navoiy qalamiga mansub. Takror so‘zlarni munosib
o‘rinda mutanosib ishlatish orqali shoir mahoratiga dalolat qiluvchi
san’at.
Shodlig‘ istama olamdaki, haq bandalari
Ketti
bir-bir
bu jahondin bori ozor topib.
Ushbu baytda bu dunyodan shodlik istagan asl haq bandalar
shodlik o‘rniga ozor topib bir-bir dunyodan o‘tganlari aytilmoqda.
Ular dunyodan bir marotaba o‘tmadilar, bir-bir o‘tdilar, ya’ni bunday
haq bandalarini ko‘p bo‘lgan va, aslida, bu dunyoda shodlik yo‘q,
qancha vaqt bu shodlikni istamasinlar, bevafo dunyodan buni topib
bo‘lmaydi.
Berdilar o‘lg‘on ko‘ngullarg‘a hadisingdin seni
Toza-toza
ul Buxoriyu Jaloliddin hayot.
O‘lgan ko‘ngillarga hayot berish uchun bizga toza-toza, asl
Buxoriylar berildi.
Tiyg‘i bedoding jigarbandimg‘a yolg‘uz surmading,
Ey ajal, bag‘rimni qilding
pora-pora resh-resh.
Muhayyir tarjimayi holidan bizga ma’lumki, vabo tufayli
Muhayyirning ayoli va besh farzandi olamdan o‘tgan. Bu baytda
ajaldan shikoyat qiladi: hattoki farzandlarimga ham rahm qilmading,
Muhabbatxon AKBAROVA
157
qalbimni pora-pora, resh-resh – yara qilding.
Muhayyir devonida lafziy san’atlarning olti turidan unumli
foydalanilgan. Yuqorida sanab o‘tilgan badiiy san’atlarga misollardan
tashqari ham ko‘plab baytlarni topamiz. Har bir badiiy san’at baytga,
bayt orqali butun she’riy janrga joziba baxsh etgan. Tushunilishini
osonlashtirgan, o‘qilishini go‘zallashtirgan.
Badiiy san’atlarning ikkinchi katta guruhi ma’noning
birlamchiligiga asoslanadi va u badi’ ilmida
ma’naviy san’atlar
deb ataladi. Yoqubjon Is’hoqov bu san’at turiga shunday ta’rif
beradi: “Nutqning ma’no-mohiyati bilan aloqador bo‘lgan she’riy
san’atlar. Ma’naviy san’at, ayniqsa, she’riyatda yuksak badiiylikning
muhim omillaridan hisoblanadi. Lekin qo‘llanilish darajasi har
bir ijodkorning individual uslubi va mahorati bilan belgilanadi”
[Исъҳоқов 2006, 24]. Maqolamizning obyekti bo‘lgan Muhayyir
ijodida ma’naviy san’atlarning quyidagi turlari bilan tanishamiz:
tashbeh, talmeh, tamsil, takrir, husni ta’lil, irsoli masal, laffa va nashr,
mubolag‘a, iyhom, tashxis, ruju’, tanosub, tajohilu orif, kalomi jom,
istiora, nido.
Ushbu san’atlarga birma-bir to‘xtalamiz.
Tashbeh
. Ikki narsa yoki tushunchani ular o‘rtasidagi
haqiqiy yoki majoziy munosabatlarga ko‘ra o‘xshatish san’ati.
O‘xshatilayotgan narsaning yoki shaxsning sifatini yorqinroq ochib
berishga xizmat qiladi.
Vah, ne jod-u, mehri yo‘q
jalloddurlar ko‘zlari
,
Bir kiyikcha qadri yo‘q hargiz aziz bosh oldida.
Yorning ko‘zlari qanday sehr ekanki, avval sehrlab so‘ng
mehri yo‘q jallodlar singari seni o‘limga mahkum etadi. Oshiqning
hatto bir kiyikchalik ham qadri yo‘qki, aslo achinmaydi. Bu baytda
ko‘zlar jon oluvchi jallodga o‘xshatilyapti, oddiygina ko‘z emas, aynan
jallod singari ko‘z, chunki o‘xshatish bermasa, boshqalar ko‘zidan
farq qilmaydi.
Vohkim, ahvoli zorimg‘a tarahhum qilmadi,
Nechakim chektim fig‘onlar ul
dili tosh
oldida.
Ushbu baytda ham “oldida” so‘zi radif sanalsa-da avvalgi bayt
bilan bir xil g‘azal emas, radiflar o‘xshash. Bu baytda ham yorning
e’tiborsizligi tasviri aytiladi: oshiqning dilida g‘am, ahvoli, holati
yaxshi emas, lekin yor shunday berahmki, oshiqning shunchalik
ayanchli holatini ko‘rsa ham aslo unga rahm qilmaydi. Bunga birgina
sabab bor: yorning dili – tosh. Toshday qattiq dil sohibasi ekanligi
uchun mehribon emas.
Keyingi baytda esa oshiq ma’shuqaning vasfini qilar ekan, unga
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
158
qancha chiroyli tashbehlar topadi: yorning yuzi guldek go‘zal, sochi
sunbul daraxtidek uzun va serjilo, qaddi-qomati sarv daraxtidek tik
va chiroyli. Lekin bu tashbehlarni tahrir aylasa ham ular yor uchun
kamdek, kamoliga yetmagan tashbehlardek, noqisdek ko‘rinadi:
Kamoli nuqsdur vasfida oni aylamak tahrir
Yuzini gul, sochin sunbul, qadini sarv-u bo‘ston
deb.
Bunday o‘xshatishlarni Muhayyirning g‘azaldan boshqa
janrlarida ham ko‘rishimiz mumkin:
Ey buyuk rif’at, payambarlar aro oliyjanob,
Oli as’hobing – nujum, zarra – biz, sen – oftob,
Zarralar, tong yo‘q agar, topsa quyoshdin fathi bob,
Har kishi as’hobing ichrakim o‘zin aylar hisob,
Bermayin jon ul Muhibg‘a qayda mahbub, ey habib.
Ushbu muxammas na’t mavzusidagi muxammas hisoblanadi.
