ISSN 2181-922X 121
—
136
Lirikada obraz tasnifi va talqini
(Abdulla Oripov she’riyati misolida)
Uljon Boboqulova
1
Abstrakt
Badiiy asar asos negizini tashkil qiladigan obraz tushunchasi
qadimdan va hozirga qadar san’atning eng muhim elementi sanaladi.
Zotan, badiiy obraz bu san’at asarining o‘ziga xos xususiyatlarini aks
ettiruvchi asosiy vositadir. Shu bilan birga, dunyoning estetik qiyofasini,
muayyan hissiy holatini ifodalovchi komponent hamdir. Shu bois obraz
tushunchasi o‘z xarakter-xususiyatlari va mazmuniga ko‘ra juda murakkab
va ayni paytda keng qamrovli tushuncha hisoblanadi. Ob’ektiv voqelikning
u yoki bu tarzda inson ongidagi in’ikosi keng ma’noda obrazning asosiy
ildizini tashkil etadi. Yondosh obrazlar esa mana shu ilk asosdan o‘sib
chiqadi. Shu jihatdan obraz tabiati va tasnifiga ko‘ra: fan, adabiyot va
san’atda alohida farqlanadi. Ushbu maqola lirikada obrazlar tasnifi va
talqin muammosini shoir Abdulla Oripov she’riyatida misolida o’rganishni
ko’zda tutadi.
Kalit so‘zlar:
Abdulla Oripov, poetik obraz, obrazlilik, lirika, inson,
tasnif va talqin, kechinma, tragiklik, individuallik, umumlashmalik
.
Kirish
“Badiiy obraz bu usul bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan,
umuman haqiqatning tashqi qobig‘i emas. U o‘zining mazmuni va
shakli orqali umumlashgan hayotdagi hodisalarni ifodalaydi” [Храп
-
ченко 1986, 69]. Aslida obrazlilik-badiiylik bilan sinonim tushuncha
hisoblanadi. Badiiy obrazning umumiy jihatlariga ta’rif bergan rus
olimi Beliniskiy badiiy obraz nafaqat hayotni qayta tasvirlab beradi,
balki hayotni baholash orqali anglash maqsadida muallif uchun uning
xarakterli jihatlarini ham ko‘rsatishini isbotlashga harakat qiladi.
Biroq badiiylik muammosi bu bilangina cheklanib qolmaydi. Badiiy
obraz-san’atning eng muhim ichki, faol va harakatlantiruvchi o‘zak-
tomiri ekani o‘z isbotini topadi. Badiiyligi haqida qayg‘urilmagan
1
Boboqulova S. Uljon
- Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabi
-
yoti universiteti doktoranti
E-mail:
uljonboboqulova8@gmail.com
ORCID ID:
0009-0005-9072-2748
Iqtibos uchun:
Boboqulova, U.S. 2023. “Lirikada obraz tasnifi va talqin”.
O‘zbekiston: til va madaniyat. Adabiyotshunoslik
1 (2): 121-136.
121
Uzbekistan: Language and Culture 2023/ 1 (2)
asarlarda, bir so‘z bilan aytganda, yozuvlar chelakdagi suvni to‘kib
yuborgandek qog‘ozga tushgan gap. Iqtidorli adib so‘zni safga
shunday tizadiki, ulardan betakror badiiy obrazlar yuzaga keladi.
Bunga, albatta, obrazli tafakkur orqaligina erishish mumkin.
Badiiylikning umumiy mazmuni badiiy obrazni yuzaga
keltiradi. “Badiiy obraz - adabiyot va san’atning olam va odamning
badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi”
[Quronov 2013, 43]. Lirik asarlarda lirik qahramon va manzara
(peyzaj lirikasi yoki jonli va jonsiz narsalar tasviri zamirida ham
inson obrazining ayrim qirralari aks etadi) obrazlari orqali badiiy
umumlashma-inson obrazi tushuniladi va u adabiyotda hal qiluvchi
rol o‘ynaydi. Umumlashma obraz yaratish ijodkordan bir qancha
shartlarni bajarishni talab etadi. Bunda shoir tasvirlanayotgan makon
va zamon, hayotiy voqelik, ma’lum mantiq asosida o‘zaro bog‘langan,
biri ikkinchisiga ehtiyoj sezadigan, biri ikkinchisini mazmunan
to‘ldiradigan obrazlar sestemasining ichki tarkibini shakllantirishi
kerak bo‘ladi. She’rdagi bir-ikki obraz emas, barchasining qat’iy o‘rni
bo‘lishi, lirik asarning pafosini yuzaga keltiruvchi umumiy quvvat
manbayi bo‘lishi lozim.
O‘zbek nazariyotchilaridan B.Akramov, H.Umurov, I.Sulton
kabilarning badiiy obraz tasniflariga doir qarashlari mana shu
yo‘nalishda muhim nazariy manba hisoblanadi. Bugungi kunda
adabiyotshunos olim D.Quronovning badiiy obraz tasnifiga doir
izlanishlarini alohida e’tirof etish lozim. Olim badiiy obrazni
quyidagicha tasniflaydi: “Ijodkor estetik ideali bilan munosabatiga
ko‘ra ijobiy va salbiy obrazlar, ijodiy metodga ko‘ra
realistik,
romantik, syurrealistik
va b., yaratilish usuliga ko‘ra
fantastik, grotesk
va b., xarakter xususiyatlar va estetik belgisiga ko‘ra
tragik, satirik,
yumoristik
obrazlar farqlanaveradi” [Quronov 2018, 109]. Biroq
mavjud tasniflarning hech biri badiiy obrazlarni to‘laqonli qamrab
ololmaydi. Shuning uchun badiiy asarlarni, ayniqsa, lirik asarlarni
tahlil qilishda birini asos qilib olgan holda boshqalarini ham esdan
chiqarmaslik lozim. Chunki lirik asarlarda ko‘pincha oniy lahzada
yuz beruvchi tuyg‘ular taloshi tasvirlanadi. Bu esa tahlilda o‘ta
murakkablikni yuzaga keltirib, tizimli yondashuvni talab etadi.
