200
ДУНЁНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИДА
ҲИССИЁТ
КОНЦЕПТИ
К.К.Давлетов (УрДУ)
Annotation. This article is devoted to the study of the role of emotions in the
language picture of the world, the author tries to explain the influence of emotions on
linguistic thinking, linguistic culture and cognitive ability.
Key words: language picture of the world, linguistic thinking, language culture,
emotions, emotional vocabulary
Тил нафақат мулоқот воситаси, балки фикрлаш ва инсон руҳий кечинмалари,
муносабатини ифодалаш қуроли, балки олинган билимларни маълум тизимга солиш
воситаси ҳамдир. Кўпгина тадқиқотчилар кўрсатиб ўтганидек тафаккур жараёни ва
категорияларини тилдан ажратган ҳолда ўрганиб бўлмайди[Лакофф 1981:84]. Тил
информацияни тартибга солиш ва етказиш воситасидир, шунинг учун дунёни тилни
ўрганмасдан туриб ўрганиб бўлмайди. Борлиқни таҳлил қилиш тилга таяниш асосида
амалга ошади. Масалан Лакофф гештальтларни тадқиқ қилишда тилшуносликка
таянди ва натижада когнитив тилшунослик вужудга келди.
Таржимашунослик тажрибалари шуни кўрсатади
-
ки, маънони адекват таржима
қилишда хорижий ва она тил соҳибларининг борлиқни, воқъеликни англаш
тамойиллари ҳисобга олиш зарур. Асрлар давомида тарихий жараёнлар ва жамият
ривожланиши турли халқларда турлича кечкан. Бу маданиятлар, анъаналар ва
қадриятлар хилма
-
хиллигига олиб келган. Тил миллат маданияти ва маънавиятини
акс эттиради ва тил ёрдамида бошқа маданият вакилларини тушуниш мумкин. Бу
жараёнлар дунёнинг лисоний манзараси ва лисоний тафаккурида акс этади. Лисоний
тафаккур инсон ҳаётий фаолияти асоси ва дунёни билиш воситасидир. Дунёнинг
лисоний тафаккури шахснинг ташқи муҳит, ўз халқи ва хорижий халқ вакиллари
билан алоқаси натижасида, ўз миллати маданиятига асосланган ҳолда шаклланади.
Лисоний маданият вакили онгида аллақачон шаклланган тасаввур ва образлар
шахснинг қайбир маданиятга дахлдор эканлигини белгилайди. Борлиқ, воқеъликни
англаш ҳам ўша тасаввур, образ ва концептларга асосланган ҳолда амалга ошади.
Жамият, илм
-
фан ривожи тилга таъсир ўтказмай қолмайди. Тил ҳар доим
ривожланишда, демак лисоний тафаккур ва маданият ҳам ўзгариш жараёнида. Тил
инсон онги когнитив таркиби ва ташқи олам орасида кўприк вазифасини ўтайди.
Инсон ҳаёт фаолияти давомида борлиқ
-
воқеъликни англаши, тафаккури бойиб
кенгайиб боради, шунинг учун ёшлар ва
кексалар ўртасида фарқ пайдо бўлади, аммо
бу ўша халқ лисоний маданият доирасида юз беради. Айтиш мумкинки, ҳар бир шахс
ўз лисоний маданиятига, тафаккурига эга. У ҳолда қандай қилиб халқлараро лисоний,
маданий тафаккурни қиёслаб ўрганиб бўлади деган савол туғилади. Бунга қуйидагича
жавоб беришга ҳаракат қиламиз:
1.
Олам, борлиқ
-
воқеъликни англаш ҳар бир шахс учун ўзига хос, аммо халқ
маданияти, тарихи, дини, урф
-
одатлари, қадрият
-
анъаналари миллий маданиятнинг
барча вакиллари учун бир хил. Бунда умумий тил
мавжудлиги муҳим рол ўйнайди.
2.
Билиш жараёни ҳар бир шахс ва миллат (социум) учун бир хил кечади. Бола
туғилиши билан ўзи яшаётган жамият, маданият таъсири остида улғаяди ва бу нарса
унинг тафаккури асосини ташкил этади.
201
Л.Ельмслев тилга инсониятнинг дунё
тўғрисидаги тасаввури ва билими манбаи
сифатида қарайди: “Белгилар тизими ва турғун тузилма бўлмиш тил инсон тафаккури
ва психологиясини билиш калитидир. Тил шунингдек миллатни тавсифлашга хизмат
қилади” [Л. Ельмслев 1960:115].