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga murojaat bilan
boshlanadi: siz buyuk rif’atsiz, ya’ni yuksak martabalisiz. Siz
Payg‘ambarlar ichidagi eng olijanobisiz. sahobalar xuddi bir oiladir
va ana shu sahobalar oilasi yulduzdirlar, biz – bir oddiy zarra, siz
esa oftobsiz. Bunda sahobalar Payg‘ambarimizdan keyingi to‘g‘ri yo‘l
ko‘rsatuvchi yulduzlarga, biz ummatlar oddiy zarralarga, Rasululloh
sollallohu alayhi vasallam esa Quyoshga qiyoslanyaptilar, chunki
agar quyosh fathi bob – ochuvchi eshik bo‘lib, nurlarini zarralarga
tushirmasa, tong bo‘lmaydi, siz shunday oftobsizki, bizga dinimizdan
ta’limot bermaganingizda biz uchun muslimlik tongi otmas edi. Biz
sizni ko‘rmagan bo‘lsak-da har bir ummat o‘zini sahobalar qatorida
ko‘rilishini istaydi. Ey habib, sevuvchiga dil bermasdan turib, qanday
sevilish mumkin.
Dunyo uyi yo‘l uzra erur
misli rabot
,
Bo‘lsa xirading istamag‘il anda nashot.
Bir
oriyat uydurur
, vatan bilma ani,
Oqil kishi yozmagay bu manzilda bisot.
Muhayyirning ushbu ruboiysida ham tashbehning go‘zal
namunasini topamiz. Bu dunyo xuddi rabot kabidir. Rabot – uzoq
yo‘l bosuvchi karvon egalarining bir yoki bir necha kunlik dam
olishlari uchun qurilgan joy, karvonsaroy. Dunyo xuddi shunday
karvonsaroydir, sen aql egasi bo‘lsang, bu dunyoni xursandchilik
maydoni deb bilmagil. Uni aslo o‘zingga vatan deb tutma. Chunki bu
dunyo oriyat uyi – vaqtinchalik joy, ijara uyi. Oqil inson bunday uyda
bisotini yoyuvchi savdogar bo‘lmaydi.
Muhabbatxon AKBAROVA
159
Quyidagi ruboiyda ham Muhayyirning tashbeh qo‘llash
mahoratiga guvoh bo‘lamiz:
Mehrobim erur egma qoshing
vaqti namoz,
Yuz sajdai shukr har zamon qilsam oz.
Bilmas kishi bu ravishni juz’ahli roz.
Ey sadrnishin masnadi izz-u joh.
Sening egma qoshlaring menga namoz vaqtida mehrob
vazifasini bajaradi. Men boshimni qancha sajdaga egsam ham, shukr
qilsam ham ozdir. Boshqa sirdoshlardan bo‘lak bu qoidani hech kim
bilmaydi, izzat va martabaning yuksak darajasi, ey sadrnishin – ulug‘
mansab egasi budir.
Shoir she’riyatida eng ko‘p qo‘llanilgan badiiy san’atlardan
biri
talmehdir
.
Badiiy asarda biror mashhur voqea, shaxsning o‘zini zikr
etmasdan unga ishora qilish san’ati
talmeh
deyiladi. Muhayyir
devonida talmeh san’atiga yuzlagan misollarni topamiz. Eng
go‘zallariga to‘xtalib o‘tamiz:
Labingni ruhbaxsh ermas demoq andoqki bo‘lmasdur,
Masiyho mo‘jizin, Hizr hayvonini yalg‘on deb.
Ushbu baytda Iso alayhissalom va Hizr alayhissalomlarga
ishora bor. Chunki Iso alayhissalom Allohning qudrati ila to‘rt o‘rinda
o‘likni tiriltirganlar, bu mo‘jiza edi, Masiyho mo‘jizasi deganda shunga
ishora bor. Tasavvufda Hizr hayvoni barhayotlik ramzi sifatida
qaraladi. Hizr hayvonida esa barhayotlikka ishora mavjud. Endi
misrani tahlil qilamiz: Iso alayhissalom mo‘jizasini, Hizr hayvonini
yolg‘on deb bo‘lmaganidek, sening labingni ham ruhbaxsh demaslik
to‘g‘ri emas, chunki u oshiq uchun hayot demakdir.
Alisher Navoiyning o‘lmas obrazlari – Layli va Majnun, Farhod
va Shiringa nisbatan qo‘llanilgan talmehlar ham bor:
Yuz jihatdin
Layli-yu Shirindin
ortuqsan vale,
Noz qilmoq oshiqa bu husn ila ansab senga.
Bahona
Layli-yu Shirin
erur
Farhod-u Majnung‘a
,
Vale ma’noda sendursen murod-u muddao, yo Rab.
Quyidagi musaddasda ham go‘zal talmeh namunasini
kuzatishimiz mumkin:
Ul kechakim
Umm-u Hone’
qasridin qilding uruj,
Qoldi ostingda seni bi niylgun zotil buruj,
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
160
Chekmish erding ko‘p aziyat din uchun aylab xuruj,
Bo‘ldi oxir sabr senga “miftohul-furuj”,
Assolat, ey boisi ijodi olam, Mustafo,
Marhabo, ey Sayyidi avlodi Odam, marhabo
.
Na’t xarakterdagi ushbu musaddasda Rasululloh sollallohu
alayhi vasallamga Alloh tomonidan inoyat etilgan Isro va Me’roj
voqealari haqida gap boradi va Ummu Hone’ ismi keladi. Rasullulloh
sollallohu alayhi vasallam Isroga ketadigan mahallarida qayerda
ekanliklari haqida ikki xil fikr bor: birinchisi, Ummu Hone’ uyida
edilar degan qarash, ikkinchisi esa Ka’baga suyangan holda edilar
degan qarash. Ummu Hone’ shunga ishora qiladi. Ikkinchi talmeh –
sayyidi Odam. Odam alayhissalomga ishora. Ya’ni Payg‘ambarimiz
sollallohu alayhi vasallam Odam alayhissalomning Qiyomatgacha
keladigan avlodlarining Sayyidi hisoblanadilar. Musaddasni tahlil
qilamiz: Ummu Hone’ uyidan Isroga jo‘nadingiz, me’rojga chiqqan
vaqtingizda sizni yolg‘onchiga chiqarganlarning barchasi yerda
qoldi, Islom dinini bizga ta’limot berish uchun ko‘p aziyat chekdingiz,
bu yo‘lda sabr siz uchun “miftohul-furuj” – xursandchilik kaliti bo‘ldi.
Assalomu alaykum, bu olamning ijodi, Mustafo sollallohu alayhi
vasallam. Marhabo, Odam avlodining Sayyidi, marhabo.