Asosiy qism
Endi lirik obrazlar tasniflarini shoir Abdulla Oripov
she’riyatida obrazlar talqini misolida birma-bir ko‘rib chiqamiz.
Ana shunday tizimli yondashuv asosidagi tahlillardan biri
badiiy obrazlarni: 1)
predmetlilik darajasi;
2)
umumlashtirish
122
Uljon BOBOQULOVA
darajasi;
3)
tasvir va ifoda planlari munosabati
(strukturasiga)ga
ko‘ra guruhlashni (M.Epshteyn) ko‘zda tutadi.
Obrazning predmetlilik darajasi deganda o‘sha obraz
tasvirlayotgan narsaning ko‘lami nazarda tutiladi va badiiy reallik
to’rtta sathdan tarkib topadi:
detal obrazlar
‣
voqea-hodisalar obrazi
‣
xarakter va sharoit
‣
dunyo va taqdir obrazi
(badiiy reallik) Shoir
A.Oripovning “Onajon” deb nomlangan she’ridan olingan quyidagi
parchaga e’tibor qaratamiz:
Keltirarlar goho beshik
Ko‘zlarida hayajon.
Yotar payting bo‘ldi-ku, der,
Kela qol, der, bolajon.
Qaylargadir yuguraman,
Fig‘onimdan chiqar dud.
Yig‘lama, deb qo‘llarimga
Tutqazarlar so‘ng tobut
[Oripov 2018, 36].
Yuqorida keltirilgan she’riy banddagi “beshik” va “tobut”
detal-obrazlari ko‘z oldimizda o‘z-o‘zidan voqea-hodisalar obrazi-
beshik-tug‘ilmoq
,
tobut
esa
o‘lim
hodisasini yuzaga keltiradi. Shundan
so‘ng tizimli tarzda
tug‘ilmoq- bu dunyoga yangi kelgan individ-
chaqaloqni
,
o‘lim
esa
bu dunyodan yaqinda ko‘z yumgan
insonni -jonsiz
tana
(mayit)
ni
tasavvurimizda gavdalantiradi. Bu yerda chaqaloq va
jonsiz tana-xarakterni ifodalasa, chaqaloq tug‘ilgandagi ko‘tarinki
kayfiyat hamda o‘lim hodisasidan so‘ng ro‘y beradigan azalilik holati
sharoitni yuzaga keltiradi. Xarakter va sharoit birgalikda “dunyo va
taqdir” - badiiy reallikni yuzaga keltirmoqda. Tug‘ilmoq va o‘lmoq-
bu azaliy qonuniyat, taqdir ekanligini shoir badiiy obrazlar, aniqrog‘i
detal-obrazlari orqali ifodalab bermoqda.
Umumlashtirish darajasiga ko‘ra badiiy obrazlar ikki jihat-
dan tasnif qilinadi: Birinchisi ko‘proq inson obraziga tatbiqan bo‘lib,
individual obrazlar, xarakter va tipik obraz (tip) ga ajratiladi. Lirik
asarlarda bu ajralish bitta obrazda umumlashma tarzida namoyon
bo‘lishi mumkin. Bunga A.Oripovning yuqorida keltirilgan “Onajon”
she’ridagi ona obrazi yaqqol misol bola oladi. Shoir
“Qo‘llarida
oq yelpig‘ich”; “Sen otamga pul beribsan, yostig‘ingning ostidan”;
“Aytibsanki, onasizlik kelmasin deb o‘yiga, sarf qilingiz menga emas,
Abdullaning to‘yiga”; “G‘amgin bolish pastida, kitobimni ko‘rdim
nogoh boshginangning ostida”
kabi misralarda muayyan davr va
muhitga mansub ona obrazining individual xususiyatlari orqali
123
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
badiiy xarakter-obraz yaratishga erisha olgan. Bunda shoirning
maqsadi badiiy obraz yaratishdan iborat emas, balki o‘sha makon
va zamondagi hasratli va dardli kechinmalarini, qalb isyonlarini
g‘ayri shuuriy tarzdagi bayonidir. Ona obrazi esa barcha xalqlar va
millatlar uchun, jamikiinsoniyat uchun har davrda va har makonda
tipik obraz bo‘la olishini hech kim inkor eta olmaydi.
Umumlashtirish darajasiga ko‘ra ikkinchi jihat-muayyan
shaklda turg‘un holatidagi badiiy obrazlar sanalib, asardan asarga,
davrdan davrga, ko‘chib o‘tish xususiyatiga ega
motiv, topos, arxitep
deb yuritiluvchi badiiy obrazlardir. Masalan, “armon”, “orzu”,
“sog‘inch”, “yomg‘ir”, “soya” kabi motivlar bir yoki bir nechta
ijodkorning asarlarida qaytarilib turadi, lekin har qaysisida alohida
mazmun kasb etadi. Birgina shoir A.Oripov ijodida “yolg‘izlik”
motivining o‘zi turli-tuman ifoda va tasvir, ma’no qirralarida
namoyon bo‘ladi:
Demishlar, yolg‘izning
Yori Xudodir,
Do‘stdan muhabbat kut,
Dushmandan shavqat
[Oripov 2018, 239].
She’rda “
yolg‘izlik
” motivi lirik qahramon obrazining hayotiy
tajribalari mahsuli sifatida yuzaga kelgan bo‘lsa, shoirning “
Tanho
qush
”, “
Yolg‘iz daraxt”
[Oripov 2018]. kabi she’rlarida esa ushbu
motiv bilvosita lirik qahramonning ayni vaziyatdagi kayfiyatini
ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qilgan.
Badiiy obraz lirikada o‘ziga xos tarzda tasniflanadi. Bu
borada adabiyotshunos Botirxon Akramovning ilmiy izlanishlari
ham alohida ahamiyatga molik. Olim lirikada badiiy obrazlarni
quyidagicha tasniflaydi:
1.
Lirik-romantik va lirik-publististik obrazlar;
2.
Falsafiy-lirik obrazlar;
3.
Ratsionalistik va didaktik obrazlar;
4.
Tragik obrazlar;
5.