Ҳиссиётлар, руҳий ҳолатлар
инсон тафаккури ва тилида акс этади. Тилда акс
этган ҳиссий ҳолатлар ўз хусусиятларига эга. Ҳиссиётлар инсон билиш жараёнида
мотив (мақсад) бўлиб хизмат қилади, шахс ички дунёсини белгилаб беради. Ташқи
дунёни идрок этишда ички дунё катта аҳамият касб этади. “Ҳиссиётлар нафақат
инсон ички дунёсидаги воқеълик акс этишиниг бир шакли, балки ҳиссиётнинг ўзи
ҳам шахс муносабатини ифода этиш воситасидир ” [Шаховский 1987:186].
Ҳиссиётлар қуйидаги хусусиятларга эга:
1.
Ҳиссиётнинг
асосий хусусиятларидан бири унинг тез
ўтиши ва
ўзгарувчанлигидадир. Буни
динамик
сифат
деб аташимиз мумкин.
2.
Ҳиссиётни
ифодаловчи тил бирликлари инсон ички кечинмаларини тўлиқ
ифодалай олмайди, бу жараён жуда тез содир бўлади, шахс ўзи ҳам нимани ҳис
қилганини
англамай қолиши мумкин. Бу ҳиссиётнинг
мавҳум
сифати
.
Демак, ҳиссиётларни тўғридан
-
тўғри кузатиб, таснифлаб бўлмайди. Шу
туфайли ҳиссий ҳолатларни концептуаллаштириш тамойилларини аниқлаб олиш
зарур:
•
ҳиссиёт
лексикаси
•
ҳиссиётни
бошдан кечирган шахс изоҳи ва хулосаси
•
ҳиссиётни
бошдан кечирган шахснинг ўзини тутиши
•
ҳиссиётни
бошдан кечирган организмидаги физиологик ўзгаришлар
Шуни назардан четда қолдирмаслик керакки, тилда турли типдаги сўзлар
мавжуд: бир хил сўзлар борлиқдаги предметни (ўрмон, дарё, кучук) ифодаласа,
бошқалари унинг сифатини (иссиқ, катта, қувноқ) изоҳлайди, яна бирлари мавҳум
тушунчаларни (тақдир, мабуда, гуноҳ) англатади.
Биринчи ва иккинчи гуруҳларга кирувчи лексемаларни идрок этиладиган,
учинчи гуруҳга эса мушоҳада қилинадиган оламга тегишли дейишимиз мумкин.
Ҳиссиётлар
“аниқ, физиологик жиҳатдан кўринадиган ва мавҳум, фақат метафизик
тарзда англанадиган олам ўртасидаги ўринни эгаллйди. Инсон руҳий олами
кечинмалари моддий, яширинмас, аммо ҳис қилинади”
[
Чернейко 1997
:72]
. Мягкова
фикрича, сўз маъноси онг даражасига маданият қатлами орқали етиб боради, бу
ҳолатда айнан нутқ махсус “интегратор” вазифасини ўтайди [Мягкова 1992: 63].
Юқорида айтиб ўтганимиздек, ҳиссиётларни англатувчи тил бирликлари аниқ
ва мавҳум тушунчаларни англатади ва қуйидагича хулоса қиламиз:
•
ўзи билан боғлиқ физиологик ҳолатлар ёрдамида идрок қилинадиган қўрқув
•
фақат ҳис қилаётган шахс томонидан англанадиган қўрқув
•
ҳам
кузатувчи, ҳам ҳис қилаётган шахс томонидан англанадиган қўрқув
•
фақат кузатувчи томонидан англанадиган қўрқув
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
РЎЙХАТИ
:
1.
Ельмслев Л, Пролегомены к теории языка // Новое в
лингвистике, Вып, 1,
-1960.
2.
Красавский 2001. Красавский Н.А. Динамика эмоциональных
концептов в
немецкой и русской лингвокультурах. Дисс.
.
.. д.ф.н.
-
Волгоград, 2001
.
3.
Лакофф Дж. Лингвистические гештальты // Новое в
зарубежной
лингвистике. Вып.Х.
–
М., 1981.Демьянков 2001.
202
4.
Мягкова Е.Ю. Названия эмоций в английском и русском языках // Слово и
текст в психолингвистическом аспекте. Тверь, 1992.
5.
Телия В.Н. Русская фразеология.
–
М., 1996.
6.
Чернейко Л.О.
Абстрактное имя в семантическом и
прагматическом
аспектах. Дисс.
.
.. д.ф.н.
–
М., 1997.
7.
Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико
-
семантической системе
языка.
–
Воронеж, 1987
.
8.
Ашуров, Ш., и М. Мирзакулова. «Концепт „любовь“ в пословичной картине
мира в
английском и узбекском языках». Общество и инновации, т. 2, вып. 4/S, май
2
021 г., сс. 78
-83, doi:10.47689/2181-1415-vol2-iss4/S-pp78-83.