Talmeh san’atiga ruboiylardan misollar:
Hush ahli g‘ariblikda vatan qilmas emish,
Oqil kishi o‘z elidin ayrilmas emish.
Gar bo‘lsa g‘arib filmasal
Aflotun
,
G‘urbatda aning qadrini el bilmas emish.
Bu ruboiyda buyuk yunon faylasufi va olimi Aflotun – Platon
hayoti bilan bog‘liq voqea bor. Aflotun tabiatan yolg‘izlikni xush
ko‘rgan, insonlarga qo‘shilishni xohlamagan, shu sabab u aholidan
ayrilib qolgan, uning bir qancha o‘gitlari ham boshqa faylasuflar
orqaligina yetib kelgan. Ruboiyni tahlilga tortamiz: aql-u hushi bor
odam g‘ariblikni o‘ziga Vatan tutmasin, yolg‘izlik faqat Allohga xos,
oqil inson o‘zini eldan ayirmaydi, zero “Yeridan ayrilgan yetti yil
yig‘lar, Elidan ayrilgan o‘lguncha yig‘lar”. Agar kim g‘ariblikni istasa,
unga Aflotunning hayoti namuna bo‘lsinkim, u ham g‘ariblikni,
yolg‘izlikni xohlagan edi, uning qadrini hech kim bilmadi, yolg‘izlanib
qoldi.
Tamsil
. She’r baytining birinchi misrasida ifodalangan fikrga
dalil sifatida ikkinchi bir misrada hayotiy bir misol qilib keltirishga
asoslangan san’at. Bunda mantiqiy aloqa qiyosiy bo‘ladi. Devonda
ham boshqa badiiy san’atlar qatori tamsil san’atiga namunalar ko‘p.
Muhabbatxon AKBAROVA
161
Quyidagi keltiradigan ikki baytimiz bir-birini to‘ldiradi, chunki bu
ikki tamsil bir g‘azal tarkibida birin-ketin keladi:
Surma chekkan ko‘zlaring ko‘rdim qaro qosh oldida,
Qo‘sh kamon sayyod yanglig‘ o‘qlari chosh oldida
.
Yo‘lig‘a mujgon supurgu, ko‘z suv ursa, yo‘q ajab,
Shoh qayon borsa borur albatta farrosh oldida
.
Bu baytda tamsil san’ati tashbeh bilan uyg‘unlik hosil qilgan.
Ko‘zlar sayyodga – ovchiga o‘xshatilyapti. Kamon – qosh, o‘q,
supurgi – kiprik. Tashbehlar orqali tamsilni hosil qilamiz: sening
surma qo‘ygan ko‘zlaring qoshing bilan shunday mutanosibki, xuddi
sayyod, ya’ni ovchi qo‘shkamonini ilib, o‘qlarini orqasiga joylashtirib
olgandek. Agar shu ko‘zlaring suv ursa – ko‘zlaringdan birdaniga
yosh chiqsa, surma ko‘zingga kirib ketmasligi uchun kipriklaring
supurgi bo‘ladi, supurib tozalaydi, xuddi shoh qachon qayerga borsa,
uni xizmatini qilib, suv sepib supuruvchi farroshdek.
Muhayyir, ahli urfon suhbatin tut g‘animatkim,
Samar xom o‘lsa pishgay barg arosida vatan aylab
.
Muhayyir bu baytda o‘ziga murojaat qiladi: Ey Muhayyir, ilm
ahlining suhbatida bo‘l, ularni o‘zingga do‘st deb bil. Xuddi meva hali
pishmagan bo‘lsa, barglar orasida pishib qolgani kabi sen ham ilm
ahli orqali “pishasan”, aqlan, ruhan yetilasan.
Gar tajallidur muroding, aylagil ko‘nglingni sof,
Aks ko‘rguzmas qayu oyina bo‘lsa gardlig‘
.
Ushbu bayt nasihat ruhida bo‘lib, barcha ahli inson amal
qilishi kerak bo‘lgan qoida desak ham yanglishmaymiz. Ey inson,
sening murod-maqsading Allohni ko‘rish, uning tajallisi bo‘lsa, sen
avval qalbingni pok saqla, chunki Alloh ko‘nglingga nazar soladi.
Ko‘zgu chang bo‘lsa, inson o‘z aksini ko‘ra olmaganidek, sening ham
qalbing pok bo‘lmasa, Alloh diydorini ko‘rish mahol ish bo‘lib qoladi.
Muxammasida ham ko‘rishimiz mumkin:
Jon qolurmu gar safar etmakni jonon qilsa jazm,
Turmagay parvona mahfilda yo‘q ersa sham’i bazm,
Nazrdur boshim qayu maydonda jonon etsa razm,
Bo‘lsa jonon bordurur jonim hu jonon qildi azm,
Jon ketib jonon bila jondin menga hijron erur.
Ushbu bandning birinchi va ikkinchi misralarida tamsil
san’ati mavjud: agar jonon ketmoqni o‘ziga to‘g‘ri ish deb bilsa,
menda jon qolarmidi. Xuddi majlisda sham bo‘lmasa, parvona ham
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
162
bo‘lmaganidek.
Keyingi san’at – takrir.
Takrir
– biror so‘zni muayyan maqsad
uchun takrorlash. Bu san’at turi asosiy g‘oyani alohida ta’kidlash va
tasvirga emotsional tus berishga xizmat qiladi.
Gar
yaxshi
erur asli, qilur
yaxshi
amallar,
Gar bo‘lsa
yamon
tiynati, af’oli
yomondur
.
Yetur anga mendin durud-u salom,
Zamon
to
zamon
, Ey Basir-u Same’.
Bevafolig‘
qilma, jono, tutma tarki mehrkim,
Xo‘blarg‘a mehri yo‘qlig‘,
bevafolig‘
xo‘b emas.
Shodlig‘
besh kun
-u, o‘zga hama g‘am,
Balki bir damdur-u,
besh kun
ham emas.
Husni ta’lil san’ati
– go‘zal asoslash, ma’naviy san’atlar ichida
murakkablaridan biri. Bu haqida “Aruzi Humoyun”da quyidagicha
keladi: “Bu san’at shundayki, shoir o‘z she’rida biror matlabni izhor
qiladi va o‘z muddaosining isboti uchun shunday dalil keltiradiki,
u haqiqatda uncha mutobiq emas”. Shoir fikrni dalili uchun asos
keltiradi, lekin bu asos ishonchli sabab bo‘la olmaydi. Ular o‘quvchi
nazarida nozik hazildek tuyuladi.