Obraz-manzara [Akramov 1979].
Ammo olim B.Akramovning lirikada badiiy obraz xususidagi
ayrim qarashlarida mavjud tuzumga xos bo‘lgan talqinlar ustivorlik
qiladiki, zamonlar o‘zgarishi bilan ayrim talqinlar o‘z mohiyatini
yo‘qotadi. Bu bilan olimning o‘zbek adabiyotiga, ayniqsa, lirika
nazariyasi rivojiga qo‘shgan hissasini zarracha ham inkor qilmoqchi
emasmiz. Aksincha, bugungi kunda ham olimning nazariy qarashlari
lirikaning asosiy tadqiqot manbayi sifatida yuksak qadr-qimmatga
ega.
124
Uljon BOBOQULOVA
Adabiyotda badiiy obrazlar adabiy tur va janrlarda tasvir
ob’ekti, ijodkorning g‘oyaviy-badiiy maqsadi, badiiy asardagi o‘rni,
ifoda usuli hamda sub’ektning ob’ektga bo‘lgan munosabati asosida
turlicha tasnif etiladi. Masalan, dramatik asarlarda badiiy obrazlar
o‘zining xarakter-xususiyatlariga ko‘ra dramatik obraz, tragik obraz,
komik obraz kabi tiplarga ajraladi. Bu obrazlar esa o‘z navbatida
ayni asardagi mavqeyiga qarab bosh obraz, epizodik obrazlarga
bo‘linadi. Bu nisbiy bo‘lib, bunday bo‘linish faqat dramatik
asarlar uchungina xos emas. Epik, lirik janrlar uchun ham muhim
kategoriya hisoblanadi. Faqat badiiy obraz o‘zida mujassam qilgan
eng muhim yetakchi xususiyatiga ko‘ra ayni qaysi tur va janrga xos
obraz ekanligini namoyish qiladi. Ba’zi asarlar ifoda usuli, shakli va
kompozitsiyasi, obrazlar ko‘lami jihatdan lirik asarga mansub bo‘lsa
ham, unda konkret xususiyatlari bilan umumlashma obraz sifatida
tasvir etilgan obrazda lirizmdan ko‘ra dramatizm, yoki tragizm, yo
komizmlik kuchliroq bo‘lishi mumkin. Shu nuqtayi nazardan bunday
obrazlarni tragik obraz, yoxud komik obraz deya atay olamiz.
Yuqoridagi badiiy obraz tasnifiga doir qarashlar asosida
lirikada badiiy obrazlarni quyidagicha tasnif qilishimiz mumkin:
1.
Lirik-romantik obrazlar;
2.
Falsafiy-lirik obrazlar;
3.
Realistik obrazlar;
4.
Tragik obrazlar
5.
Obraz-manzara.
Lirik-romantik obrazlar
Shoirning real borliqdagi oddiy narsalar yoki hodisalar haqida
kutilmagan xulosalarga kelishi, hayratbaxsh obrazlar yaratishi bu
shoir fantaziyasi, orzu va o‘y-xayollarining mahsulidir. Bunda shoir
onani, yorni, tabiatni ideallashtirib, hatto ilohiylashtirib, bitmas-
tuganmas kuch-qudrat, mislsiz go‘zallik, har narsaga qodirlik,
buyuklik, mangulik kabi sifatlarni baxsh etar ekan, buning zamirida
ijodkorning reallikdan romantiklikka, oddiylikdan ideallikka
bo‘lgan intilishlari samarasi yotadi. “Haqiqiy romantizm hayotdan
uzoqlashish emas, aksincha hayotga tomon chanqoq intilishni
ifodalashga, o‘n karra chanqoq intilish bilan yashashga da’vat etilgan”
[Блок 1971, 46], - deydi A.Blok. Shuni ham aytish mumkinki, poetik
xayol, fantaziya san’at va she’riyatning azaliy ideali bilan bog‘liqdir.
Faqat uchqur xayol va fantaziya, ijodiy edeal qudrati bilangina
hayotni, ruhiy olamni “quvib etishi” mumkin. Real voqelik va ijodkor
tomonidan “quvib etilgan” olamning ajoyib sentizidan mukammal
125
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
lirik-romantik obrazlar dunyoga keladi. Shoir Abdulla Oripov ijodida
bunday obrazlarning turfa xil talqinlarini uchratishimiz mumkin.
Ayniqsa, shoir intim lirikasidagi lirik-romantik obrazlarning go‘zal
namunalari insonni maftun etib, o‘zga bir olam sari yetaklaydi:
Yulduzlar o‘tiga bardosh berurman,
Fazolar taftiga qilurman toqat.
Yoningga sog‘-omon qaytib kelurman,
Otash nigohingga yongali faqat
[Erkayev 2021, 124].
Lirika boshqa epik janrlardan o‘laroq, pomantik uslubdan
tamomila voz kecha olmaydi. Romantik uslubga ko‘tarinki noreal
tasvir va ifoda, tuyg‘ularning favqulotda evrilishlari xos bo‘lib, u aql-
ga bo‘ysunmaydi.
Falsafiy-lirik obrazlar
Keyingi yillar she’riyatida shoir qahramonining lirik-
romantik kechinmalari uning chuqur o‘y-xayollari, falsafiy
mushohada va muhokamalari bilan bir butun, mutanosib ekanini
sezib olish qiyin emas. Ayniqsa, shoir Abdulla Oripov she’rlarida
falsafiy-lirik obrazlar yetakchi mavqeni egallaganligini ko‘rishimiz
mumkin. Falsafa olami asrlar davomida ijodkorlarni o‘ziga maftun
etib keladi. Falsafiy muammolar shoir ahlini azaldan o‘ziga asir qilib
kelgan. Hayotning murakkab va sirli dealiektikasi, kategoriyalari,
turli jumboqlari oldida shoir uzoq va ziddiyatli xayollarga berilishi
be’jiz emas. Lekin shuni ham ta’kidlash kerakki, haqiqiy poeziya
falsafadan yuqoriroq turadi: ijodkorning bo‘ysunmas ruhi falsafa
chegaralari va qoniniyatlariga bo‘ysunmaydi. Shoir yuritgan falsafiy
mushohada, mulohazalar, kutilmagan ramziy obrazlar faylasuf olimni
ham hayratga solishi mumkin. Shekspirning “Hamlet” tragediyasida
o‘lgan qirol arvohini ko‘rib aqli shoshgan Hamlet hamrohiga qarata:
“Horatsio, dunyoda ko‘p narsalar borki, Falsafangiz tushiga ham
kirmagan hali” [Jamol Kamol tarjimasi], - deb aytgan gaplarida
adabiyotning falsafiy chegaralari cheksiz ekanligiga ishoradir.
