В статье рассматривается один из самых акктуальных и дисскуссионных проблем в области литературы - концепция художественной психологии и история этого вопроса. Рассмотряны вопросы внедрения анализа художественной психологии в литературоведении, первые исследования в этой области, теоретические взгляды русских и узбекских литературоведов, а также отношение к терминологии художественной психологии и психологического анализа. Также анализируются аналитические, динамические и типологические принципы художественной психологии и их роль в разделении литературных типов и жанров, в частности, особенности и развитие жанра психологического рассказа в современной арабской и узбекской литературе. Литература каждого народа имеет свою ступень развития. Кроме того, когда мы изучаем этапы развития литературы каждой страны, мы можем в некоторой степени наблюдать влияние литературы других близких и относительно далеких стран на каждом этапе. Связи и взаимодействие узбекской литературы с арабской литературой имеют давнюю историю, и эти литературные связи продолжаются по сей день. Если наши предки с древних времен были знакомы со всемирно известным произведением арабской литературы «Тысяча и одна ночь», то с произведениями великих узбекских мыслителей и энциклопедистов, живших в раннем средневековье и средневековья и написавших большую часть их научные и литературные произведения на арабском языке в жанрах прозы и поэзии внесли значительный вклад в развитие жанров арабской литературы. Это также находит отражение в общности исламской культуры, религиозных традиций, восточной философии, образа жизни также и произведений и идей европейских модернистов, оказавших влияние на литературу двух народов. Эти общие черты важны для сравнительного изучения сходства в литературе двух народов, эволюции литературных жанров, общности предмета и идеи. Общие темы в современной арабской и узбекской литературе, сходство сюжетов и образов, сходство литературного стиля требуют сравнительно-типологического и сравнительно-исторического изучения традиций восточной литературы и литературных процессов. В конце двадцатого и начале двадцать первого веков художественный психологизм и психологическое повествование в арабской и узбекской литературе опередили другие жанры в своем развитии. Прежде всего, такие психологические истории ярко описывают проблемы современного общества и сложные аспекты человеческой судьбы.
В статье рассматриваются вопросы отражения исторических событий в созданных эпосах и некоторых лирических стихах в литературной среде Коканда. Из эпосов были изучены такие произведения, как «Умарнома», «Воқеоти Муҳаммадалихон», «Шаҳномаи девона Мутриб», «Шаҳномаи девона Андалиб», «Зафарномаи Худоёрхон», «Жангномаи Худоёрхон», «Мактубчаи Хон», также были изучены произведения поэтов Акмал, Нодира, Муқимий, Насимий. Способы отражения исторических событий в поэмах были рассмотрены с помощью примеров.
Obraz-kechinma lirikaning negizini tashkil qiladi. O‘z navbatida bu kechinma badiiy ifoda uchun to‘g‘ridan to‘gri maqsad bo‘la olmaydi,u ma’lum vaziyatlarda yuzaga kelgan ma’lum kayfiyatlarni aks ettiradi va ularni umumlashtiradi. Ijodkorning yaratuvchanlik qobiliyati asosida qator sifat o‘zgarishlariga uchraydi, yoki butunlay yangidan tug‘ilib, kishini maftun etarli darajada mukammallashgan tasavvurlar olamidan dunyoga keladi. Poetik obraz yaratish uchun so‘zning asl ma’nosiga nisbatan ko‘chma ma’nosini, ma’lum va oddiy belgilariga nisbatan noma’lum va hatto favqulodda belgilarini tadqiq etish, so‘zni mumkin qadar yangi qirralari va yangi jilolari bilan, xamelion ko‘rinishda tasvirlash taqozo qilinadi. So‘zga bunday o‘zgacha ma’no, ko‘rinish berish obrazlilikni yuzaga keltiradi. Zero, obrazlilik lirikaning muhim sharti bo‘lib, har qanday kechinma obraz bo‘lib shakllanmas ekan, she’rning oddiy bayondan farqi qolmaydi. Maqolada Abdulla Oripov she’riyati misolida obraz va obrazlilik xususida so’z yuritiladi.