Oncha nozikdur labi joyi erur desam anga
Harf og‘irlik qilur gar ochsa so‘zga yor og‘iz.
Yorning lablari shunchalik nozikki, buni sababi nima
uchunligini so‘rasam, hatto gapirish uchun og‘iz ochsa, harf ham bu
lablarga og‘irlik qilar ekan.
Bilmadim ne vajhdin topti quyosh ko‘kda zavol,
Bo‘lg‘onida ro‘-baro‘ zebo nuringga vaqti tush
.
Quyosh ko‘kda tush vaqtida zavol topayotgan manzaraga
guvoh bo‘ldim, hayron qoldim. Negaligini so‘rasam, ul zebo quyoshga
ro‘baro kelibdi, shuning uchun quyosh zavol topib botibdi.
Ko‘zing qatl etgani yetmasmudi ishq ahlini, ey sho‘x,
Ikki yondin chekib xanjar, himoyat qildi mujgoning.
Ikki ko‘zing ishq ahliga hujum qilib, qatl etdi. Ishq ahli
o‘zlarini himoya qilmoqchi bo‘lib, ul ko‘zlaringga qarshi chiqdilar,
buning sababi esa ko‘zingning ikki yonidagi kipriklaring himoya
qilish uchun yopildi.
Muhabbatxon AKBAROVA
163
Irsoli masal –
bayt tarkibida mashhur maqol, matal va
hikmatlardan foydalanish.
Zumrai ahli hunardin bu masal mashhurdir:
“Kim qo‘li bo‘sh ishi yo‘q bekor, yuzidur qaro”.
Hunar ahlining zumrasi – guruhidan bir masal borki, kimning
qo‘lida ishi yo‘q bo‘lib, bekorchi bo‘lib qolsa, uning yuzi qoradir.
Chunki barcha yomon ishlar bekorchilikdan, qo‘llar bo‘shligidan
kelib chiqadi.
Laff va nashr
. Shoir biror narsa yoxud hodisani oldin sanaydi,
so‘ng shu tartibda ularga tegishli o‘xshatishlari tartib bo‘yicha tizadi:
Bu qomat-u yuz-u ko‘z-u zulfing kabi qachon
Shamshod-u nargis-u gul-u sunbul chamanda bor.
Qomat – shamshod;
Yuz – nargis;
Ko‘z – gul;
Zulf – sunbul.
G‘aniy qilmish meni Haq fazli, oltin va yoqutim,
Bihamdillah, sarig‘ ruxsor birla ashki olimdur.
Oltin – sarig‘ ruxsor, yoqut – ashki olim
. Ya’ni Alloh o‘zi meni
shunday boy qildiki, bu dunyodagi oltin oddiy sariq yuz – tanga,
yoqut esa olimlarning ko‘z yoshidur.
Mubolag‘a
. Badiiy timsolning harakati yoki holatini bo‘rttirib,
kuchaytirib ifodalash. Ba’zan bu bo‘rttirish real hayotda bo‘lishi yoki
umuman yuz bermasligi mumkin.
Jigar ezildi-yu, oqti-yu, bo‘ldi ikki ko‘zim
Firoqi tunlari daryoi ashkima girdob.
Yorning bevafoligidan oshiq chunonam yig‘ladiki, jigarlari
ezilib, undagi qonlar oqdi, ikki ko‘zi esa yordan ayro kunlarida ko‘z
yoshining daryosiga girdob bo‘ldi.
Ishq o‘tig‘a o‘rtandi ajab jon ila tan,
Ko‘nglumni g‘am-u dard-u alam qildi vatan.
Bu o‘t bila oqibat kuyub o‘lsam men
Albatta kuyar harorati birla kafan
Ishq o‘ti shunchalik qattiq bo‘ldiki, oshiqning butun tanasini
bu o‘t chulg‘ab oldi, oshiqning o‘limi yaqin. Agar oshiq shu o‘t bilan
kuyib o‘lsa, bu o‘tning harorati oshiqning kafanini ham kuydiradi.
Tashxis
. Hayvonlar, qushlar, o‘simliklar, jonsiz narsalarga
insonning xususiyatlarini ko‘chirish. Bunda bu ko‘chish muayyan bir
belgi bilan o‘xshash bo‘ladi.
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
164
Zor ko‘nglum so‘zidin bo‘lding magar ogoh, sham’,
Kechalar tinmay kuyarsen tortib o‘tlug‘ oh, sham’.
Oshiqqa hamdam bo‘lib o‘tirgan sham yorning ko‘ngil
sirlaridan ogoh bo‘ldi. Bu ko‘ngil so‘zlarini tinglab olovli oh tortdi.
Xuddi inson boshqaning dardini eshitib bir oh tortgan singari sham
ham oh tortmoqda.
Bog‘ aro kirsa oyog‘iga tushub sunbul duo
Aylagay, savsan chiqorib til, ochib gulzor og‘iz.
Yor bog‘ ichiga kirsa, sunbul egilib duo qiladi, safsan guli,
ya’ni gulsapsar til chiqaradi – ochiladi, butun gulzor lol bo‘lib og‘zini
ochadi – gullar ochiladi.
Ruju’
. Shoirning she’rdagi avvalgi misra yoki baytda
ifodalagan fikridan voz kechib, keyingi misra yoki baytda uni yanada
kuchliroq ifodalashiga asoslangan san’at.
Ul kechakim
yetti ko‘k maydoniga
surding Buroq,
Oy-u kun go‘yo Buroqingga edi ikki janoq.
Demayin yetti falakkim, Arsh kursidin o‘tub,
Shavq birla yona Rafraf taxtiga qo‘yding oyoq.
Muhayyir devonida keng qo‘llanilgan badiiy san’atlardan biri
tanosub
hisoblanadi. Tanosub baytda ma’no jihatidan bir-biriga
yaqin va o‘zaro mutanosib so‘zlarni qo‘llash.
Mard esang avval
havas
birla
havoni
o‘ldurub,
Nafs
amrin tutmag‘il,
Shayton
bila qilg‘il jihod.
Ushbu baytda
havas, havo, nafas va Shayton
so‘zlari kishini
to‘g‘ri yo‘ldan ozdiruvchi yomon illatlar hisoblanadi.
Boda
g‘a
mayxonada
zor o‘lg‘onim, ey
mug‘bacha
,
Aylag‘il
mayno‘shlar
holidin ogohimg‘a arz.