Bir umr yashading ko‘zningni yoshlab,
O‘zi yo‘q omaddan noliding sekin.
Atay keltirdilar daryoni boshlab,
Suv sening hovlingga chiqmasdi lekin.
Axir po‘lat emas bu jon-u tan,
Ayoz va izg‘irin yalayveradi.
Himoya qilishar nuqul bombadan.
Qumursqalar esa talayveradi
[Oripov 2018, 169]
.
126
Uljon BOBOQULOVA
Abdulla Oripovning “Hayot ajoyibotlari” deb nomlangan
ushbu ikki bandlik she’rida inson qismati va azaliy hikmat haqida
fikr yuritiladi. Insonning istaklari cheksiz ekanligi, ba’zan bir tomchi
suv ham daryodan afzal, ba’zan daryoning bir tomchi suvchalik
qadri bo‘lmasligi shoir nazdida falsafiy tarzda bayon etiladi. Azaliy
oddiy haqiqatni shoir o‘tkir dramatizm va lirizm qorishig‘ida ifoda
etadiki, istasangiz, dramatizmni topasiz; istasangiz, lirizmni.
“Ayoz va
izg‘irinning yalayverishi”
har qanday falsafani-da o‘ylantirib qo‘yishi
aniq. Shoirning hamma narsani bilish istagida yongan qalbi, aql
zakosi tafakkuri va iqtidori imkoniyatlari doirasiga sig‘maganidan
yangi mezonlar, yangi me’yorlar, yangi olam, garmoniya qidirib
qiynalar. “Illo ulug‘lardan biri aytgandek: “Aql Ka’baga bormoqqa tuya
hozirlaguncha, qalb uni ming bor ziyorat qilib keladi” [Жўрақулов
2015, 233]. Natijada inson tasavvur olamidan ham yorib chiqqan,
turli ma’no qirralariga ega bo‘lgan poetik umumlashma obrazlarga
aylanib, polisemantik xarakterdagi falsafiy-lirik obraz darajasiga
ko‘tariladi. “
Qumursqalarning esa talayverishi
” esa bir qancha ma’no
ottenkalarini mujassamlashtirgan og‘ir xayol bo‘lib, kishini qiynoqqa
soladi. Kuchli falsafiylik lirik kechinma qobig‘ida, unga tobe holda
bayon etilgan bo‘lib, dardli lirizmni yuzaga keltiradi.
Sof realistik obrazlar
Shoir lirik qahramonining qandaydir hayratbaxsh holatini,
kayfiyatini hayotda konkret mavjud real shaxs yoki voqea-hodisa
yoxud manzara tasviri ifodalashi mumkin. Shunga qaramay, o‘ziga
xos xayol, ijodiy fantaziyasiz yuqoridagiday lirik lavhalar, tavsiflab
berish mumkin bo‘lmagan to‘la ma’nodagi musiqiy-lirik obrazlar
yaratish mushkul. Ijodkor o‘zining shoirona tafakkuri va badiiy
estetik didi orqali sof realistik lirik obraz yarata olishi mumkin.
Bundagi san’at sirini Gyote shunday izohlaydi: “Reallik fantaziyaning
eng asosli manbayidir. Demak, shu reallikni nima bilandir joyidan
jildirish lozim bo‘ladi” [Гёте 1969, 215]. Reallikni “joyidan jildirish”-
harakatga keltirish uchun esa ijodkordan o‘ziga xos talant, izlanish va
ijodiy qiynoqlar talab etiladi. Muhimi, shoir o‘sha reallikni san’atkor
ko‘zi bilan ko‘rishi, she’riyat nuqtayi nazariadan yorqin original
obrazlarda ifodalab bera olishi lozim. Abdulla Oripov ijodining
dastlabki yilllariga mansub bo‘lgan “Maktub” deb nomlangan she’rda
ona obrazining sof real qiyofasini shoirona ruhda ifodalab bera olgan.
Sho‘x- sho‘x parvoz etgan qushlar,
Quloq soling kuyimga.
So‘ngra uchib, yeting tezda,
127
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
Mening ona uyimga.
Onaginam uyda meni,
Kutar ayvon ostida
Qadanginam tekkan joyda,
Yo‘lginamning ustida.
Balki onam siz borganda,
Bug‘doy yoygan bo‘lsalar.
Sizlar uning bug‘doyini,
Har yon sochmang qushchalar
.
Balki onam tom boshiga,
Turshak yoyib tushgandir
Ey qushchalar, tegmang unga,
Iltimosim sizdandir
[Oripov2021, 94]
.
Ko‘rib turganingizdek, she’rning har bandida ona obrazining
lirik qiyofasi ko‘z oldingizda qayta jonlanadi. Kishining bolalikdagi
shirin xotiralari qalbida jo‘sh urib, chuqur bir entikish va shu bilan
birga nafis hislarni yodga soladi. Muallifga lirik qahramon his-
tuyg‘ulari tanish. Mana shu tanish hislarni, voqea-hodisalarni muallif
badiiylik mantig‘iga tayangan holda qayta yaratadi.
Bunda bir necha real obrazlarni ko‘rishimiz mumkin.
a)
real shaxs obrazi (ona);
b)
real manzara obrazi (onaning ayvonda farzandini kutishi);
c)
real faoliyat obrazi (tom boshiga bug‘doy, turshak yoyishi-
bolalik xotiralar);
d)
real lirik qahramon obrazi (ayni she’rda muallif).