Badiiy asar asos negizini tashkil qiladigan obraz tushunchasi qadimdan va hozirga qadar san’atning eng muhim elementi sanaladi. Zotan, badiiy obraz bu san’at asarining o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi asosiy vositadir. Shu bilan birga, dunyoning estetik qiyofasini, muayyan hissiy holatini ifodalovchi komponent hamdir. Shu bois obraz tushunchasi o‘z xarakter-xususiyatlari va mazmuniga ko‘ra juda murakkab va ayni paytda keng qamrovli tushuncha hisoblanadi. Ob’ektiv voqelikningu yoki bu tarzda inson ongidagi in’ikosi keng ma’noda obrazning asosiy ildizini tashkil etadi. Yondosh obrazlar esa mana shu ilk asosdan o‘sib chiqadi. Shu jihatdan obraz tabiati va tasnifiga ko‘ra: fan, adabiyot va san’atda alohida farqlanadi. Ushbu maqola lirikada obrazlar tasnifi va talqin muammosini shoir Abdulla Oripov she’riyatida misolida o’rganishni ko’zda tutadi.
Maqolada A.Oripovning xorijda yaratilgan asarlaridagi obrazlar tizimi, ularning yangilanish bosqichi, nazariy tasnifi amalga oshirilgan.Obrazlar tasnifi asosida ulardagi o‘zgarishlar, kechinmani ifodalashdagi o‘rni tahlil etiladi. She’rlar yillar kesimiga muvofiq tarzda guruhlarga ajratilib, ulardagi tafakkur tadriji aniqlanadi. Vatan, ayol, yoshlik kabi mavzularda shoirning obrazlarni qo‘llash mahorati, lirik kechinmani ifoda etish usullari xususida so‘z yuritiladi. Xorijda yaratilgan 8 turkumdagi she’rlar badiiyati o‘zaro qiyos etiladi. Ularda shoir kechinmalarini aks ettirish yo‘llari aniqlanib, she’rlar makon va zamon nuqtayi nazaridan tasnif etiladi. Inson, hayvon, geografik makon, detal obrazlarning o’zaro qiyosiy tahlili amalga oshirilib, ushu obrazlarni yaratishda shoirning badiiy mahorati tadqiq etiladi. Xorij safarida yaratilgan she’rlarning obrazlar tizimida lirik kechinma aks etilishi masalasi yoritiladi.
Qat’iy qolipga solingan bu jarangdor qo‘shiqlar mavjud kamchilik, qusurlaridan qat’i nazar, albatta, ko‘ngillarda aks sado beradi. So‘ngso‘z o‘rnidagi mazkur maqolada sonet tarixi, ushbu janrga xos xususiyatlar to‘g‘risida muxtasar mulohoza yuritilib, sonetnavis shoirlarning ayni janrga mansublangan she’rlariga xolisona munosabat bildirilgan.
Произведения Хазрата Алишера Навои являются вершиной художественно-эстетического мышления народа. Трудно найти мыслителя, достигшего такого высокого уровня творческого совершенства в литературе узбекских или других тюркских народов, да и в мировой литературе. Вот почему среди его преемников нет поэта или писателя, которые не учились бы в картинной галерее Хазрата Навои. Но не так много художников, которые совершенствовали и развивали поэтические традиции великого поэта, хотя бы через определенные поэтические образы или символы. Лирика Фурката, сына Закиржона Халмухаммада, имеет особое значение, так как входит в список таких уникальных произведений.
Sharq qadimdan she’riyat tuygʻulari oʻlkasi boʻlgan. Shu boisdan Sharq badiiy adabiyotida, ayniqsa, lirika keng rivojlangan. Drama hayotni harakatda ifodalab, muallif nutqisiz aks ettiradi. Adabiyotda qorishiq turlar ham mavjud. Mas, lirika va epos xususiyatlari birlashib liro-epik turni tashkil etadi. Liro-epik turga poema, ballada, doston, masal kabilar kiradi. Epos, odatda, 3 ga boʻlinadi kichik epik shakl (latifa, ocherk, ertak, hikoya), oʻrta epik shakl (qissa) va katta epik shakl (roman). Lirika mazmun va shaklga koʻra, gʻazal, muhammas, marsiya, ruboiy, qasida, sonet, qoʻshiq va boshqalarga boʻlinadi. Dramatik adabiyotning ham mazmunan 3 xili bor drama, komediya va tragediya (fojia). Adabiyot sanʼatning boshqa turlari kabi mafkuraviy hodisadir. Adabiyotda voqelikni aks ettirish tamoyiliga koʻra, adibning ijodiy usuli paydo boʻladi. Voqelikdagi tipik hodisalar umumlashtirilgan holda haqqoniy aks ettirilsa, realistik adabiyot deyiladi. Yozuvchi ayni voqelikni emas, balki u haqidagi oʻz orzu umidlarini ham ifoda etsa, romantik adabiyot boʻladi25.