Bu baytda esa boda, mayxona, mug‘bacha, mayno‘sh so‘zlari
tanosibga misol bo‘la oladi.
Ne
sultonsenki
, dargahingda faqr ahli kabidurlar,
Amir-u
dodxoh-u
hokimi
farmon
ravo muhtoj.
Sulton, amir, dodxoh, hokim, farmon so‘zlari bir qatorga
kiruvchi so‘zlar sanaladi.
Shahlar
g‘a
kuloh-
u
kamar,
taxt-
u
toj
,
Xushtur yana
fath-u
zafar
,
mulk-u
rivoj.
Bir go‘shada, habbazo, qanoat ahli
Haq yodida bo‘lmaslar alarg‘a muhtoj.
Muhabbatxon AKBAROVA
165
Bu ruboiyda shoh, kamar, taxt, toj, fath, zafar, mulk so‘zlari
shohlik atrofida birlashadi.
Tajohilu orif
. Shoir o‘zi tasvirlayotgan holatni so‘roq ostiga
olish bilan ifodani kuchaytiradi. Fikr mazmunan ritorik so‘roqqa
yaqin turadi.
Kamonkash qoshlaringdin dod deymu, ko‘zlaringdinmu?
Alar imdodidin javrin ziyodat qildi mujgoning.
Ushbu baytda oshiq yorning ko‘zlaridan yoki qoshlaridan
shikoyat qilishini so‘roq ostiga oladi.
Bilmadim hushimni olg‘on jilva chog‘i, ey pari,
Ko‘zlaringmu yo hiloli qoshlaring, yo orazing?
Bu baytda ham ko‘zlar, qoshlar va yuz so‘roqqa olinadi.
Kalomi jom.
She’rda yoki baytda pand-nasihat, o‘git, axloq-
odobga oid, zamona va zamondoshlardan shikoyat bilan bog‘liq
fikrlarni keltirish san’ati.
Rizq uchun ko‘p sa’y etib, jon chekmakim, beshak yetar,
Ne’matikim, avval-azal kundin senga maqsum erur.
Rizq uchun ko‘p sa’y-harakat qilib yelib-yuguravermagin.
Beshak yetadirki, Alloh taolo taqdiri azalni bitgan kunda har
bandasiga taqsim qilib qo‘ygan. Undan kami ham, oshig‘i ham
bo‘lmaydi.
Bir kun makoning yer osti bo‘lg‘ay
Gar bog‘ bo‘lsun joying va gar tog‘.
Inson dunyoga kelib Yaratgan taqdiriga bitgan umrni yashaydi
va oxir-oqibat vafot etadi. Vafot etib borar joyi yer osti bo‘ladi.
Inson qanday sharoitda yashashidan qat’i nazar – so‘lim go‘shada
yashaydimi, faqirlikda tog‘da yashaydimi.
Ka’bani qilmoq ziyorat gar muyassar bo‘lmasa,
Ey Muhayyir, aylagil vayron ko‘ngullarni tavof.
Muhayyir, o‘z-o‘ziga murojaat qilib aytadi: agar umring
davomida senga Ka’bani ziyorat qilish nasib qilmasa, qalbi siniq
insonlarning ko‘nglini ko‘tar, chunki ko‘ngil – Ka’badir. Ushbu misra
Alisher Navoiyning “Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim Ka’ba vayron bo‘lsa obod aylagay” baytiga mutanosib
desak, adashmaymiz.
Istiora
. Nozik ma’naviy san’atlardan biri bo‘lib, mumtoz
poetikaga doir asarlarda bu san’atning mohiyati haqida bir-biriga
yaqin fikrlar bayon qilingan. Jumladan, Rashididdin Vatvot shunday
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
166
yozadi: “Istioraning ma’nosi bir narsani oriyat (omonat)ga olishdir
va bu san’atning mohiyati shundan iborat: har bir so‘zning haqiqiy
ma’nosi bo‘lib, shoir va yozuvchilar so‘zni ana shu ma’no nuqtayi
nazaridan naql qiladilar va boshqa bir o‘rinda o‘sha so‘zni oriyat
uchun (boshqa ma’noda) ishlatadilar, bu san’at barcha tillarda
mavjud va nihoyatda go‘zaldir. Agar istiora tabiiy bo‘lsa, so‘zga
go‘zallik bag‘ishlaydi”.
Iki turking
solib fitna jahong‘a,
Dil-u jon mulkini yag‘mo qilibdur
.
Ushbu baytda
iki turk
istiora bo‘lib, ko‘zga ishora qiladi.
Ey xush ulkim aks ko‘rguzgaymu deb ruxsori yor,
G‘ayr gardidin
ko‘ngul oinasini
tozalar
.
G‘ayr gardi, ko‘ngul oinasi istiora sanalib, go‘zal yuzli yor
begona nazari (g‘ayr gardi)dan ko‘ngil oynasini tozalaydi.
Nechun ko‘zum uyida ul pari qilsun makon,
Kim oni ko‘rgan zamon bu to‘ymag‘urdin nam kelur.
Ko‘zim uyi istiora bo‘lib kelyapti.
Vaslig‘a yetmak agar bo‘lsa muroding subhu shom,
Necha kunlar sen
ul oyni
ko‘yuida tutgil maqom,
Umrlar chekmak kerak javr-u jafosini mudom,
Murg‘i vahshiyni qilolmas hech kim yakbora rom,
Dona-u domki qo‘ying, mubtalo kam-kam bo‘lur.
Ushbu bandda ul oy istiora bo‘lib, go‘zal yorga ishora qilmoqda.
Muhayyir devonida ma’naviy san’atlarning 14 tasiga misollar
keltirdik. Keyingi badiiy san’atlar guruhi
mushtarak
san’atlar
deyiladi. Bu san’at turida ham lafzga, ham ma’noga aloqadorlik bor,
shuning uchun mushtarak atamasi qo‘llangan. Bu nom Atoulloh
Husayniy tomonidan berilgan. Muhayyir ijodida mushtarak
san’atlarning quyidagi mashhurlaridan foydalanilgan:
tazod, tajnis,
ishtiqoq, iqtibos, tazmin, tatabbu’.
Tazod
. Baytda ma’no jihatdan o‘zaro zid so‘zlarni qo‘llash. Ilmi
badi’ga oid manbalarda boshqa nomlar bilan ham ataladi:
mutazod,
al-mutazod, mutobiqa, al-itizod.