Yuksak sog‘inch motivi asosida dunyoga kelgan she’r so‘ngsiz
xayollar maskaniga aylanadi. Bu maskanda faqat onagagina xos
bo‘lgan sifat-haqiqatlar yashaydi. Ular shoir xayolot olamida qayta
jonlanadi va poetik obraz darajasiga ko‘tariladi.
Tragik obrazlar
Har qanday san’atda, jumladan, she’riyatda tragizmning
chuqur mantiqiy o‘rni va asosi bor. Lirikada tragizmning emotsional
kuchi va ahamiyati beqiyosdir. Ma’lumki, shoirni o‘rab olgan muhit
turli-tuman ziddiyatlardan iborat. Hatto har bir inson qalbida yakka
o‘zi emas, bir necha shaxs yashaydi va ular hamisha o‘zaro kurashda,
konflektda bo‘ladiki, bunda har vaqt ham kuchli tomon g‘alaba
qozonavermaydi. Taqdirning o‘zi bu kurashning echimini hal qilib
beradi. Mana shu echimdan shoir mahzun bo‘lmaydi, aksincha, huzur
topadi, ko‘ngli taskin topadi, ruhiy iziroblardan forig‘ bo‘ladi. Ana
shundagina taragik holat yuzaga keladi. Tragik holatning obyekti esa
128
Uljon BOBOQULOVA
tragik obraz hisoblanadi.
Aristotelning “Poetika” asarida tragediyaga shunday ta’rif
berilgan: “Tragediya muayyan hajmli, turi, qismlari turlicha
sayqallangan til yordamida, bayon vositasida emas, balki hatti-
harakat vositasida ko‘rsatiladigan va iztirob bilan inson ruhini
poklovchi muhim va tugal voqea tasviridir” [Aристотел 1980,
16]. Lirikada ham bunday voqe she’rlar talaygina bo‘lib, tragizmga
sabab bo‘lgan fojea, ziddiyatlar shoirni iztirobga solgan, unga
qattiq ta’sir qilgan, uni tug‘yonga keltirgan bo‘lishi mumkin. Atoqli
shoiramiz Zulfiyaning “Bahor keldi, seni so‘roqlab”, Mirtemirning
“Betobligimda”, A. Muxtorning “Soya” kabi va boshqa shoirlarning
ijodida ham lirik fojelik yuzaga keltirgan tragik she’rlar, tragik
obrazlarni uchratamiz. Ayniqsa, shoir A. Oripovning ijodida bunday
obrazlarning yuksak namunalariga duch kelamiz. Shoirning “Onajon”,
“Temir odam”, “Nay”, “Bahor” kabi she’rlari lirik tragizmning qator
ko‘rinishlari bayon etiladi. “Onajon” voqe she’ri shoirning onasi
vafotidan so‘ng yozilgan bo‘lib, she’r shoirning barcha ruhiy iztiroblari
va kechmishlarining oq qog‘ozga tushirilgan poetik tasviridir.
Shoirning yosh boshiga tushgan musibatlarning eng og‘iri o‘lim
fojiasidir. Ayniqsa, bu onadan ayrilish bo‘lsa. Farzand uchun bundan
ortiq musibat bo‘lishi mumkin emas (ona obrazi esa har qachon
ham tragik obraz bo‘la oladi). She’rda lirik qahramon holati uch
bo‘limda voqe tarzida yoritilgan bo‘lib, she’rning so‘nggi bandlarida
lirik qahramon o‘zining shoir bo‘lishi sabablarini topganday bo‘ladi,
o‘lim taqdirdan-azaliy qismat ekanligiga iymon keltiradi, kamolini
o‘z onasi ko‘rmasa ham, ona Vatan ko‘rishiga ishonadi va shu orqali
o‘zini qiynab kelayotgan ruhiy iztiroblardan qutilganday, qalbi bir
oz bo‘lsa-da taskin topganday, og‘ir o‘y-xayollardan poklanganday
bo‘ladi.
Yoxud, “Nay” deb nomlangan to‘rt banddan iborat mo‘jazgina
voqe she’rni olaylik. Voqea rivoji quyidagicha kechadi. Qamishning
baxtli onlari (1-, 2- misralar), Odamlarning qamishga ko‘rsatgan
jabri (3-,8-misralar), nayning bunga javobi (9-, 12-misralar),
odamlarning aks harakati (13-, 16- misralar) [Сувон Мели 2020,
250]. So‘nggi bayt tragik yechim hisoblanadi.
Odamlar-chi to‘plandi shu on
Faryodiga qilolmay toqat,
Bir qamishni yig‘latib chunon,
So‘ng o‘zlari qildilar rohat.
Yuqoridagi bayt she’rning so‘nggi bandi bo‘lib, ko‘rinib tur-
ganidek, asar oxirida bosh planda nay obrazi emas, balki odamlar
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
129
obrazi tasviri yuzaga qalqib chiqdi, yozuvchining ijodiy niyati oshkor
bo‘ldi. Haqiqiy fojeiy qahramon nay emas, aksincha, faryodiga toqat
qilolmasdan qamishni chunon yig‘latib, so‘ng o‘zlari rohat qilayotgan
odamlar ekanligi ma’lum bo‘ladi. Qamish esa odamlarning tragik
qismatini qabartirishga xizmat qilayotgan yondosh obraz ekanini
ko‘rishimiz mumkin. Odamlar bu yerda sof tragik obrazlardir. Faryo-
diga toqat qilolmasdan qamishni chunon yig‘latib, so‘ng o‘zlari rohat
qilayotgan odamlarning holati tragik katarsisning (iztirob bilan in
-
son ruhini poklanishi) bir ko‘rinishi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Ada
biyotshunos olim Suvon Meli mazkur she’rni “Nayning nolasi-kim
ning nolasi?” maqolasida chuqur tahlil qilganki, biz buni e’tirof etib
o‘tishimiz joiz.
Keltirilgan misollardan ham ko‘rish mumkinki, voqeaband
she’rlarda tragik obraz ko‘pincha qo‘shaloq idrokni talab qiladi. Bir
yoqlama idrok she’rni va obrazni bo‘gib qo‘yishi, mohiyatan chala
tasavvur uyg‘otishi mumkin. Bu esa badiiy obrazni to‘la anglashga,
she’rni mohiyatan tushunishga to‘sqinlik qilishi mumkin.
Tragik obrazning aksi o‘laroq komik obraz ham borki, beg‘a-
raz kulgi orqali kishiga ruhiy quvvat berishi, estetik zavq bag‘ishlashi
lozim. Har qanday kulgili obraz komik obraz bo‘la olmaydi. Komiklik
eng tuban joyda ham ideallik kasb etgandagina, oliyjanob kulgudan
yaralgandagina yuzaga kelishi mumkin. Ojiz-notavonni kamsituvchi,
yerga uruvchi, kishining jismoniy yoki aqliy zaifligini masxara qilu
-
vchi kulgi komizm bo‘la olmaydi, adabiyotda qadrlanmaydi. Badiiy
kulguning qiymati badiiy so‘z san’atida ancha baland turadi. Gyote-
ning “Faust” asarida: “Kulgi-zar, ko‘chada yotmas azizim”,- deydi Me-
fistofel. Chinakam tragik obrazlar qanchalik kamyob bo‘lsa, umrbo
-
qiy komik obrazlar ham shunchalik noyobdir. Lirikada komik obraz
yaratish adabiyotning boshqa turlariga qaraganda juda murakkab
hodisa sanaladi.
Shoir Abdulla Oripov ijodi o‘zining serqirraligi va obrazlar
ko‘lamining kengligi bilan she’riyatimizda alohida o‘rin tutadi. Uning
“Sharq hikoyasi” deb nomlangan voqe-hikoya tarzida yozilgan
she’ridagi ota, bola va hatto eshak obrazlari komik obrazlar sanala-
di. Shoir atrofdagi odamlarning gap-so‘zlari natijasida tezda fikrini
o‘zgartiradigan va to‘g‘ri fikr yurita olmaydigan odamlarning tipik
vakili sifatida ota va o‘gilning komik obrazini yarata olgan. Ular-
ning asar voqeasidagi xatti-harakati kishida hech qanday nafrat
uyg‘otmaydi, aksincha, beozor kulgi olib keladi. Psixoanalitik talqin-
da komizm tushunchasi ko‘proq kishining bolalik xotiralari bilan
bog‘liq, deyiladi. Bola boshqalarga nisbatan o‘zining ustunligini
Uljon BOBOQULOVA
130
sezsa, kula boshlaydi. Masalan, yosh bolaning masxaraboz ustidan
kulishinini eslang. Bunda masxaraboz niqobi ichidagi shaxs ustidan
emas, tashqi xatti-harakati, gap-so‘zlari ustidan kulishi yosh bola-
ning undan o‘zini yuqori qo‘yishi bilan xarakterlanadi.. Olim Uzoq
Jo‘raqulov “Psixoanaliz va badiiy ijod” deb nomlangan tadqiqotida
komizmning assotsiativ xarakterini shunday izohlaydi: “Agar katta
kishi katta kishining ustidan kula boshlasa, unda bolaga xos harakat
va holatlarni ko‘rgan bo‘ladi. Kulgi obyektining bolalarcha haraka-
ti uni bolalikkka qaytaradi. Endi o‘zining bola emasligini anglagan
kishi, shu haqiqatni anglamagan kishi holatidan zavqlanadi va ku-
ladi” [Жўрақулов 2006, 60]. Zo‘rg‘a oyoqqa turgan eshakni ota va
bola ning navbatma-navbat minishga kelishib olishi kulgining bosh
sababchisi bo‘lib, she’r oxirida ota-bolaning har ikkalasi “bedarmon,
yag‘ir eshak” ka mingashib olishi komiklikni yana-da oshiradi. Eshak
va ota-o‘gilning holati xalqimizning “Eshagiga yarasha tushovi” de-
gan naqlining ayni badiiy talqinidir.
Obraz-manzara
Adabiyotda biror ijodkor yo‘qki, ijodida tabiat manzaralari,
tabiat obrazlari aks etmagan. Tabiatning o‘zi buyuk ixtirochi sifati-
da badiiy ijodning, jumladan, she’riyatning bitmas-tuganmas ilhom
manbayidir. Tabiat shoirnig tasvir ob’ekti sifadida turli-tuman ram-
kalarda beriladi. Obraz-manzara shoirning badiiy g‘oyasi va ilhom
manbayi sifatida quyidagi ko‘rinishlarni o‘z ichiga oladi:
a)
Sof peyzaj obraz;
b)
Shoirning his tuyg‘ulari va tabiat tasviri uyg‘unlashtirilgan
obrazlar;
c)
Shoirning kechinmalari va biror fikr-g‘oya uchun badiiy fon
sifatidagi manzara-obrazlar.
Sof peyzaj obrazda tabiatning butun go‘zalliklari, husn-u la-
tofati, tarovati- yu malohati bilan birga uning bor qahr-u g‘azabi,
kuch-qudrati taassuroti bevosita ifodalanadi. Bunda falsafiy fikr,
mushohadalarga unchalik zarurat sezilmaydi. She’r uchun bor ma-
terialni tabiatni o‘zi beradi. Shoir Abdulla Oripov ijodida bunday
obrazlarning yangidan yangi ko‘rinishlarini, shakllarini uchratish
mumkin.
Borliq kiyib olgan moviy bir libos,
Yel esar-bahorning pildiroqlari.
Qalbingda uyg‘onar ajib ehtiros,
Aprel osmoning qaldiroqlari
[Oripov 2018, 58].