Ey begim
, topmoq visoling menga
mushkuldur
vale,
Shod qilmoq bir
gado
ni ko‘nglini
oson
senga.
Ushbu bayt na’t g‘azaldan olingan bo‘lib, Rasululloh sollallohu
alayhi vasallamni bek sifatida gavdalantirmoqda va o‘zini gado deb
atamoqda. Men sizni ko‘rishim mushkuldur, yo Rasululloh. Lekin
tushimga kirib men gadoni xursand qilmoq sizga osondir.
Mushkul
Muhabbatxon AKBAROVA
167
va
oson
so‘zlari shular jumlasidandir.
Hamdamim har lahza do‘zax sorig‘a tortib meni,
Qo‘ymasin lekin chekib hamsuhbatim so‘yi behisht.
Bu baytda
do‘zax va behisht
so‘zlari tazod san’atini hosil qilgan.
Yomon niyatdagi hamdamlarim meni do‘zax sari tortmasin, lekin
hamsuhbat bo‘lgan insonlarim behisht – jannat sari yetaklashidan
umidvorman.
Ul kuniki vahmdin ahli kul bo‘lur barham,
Bo‘lsa noma boronlig‘ Odam o‘g‘liga ul dam,
Ba’zilar tutib
motam
, ba’zilar bo‘lur
xurram
,
Anda bo‘lmayin
xurram
, munda yurmag‘il
beg‘am
,
G‘am ila bo‘lub hamdam, marg birla ulfat tut.
Muxammasning bu bandida Qiyomat kunida ba’zilar
motamda, ba’zilar xurramlikda bo‘lishini aytib, U kunda xurram
bo‘lish uchun bu dunyoda beg‘am yurmaslikka chorlaydi va
bunda
motam – xurram, xurram – beg‘am
so‘zlari tazod bo‘lib kelgan.
Afsuski keldi
shayb
, o‘tib davri
shabob
,
Ellikdin oshib ketgali umr etti shitob,
Toki eshitay savtini-yu, chang-u rubob,
To chand bo‘lay boda ichib mast-u xarob.
Ushbu ruboiyda
shayb va shabob
so‘zlari tazod bo‘lib, shayb
qarilik davrini, shabob o‘smirlik davrini anglatgan. Bu ikki tushuncha
bir-biriga zid qo‘yilgan.
Tajnis
. Baytda shaklan bir xil yoki bir-biriga yaqin so‘zlarni
qo‘llash.
Dildadur
yuz
muddao, lekin
yuzung
ko‘rgan chog‘i
Hayratimdin til qilolmas arz birla matlab senga.
Bu baytda “
yuz
” so‘zlari tajnis bo‘lib kelmoqda: sening
yuzingni ko‘rish uchun dilimda yuzta xohishim bor, lekin yuzingni
ko‘rishim bilan bu muddaoni tilimga keltirolmay lol bo‘lib qolaman.
Quyida keltiradigan g‘azalimizda Muhayyir “hadis” so‘zini
tajnis qilib olgan va 9 baytli na’t mavzusidagi g‘azalda hadis so‘zining
so‘z va hadis ma’nolaridan foydalanib go‘zal g‘azal bitgan. Ayrim
baytlarini keltiramiz.
Zumrai insong‘adur xulqi azimingdin biri
Aylamak ey rahmatan lilolamiyn shirin hadis.
Ushbu baytda hadis so‘zi “so‘z” ma’nosida qo‘llangan.
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
168
Ey Rasululloh, ahli insonlar sizdan olishi kerak bo‘lgan buyuk
xulqingizdan biri – shirin so‘zdir, ya’ni kishilarga yaxshi so‘z
so‘zlashdir.
Har kalomikim kelib sendin yozilmish el aro,
Sidq birla derlar oni jumla ahli din “hadis”.
Ushbu misrada esa biz bilgan Rasululloh sollallohu alayhi
vasallamning so‘zlari, ishlarining jamlanmasi bo‘lgan hadis nazarda
tutilmoqda. Ya’ni ey Rasululloh, sizdan yozib olingan so‘zlarni Islom
ahli sodiqlik bilan hadis deb ataydi.
Xandon labini ko‘rgan gul g‘unchasig‘a boqmas,
Kim ul bu nazokatda gul g‘unchasig‘a boqmas.
Ushbu baytda “gul g‘unchasig‘a” iborasi tajnis bo‘lib kelgan.
Birinchi misra tahlili: yorimning xandon labini ko‘rgan gul o‘z
g‘unchasiga qayrilib ham qaramaydi. Ikkinchi misra: mening yorim
o‘z nazokatidan shunchalar mag‘rurki, gulg‘unchasiga boqmaydi.
Ya’ni birinchi misrada gul va g‘uncha so‘zlari alohida mazmun
anglatsa, ikkinchi misrada gulg‘uncha bir mazmunni anglatyapti.
Muhayyir ruboiylarining birida tajnisni qo‘llagan, bunda
tajnisli so‘z ham radif, ham qofiya vazifasini bajarib, tajnisli ruboiyni
hosil qilgan:
Ey zotini bir vasfi “Huvallohu Ahad”,
Bevolid-u bevalad Xudovandi Ahad.
Vahdoniyatingg‘a kimki bo‘lsa iqror
Aytur seni “Lam yakun lahu kufuvan ahad”.
Ushbu ruboiy hamd ruboiy bo‘lib, Alloh taoloning sifatlari
haqidadir. Bu ruboiyni tushunish uchun “Ixlos” surasi tafsiridan
foydalanamiz.
Ey zotini bir vasfi “Xuvallohu Ahad”
– Alloh taoloning
vasflaridan biri – “U Alloh yagonadir”.
Bevolidu bevalad Xudovandi Ahad
– tug‘magan va
tug‘ilmagandir. Ya’ni Ahad so‘zining yana bir ma’nosi Alloh degani.
Ya’ni Alloh tug‘magan va tug‘ilmagandir.
Vahdoniyatingg‘a kimki bo‘lsa iqror
– sening bir
ekanligingga kimki iqror bo‘lsa
Aytur seni “Lam yakun lahu kufuvan ahad” –
Alloh taolo,
seni aytadilarki, “Unga (Allohga) na zotida, na sifatida, na a’molida
hech kim teng bo‘lmagan, bo‘lolmaydi ham”.