Ikkinchidan, tabiat insonning ichki kechinmalarini, tuyg‘ulari-
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
131
ni, ruhiy holatlarini aks ettirishning doimiy obyekti, vositasi sifati-
da shoirning ichki sezimlariga hamohang tarzda gavdalanadi. Endi
tabiat tasviri faqat peyzaj lirikasigina bo‘lib qolmasdan, balki o‘ziga
xos bir olam, azal va abadning sir-u sinoatlarini o‘zida mujassam-
lashtirgan sirli va mo‘jizakor maskan, tiriklik uchun zamin, ulug‘ ras-
som, buyuk daho, cheksiz bilimlar egasi donishmand ustoz qiyofasi
kiradi. Inson-tabiat-koinot birligi sifatida parallel ravishda talqin
qilinadi. Yog‘ayotgan yomg‘ir bir o‘rinda ko‘z yoshni ifodasi bo‘lsa,
yana bir o‘rinda esa dildagi g‘uborlarning to‘kilishiga, boshqa o‘rinda
esa baraka ramziga qiyos qilinadi. Shoir Abdulla Oripov aytganindek:
“Yomg‘ir yog‘sa shoirlar, Erk berarlar miyaga. Tayyor mavzu topildi,
Tizarlar qofiyaga”.
Obraz-manzaraning an’anaviy ko‘rinishlari ham borki, ular
turli ijodkorlar ijodida shakl va uslubda farqlanib turadi. Mas-
alan, yil fasllarining inson umriga mengzalishi Navoiy bobomizdan
me’ros bo‘lib bugunga qadar uning turli talqinlarini ko‘rishimiz
mumkin. Bunday talqinning original ko‘rinishlaridan biri Abdulla
Oripovning “Fasllarim” she’rida shunday aks ettirilgan.
Yetaklashib qator va qator,
Yo‘ldan o‘tdi yetmish besh bahor.
U bahorlar meniki edi,
Bolam, bari seniki endi.
Yo‘ldan o‘tdi yoz bilan kuz ham,
Ular menga bo‘lganlar hamdam.
Ikkovi ham meniku edi,
Egalik qil, seniki endi.
Ortda qoldi chamanlar, bog‘lar,
Yo‘l so‘ngida ko‘rindi tog‘lar.
Muzliklarga borib yetdim men.
Faqat qishni ola ketdim men
[Oripov 2018, 369].
Yil fasllarining o‘tkinchiligi va bir me’yorda aylanib, birining
o‘rnini biri mufassal egallab turishini shoir lirik qahramon va uning
farzandi umriga uyg‘un holatda badiiy ifodasini yaratadi. Shoir nigo-
hida fasllar va inson umriga xos individuallik badiiy umumlashma
obrazga aylanadi.
Va nihoyat, manzara-obrazning uchinchi ko‘rinishida tabiat
butunligicha shoir qahramonining ruhiyatini, kayfiyatini ochib ber
-
ish vositasi sifatida muayyan kechinma, his-tuyg‘u uchun tashqi
fon, ya’ni makon va zamonga aylanadi. Bunday she’rlarning go‘zal
namunasi Oybek, Cho‘lpon, Abdulla Oripov, Mirtemir, Zulfiyaxonim
va boshqa shoirlarning ijodida uchratish mumkin. Oybekning “Na-
Uljon BOBOQULOVA
132
matak” she’ridagi namatak obrazida ijodkorning so‘nmas ruhi tas-
virlangan bo‘lsa, Cho‘lponning “Go‘zal” she’rida esa go‘zal timsoli-
da erk obrazi, Abdulla Oripovning “Bahor” she’rida manzara shoir
tuyg‘ularining obyektiga-umumiy kontekstiga aylanadi, ya’ni bahor
manzarasi aslida falsafiy-lirik va tragik obraz uchun fon vazifasini
bajaradi.
Manzara obrazlarni yaratish uchun shoirdan faqat shoirona
iqtidor va o‘tkir nigoh talab qilinmaydi. Tabiatni his qilish, uni eshi
ta bilish, ohang va tovushlarini nozik qirralarigacha ilg‘ay olish, mu-
siqiy lavhalarni yarata bilish hamda qayta jonlantira olish muhim
o‘rin tutadi. Shundagina bu obraz oliy san’at hodisasiga aylanadi.
Buyuk shoir hatto kichik zarradan ham ulkan obraz yarata oladi.
Xulosa
Badiiy obrazda go‘zallik va hayot haqiqati uyg‘un holatda
tasvirlanadi. Bunda obraz zimmasidagi estetik idealning ahamiyati
uning mavjudligi bilan emas, balki olamni estetik o‘zlashtirishdagi
muhim o‘rni va adabiyotdagi aniq vazifalari bilan belgilanishini unut-
maslik kerak. Badiiy obraz tip va tasnifiga ko‘ra qaysi guruhga man
-
sub bo‘lsa ham, kitobxonda qandaydir emotsiya(hissiyot) uyg‘otishi
kerak. Bu esa badiiy obraz uchun muhim omil sanaladi.
Yuqoridagi tasniflarimiz, albatta, nisbiy bo‘lib, har bir ijodkor
o‘z pozitsiyasi va ilhomidan kelib chiqib obraz yaratadi. Shu nuqtayi
nazardan adabiyotshunoslikda badiiy obraz turlicha tasnif qilinadi.
Bu turlichalik tasnif uchun aynan qaysi jihat asos qilib olingani bilan
bog‘liqdir. Talqinning mukammalligini esa sinchining mahorati
belgilab beradi.
Adabiyotlar
Aкрамов Б. 1979.
Шеърият гавҳари (лирикада образ муаммоси).
Тошкент: Aдабиёт ва санъат.
Aристотел. 1980. Поэтика. Тошкент.
Блок А. 1971.
О назначении поэта.
Москва, Сов. Россия.
Erkayev A. 2021.
Abdlla Oripov fenomeni.
Toshkent: Oltin-nashr.
Гёте. 1969.
Поэзия и правда.
Москва, Худож. Летература.
Жўрақулов У. 2006.
Ҳудудсиз жилва.
Тошкент: Фан.
Жўрақулов У.
Назарий поэтика масалалари.
Тошкент: Ғафур Ғулом,
2015.
Oripov A. Sentabr she’rlari. https://kh-davron.uz.
Oripov A. 2021.
Shoirning tug‘ilishi.
Toshkent: Adabiyot.
Oripov A. 2018.
Everest va Ummon.
Toshkent: O‘zbekiston.
Quronov D va boshqalar.