Demak, ushbu ruboiyda “ahad” so‘zi “yagona” va “Alloh”
ma’nolarida qo‘llangan.
Muhabbatxon AKBAROVA
169
Keyingi badiiy san’at
ishtiqoq
hisoblanadi, ushbu san’at
bayt yoki jumlada bir o‘zakdan hosil bo‘lgan so‘zlarni qo‘llashga
asoslanadi. Muhayyir ijodida bu san’atning namunalari talaygina.
Ey, ko‘z-u ko‘ngul jon bila mushtoq yuzunga,
Ofoqlig‘i
shuhrai
ofoq
yuzunga.
Navo
istab
Navoiydek
Muhayyir notavon tuzdi,
Gulistoni badoyi’ ichra bulbuldek navo, yo Rab.
Jahonni ayladi shaytong‘a xonai hasrat,
Qachonki pok
vujudingni
Haq ayladi
mavjud
.
To ichib behud bo‘lay
hijroni
qilmay jonga kor,
Chunki yetmish
hajr
dardidin alamlar.
Mushtarak san’atlar ichida Muhayyir ijodida uchrovchi
keyingisi
iqtibosdir
. Iqtibos – Qur’on oyatlari va hadislarni adabiy
asarda o‘zgarishsiz keltirish san’ati. Muhayyir ijodida iqtibos san’ati
boshqa san’atlardan ham yuqori turadi desak, adashmaymiz. Chunki
keltirilgan iqtiboslar shunday o‘rinli va go‘zal keltirilganki, she’riy
parchalarning xushohangligini oshirgan. Masalan,
Sabz o‘ldi sahro, qilsun tamosho,
“Arsilhu maana yarta’ va yal’ab”.
Ushbu baytdagi keltirilgan iqtibos “Yusuf” surasining
12-oyatidan olingan. Ushbu oyat mazmuni quyidagicha: “Ertaga uni
biz bilan yubor, yeb-ichib, o‘ynab keladi. Albatta, biz uni muhofaza
qiluvchilarmiz”, – dedilar” [Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
2008, 502]. Ukalaridan qutulmoqchi bo‘lgan Yusuf alayhissalomning
akalari otalari qo‘lidan olib chiqib ketish uchun hiyla ishlatadilar
va ana shu gapni aytadilar. Sahrodagi quduq qa’riga tashlaydilar,
shuning uchun birinchi misrada sahro haqida gap ketmoqda.
“Ahsanuttaqviym”
gulzoridursen, toza gul,
Men erurmen bulbuli sho‘ridau nolon senga.
Ushbu baytda e’tibor berishimiz kerak bo‘lgan kalima
“Ahsanuttaqviym” kalimasidir.
“Ahsanuttaqviym”
kalimasi qur‘oniy
kalima bo‘lib, “Tiyn” surasi 4-oyatidan olingan. Ya’ni “Batahqiq,
Biz insonni eng yaxshi suvratda yaratdik” [Шайх Муҳаммад Со
-
диқ Муҳаммад Юсуф 2008, 502]. Baytda bu kalima “eng go‘zal
yaratilgan” ma’nosida ishlatilgan va Rasulimiz sollallohu alayhi
vasallamning Hayrul Halqulloh, ya’ni Allohning eng go‘zal yaratig‘i
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
170
vasflariga to‘g‘ri keladi. Bayt mazmuni: Siz “Ahsanuttaqviym” –
go‘zal yaratiqlar gulzorining eng toza gulisiz, men esa Sizga shaydo
bulbulman. Bu baytda yorni gulga, oshiqni bulbulga qiyoslash orqali
tashbeh san‘ati hosil qilingan.
Quyidagi muxammasida keltirilgan iqtibos esa “A’rof” surasi
23-oyatidan olingan:
Tobishi quyosh bir yon, o‘t harorati bir yon,
Tursa mag‘zi sar qaynab, ham ayoq kuyib chandon,
“Robbana zolamna”
deb xalq bo‘lsalar giryon,
Anda sen nechuk qilg‘ung, ey Muhayyiri nodon,
Rahmat istasang o‘zni Mustafog‘a ummat tut.
Ya’ni Qiyomat kunida Quyosh ters tarafdan chiqadi. Do‘zax
alangasi yoqiladi. Do‘zaxdagi eng yengil jazo sifatida oyoq tagidan o‘t
yoqilishi va uning alangasidan bosh qaynashi aytilgan. Shunday jazo
kutib turgan vaqtda butun insonlar “Ey Robbimiz, biz o‘zimizga zulm
qildik. Agar sen bizni mag‘firat qilmasang va bizga rahim qilmasang,
albatta, ziyon ko‘rganlardan bo‘lamiz” [Шайх Муҳаммад Содиқ
Муҳаммад Юсуф 2008, 502] – deyishadi.
Zindonni hech
“ahabbu ilayya”
demas edi,
Yusuf murodi bo‘lmasa gar ul zaqanda bor.
Ushbu baytda keltirilgan oyat ham “Yusuf” surasi 33-oyatidan
olingan. Bu yerdagi “zaqan” so‘zi “ilohiy tajalliga mulohaza ila nazar
solish lahzasi. Jamol mushohadasi bo‘lgan lazzat maqomi” degan
ma’noni anglatadi. Oyat mazmuni quyidagicha: “U: “Ey Robbim, ular
meni chorlayotgan narsadan ko‘ra men uchun qamoq mahbubroqdir,
bu (ayol)larning makrini mendan O‘zing nari qilmasang, ularga
moyil bo‘lib, johillardan bo‘lib qolaman”. Baytni tahlil qilamiz: Yusuf
alayhissalomga ziyofatdagi ayollar oshiq bo‘lib qolgan vaqtda Yusuf
alayhissalom ayollar makridan ko‘ra zindonni o‘zlariga mahbub deb
biladilar, agar Allohning tajallisidan murodi bo‘lmasa edi, “ahabbu
ilayya” demas edi.
Qisqacha qilib aytadigan bo‘lsak, har bir qo‘llanilgan badiiy
san’at ma’lum vazifa tashigan, she’riy janrlarning mazmun ko‘lamini
oshirish uchun xizmat qilgan.
Xulosa
Shoir she’rlarida badiiy san’atlarning har uch turi – lafziy,
ma’naviy va mushtarak san’atlarga ko‘plab misollar topish mumkin.
Badiiy san’atlarning 20 dan ortiq turidan unumli foydalangan.