Adabiyotshunoslik lug‘ati.
Toshkent: Akadem-
nashr, 2013.
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
133
Quronov D. 2018.
Adabiyot nazariyasi asoslari.
Toshkent: Akademnashr.
Тўпловчи Жўраев A. Онажон. Тошкент: Ўзбекистон, 2018.
Храпченко М.Б. 1986.
Горизонты художественново образа.
Москва:
Художественная литература.
Jabborov, N. A., & qizi Ikromova, N. H. (2021). ABDULLA ORIPOVNING
“HIKMAT SADOLARI” TURKUM SHE’RLARIDA PAYG’AM-
BAR OBRAZINING IFODALANISHI. Academic research in
educational sciences, 2(2), 279-283.
Jabborov, N. (2022). Alisher Navoiy an’analarining Abdulla Oripov she’ri
-
yatidagi poetik sintezi poetic synthesis of Alisher Navoi’s tra-
ditions in the poetry of abdulla oripov. in Library, 22(1), 112–
125. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/archive/
article/view/19399
Rahmonova, D. (2021). Ривожи миллат истар эрсанг. in Library, 21(1),
3–15. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/archive/
article/view/8139
Mirzakarimovna, R. D., & Kayumova, F. (2023). FACTORS OF RENEWAL OF
THE POETIC IMAGE IN TAVALLO’S CREATION. American Jour-
nal Of Philological Sciences, 3(04), 48-53.
Pardaev, K. (2019). MUKIMI’S SOURCE OF LYRICS AND COMPARATIVE
ANALYSIS. ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute
for English Language and American Studies, 8(10), 78-85.
Amonov, S. (2020). Ahmad Tabibiy ijodi va uning “Munisu-l-ushshoq” de
-
voni nusxalari. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 1(1).
Uljon BOBOQULOVA
134
Image classification and interpretation in
lyrics
(In the example of Abdullah Oripov’s poetry)
Boboqulova Uljon
1
Abstract
The concept of image, which is the basis of a work of art, has been
considered the most important element of art since ancient times and un-
til now. After all, an artistic image is the main tool that reflects the unique
characteristics of a work of art. At the same time, it is also a component
that expresses the aesthetic image of the world, a certain emotional state.
Therefore, the concept of image is a very complex and at the same time
comprehensive concept according to its characteristics and content. In one
way or another, the reflection of objective reality in the human mind is the
main root of the image in a broad sense. And the accompanying images
grow from this first base. In this respect, according to the nature and clas
-
sification of the image, it is distinguished in science, literature and art. This
article aims to study the problem of classification and interpretation of ima
ges in lyric poetry on the example of poet Abdulla Oripov.
Key words:
Abdulla Oripov, poetic image, imagery, lyrics, human,
classification and interpretation, experience, tragedy, individuality, generali
zation.
References
Akramov B. 1979.
Sheʼriyat gavhari (lirikada obraz muammosi).
Toshkent:
Adabiyot va sanʼat.
Aristotel. 1980.
Poetika.
Toshkent.
Blok A.
1971. O naznachenii poeta.
Moskva, Sov. Rossiya.
Erkayev A. 2021.
Abdlla Oripov fenomeni.
Toshkent: Oltin-nashr.
Gyote. 1969.
Poeziya i pravda.
Moskva, Xudoj. Leteratura.
Jo‘raqulov U. 2006.
Hududsiz jilva.
Toshkent: Fan.
Jo‘raqulov U. 2015.
Nazariy poetika masalalari.
Toshkent: G‘afur G‘ulom.
Oripov A. Sentabr sheʼrlari. https://kh-davron.uz
Oripov A. 2021.
Shoirning tug‘ilishi.
Toshkent: Adabiyot.
Oripov A. 2018.
Yeverest va Ummon.
Toshkent: O‘zbekiston.
Quronov D va boshqalar. 2013.
Adabiyoshunoslik lug‘ati.
Toshkent: Akadem-
1
Boboqulova S. Uljon
- Alisher Navoi PhD student of Tashkent State University of
Uzbek Language and Literature.
E-mail:
uljonboboqulova8@gmail.com
ORCID ID:
0009-0005-9072-2748
For citation:
Bobokulova, U.S. 2023. “Character classification and interpretation
in lyrics”.
Uzbekistan: language and culture. Literature
1 (2): 121-136.
Lirikada obraz tasnifi va talqini (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
135
nashr.
Quronov D. 2018. Adabiyot nazariyasi asoslari. Toshkent: Akademnashr.
To‘plovchi Jo‘rayev A. Onajon. Toshkent: O‘zbekiston, 2018.
Xrapchenko M.B. 1986.
Gorizonti xudojestvennovo obraza.
Moskva:
Xudojestvennaya literatura.
Jabborov, N. A., & qizi Ikromova, N. H. (2021). ABDULLA ORIPOVNING
“HIKMAT SADOLARI” TURKUM SHE’RLARIDA PAYG’AMBAR
OBRAZINING IFODALANISHI. Academic research in educa-
tional sciences, 2(2), 279-283.
Jabborov, N. (2022). Alisher Navoiy an’analarining Abdulla Oripov she’ri
-
yatidagi poetik sintezi poetic synthesis of alisher navoi’s tra-
ditions in the poetry of abdulla oripov . in Library, 22(1), 112–
125. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/archive/
article/view/19399
Rahmonova, D. (2021). Ривожи миллат истар эрсанг. in Library, 21(1),
3–15. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/archive/
article/view/8139
Mirzakarimovna, R. D., & Kayumova, F. (2023). FACTORS OF RENEWAL OF
THE POETIC IMAGE IN TAVALLO’S CREATION. American Jour-
nal Of Philological Sciences, 3(04), 48-53.
Pardaev, K. (2019). MUKIMI’S SOURCE OF LYRICS AND COMPARATIVE
ANALYSIS. ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute
for English Language and American Studies, 8(10), 78-85.
Amonov, S. (2020). Ahmad Tabibiy ijodi va uning “Munisu-l-ushshoq” de
-
voni nusxalari. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 1(1).
Uljon BOBOQULOVA
136