Muhayyir ijodida talmeh, tashbeh, ishtiqoq, ruju’, iqtibos, tavzi’
Muhabbatxon AKBAROVA
171
kabi san’atlar ustunlik qiladi. Ular ijodkorning g‘oyaviy niyatini
ochib berishga xizmat qilgan.
Bunday badiiy san’atlar qo‘llangan
misralardan o‘nlab uchratish mumkin. Har bir badiiy san’at misraga
yoki baytga qo‘shimcha ma’no yuklaydi. U esa she’riy janrlarning
badiiy qimmatini oshirgan.
Adabiyotlar
Атоуллоҳ Ҳусайний. 1981. Бадойиъу-с-санойиъ. (A.Rustamov tarjimasi)
Тошкент: Adabiyot va san’at.
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. 2008. Тафсири Ҳилол.
Тошкент. Hilol.
Деҳқонов Акрамжон. 2007. Муҳаййир ҳаёти ва ижоди. Тошкент.
Hojiahmedov, Anvar. 1998. Badiiy san’atlar va mumtoz qofiya. Toshkent.
158 b.
Ҳожиаҳмедов, Анвар. 1990. Мумтоз бадиият малоҳати. Toшкент:
Шарқ. Hojiahmedov, Anvar. 1999. She’riy san’atlar.
Is’hoqov, Yoqubjon. 1976. So‘z san’ati so‘zligi. Toshkent: Zarqalam.
Қуронов, Дилмурод. 2007. Адабиётшуносликка кириш. Тошкент: Фан.
Ulug‘ov, Abdulla. 2018. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Toshkent: G‘afur
G‘ulom.
Yusupova, Dilnavoz. 2019. Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari.
O‘quv qo‘llanma. Toshkent: Ta’lim-media.
Болтабоев, Ҳамидулла. 2006. Шарқ мумтоз поэтикаси: Манба ва
талқинлар. Тошкент: ЎзМЭ.
Sirojiddinov, Shuhrat va boshqalar. 2018. Navoiyshunoslik. Toshkent:
TAMADDUN.
Dehqonov, A. (2020). Arba’innavislik an’anasi va Muhayyir adabiy
faoliyati.
Oltin bitiglar–Golden Scripts
,
2
(2).
Dehqonov, A. (2020). Saloti Mas’ udiy-Muhayyir tarjimasida.
Uzbekistan:
Language and Culture
,
2
(2).
Oсобеноости поэзии Дилафгора, Х. (2019). Shermuhammad
Amonov.
Филологические науки
.
Abdulhakimovich, J. N. (2015). Zamon, mezon, she’riyat.
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
172
The Poetics of Muhaiyir’s poetry (in the
example of ilmi badi)
Akbarova Muhabbat
1
Abstract
In the literature of the Muslim East, the issue of artistry has always
been the focus of attention of poets. When it comes to the artistic potential
and talent of a particular artist, it is considered not importance of what he
took as the subject of the image, but how he depicted this object. In this
sense, when assessing the creativity of a particular creator who wants to
express the variety of artistic techniques used in the poetic work, are taken
into account, as well as the fact that the artistic symbols that are expressed
through the poetic weigh or rhyme. Particular attention was also paid to
such issues as the role and meaning in revealing the content. In this article,
the visual art encountered in various genres of Mukhayyir’s poetry, the son
of Muhammadqul Muhammadrasul, who lived and created in the literary
environment of Kokand, were analyzed. In the analysis of this kind of art
found in the poetic verses are divided into groups, and in each group visual
art is described, examples are given through the poetic passages, and the
meaning of the passages are explained.
Keywords:
ilmi badi’, lafziy arts, maʼnaviy arts, mushtarak arts, zul
-
qafiyatayn, radd, radd ul-qafiya, tawzi’, mukarrar lafz, tashbeh, talmeh, tam
-
sil, takrir, husni talil, irsoli masal, laff va nashr, mubolagʻa, iyhom, tashxis,
ruju’, tanosub, tajohilu arif, kalomi jom, istiora, tazod, tajnis, ishtiqaq, iqtibos.
References
Atoulloh Husayniy. 1981. Badoyi’u-s-sanoyi’ (A.Rustamov tarjimasi)
Toshkent: Adabiyot va san’at.
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. 2008. Tafsiri Hilol. Toshkent.
Hilol.
Dehqonov Akramjon. 2007. Muhayyir hayoti va ijodi. Toshkent.
Hojiahmedov, Anvar. 1998. Badiiy san’atlar va mumtoz qofiya. Toshkent.
158 b.
Hojiahmedov, Anvar. 1990. Mumtoz badiiyat malohati. Toshkent: Sharq.
Hojiahmedov, Anvar. 1999. She’riy san’atlar.
1
Akbarova, M.
– indepent researcher, the teacher of Tashkent economical and
pedagogical institute.
E-pochta:
muhabbatjonakbarova@gmail.com
ORCID ID:
0009-0006-6367-7125
For citation:
Akbarova M.Sh. 2024. “The Poetics of Muhaiyir’s poetry (in the ex-
ample of ilmi badi)”. Uzbekistan: Language and Culture 1(2): 152-173.
Muhabbatxon AKBAROVA
173
Is’hoqov, Yoqubjon. 1976. So‘z san’ati so‘zligi. Toshkent: Zarqalam.
Quronov, Dilmurod. 2007. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent: Fan.
Ulug‘ov, Abdulla. 2018. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Toshkent: G‘afur
G‘ulom.
Yusupova, Dilnavoz. 2019. Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari.
O‘quv qo‘llanma. Toshkent: Ta’lim-media.
Boltaboev, Hamidulla. 2006. Sharq mumtoz poetikasi: Manba va talqinlar.
Toshkent: O‘zME.
Sirojiddinov, Shuhrat va boshqalar. 2018. Navoiyshunoslik. Toshkent:
TAMADDUN.
Dehqonov, A. (2020). Arba’innavislik an’anasi va Muhayyir adabiy
faoliyati.
Oltin bitiglar–Golden Scripts
,
2
(2).
Dehqonov, A. (2020). Saloti Mas’ udiy-Muhayyir tarjimasida.
Uzbekistan:
Language and Culture
,
2
(2).
Oсобеноости поэзии Дилафгора, Х. (2019). Shermuhammad
Amonov.
Филологические науки
.
Abdulhakimovich, J. N. (2015). Zamon, mezon, she’riyat.
Muhayyir ijodi badiiyati (badiiy san’atlar misolida)
