167
ТАРЖИМА ЖАРАЁНИДА ОБРАЗЛАР РУХИЯТИНИ
ИФОДАЛАШНИНГ
ЭКСПРЕССИВ ХУСУСИЯТЛАРИ
ҲАҚИДА
доц. А.Бегматов (СамДЧТИ),
А.Бегматов (ЎзДЖТУ магистранти)
Annotation. Expressive feature of text, special esthetic function of language and
artistic text. Target choice of esthetic language function.
Development of the artistic model of the text reflected in the perception of esthetic
admiration. The role of word semantics of founds and grammar in rhythmic text conversion.
Expressive features of all possible language units when expressing psyche images.
Key words: Esthetic and emotional influence, influental and esthetic function of
artistic text, reference world, rational, emotional and esthetic influence; language means
degrees; semantics of founds, words and grammar; material-verbal speech.
Шахснинг эшитиш ва кўриш органларига бевосита таъсир орқали амалда
тамомила эмоционал ва эстетик таъсир ўтказишга мўлжалланган мусиқа ёки
рассомликдан фарқли ўларок, бадиий адабиёт бундай таъсирни кўпчилик ҳолларда
муайян ахборотни етказиш оркали амалга оширади. Умуман, бадиий образ яратиш
–
асардан кўзланган бирдан бир мақсад ахборот етказиш воситасигина эмас, балки
китобхонга таъсир ўтказишнинг ўзига хос йўсинидир.
Шундай экан ҳар қандай мантиқий
-
бадиий матннинг асосий вазифаси
–
маълумот етказиш экан, бадиий матн учуй бу китобхонга таъсир ўгказиш воситаси,
холос. Шунингдек, бадиий матннинг таъсир этиш функцияси ўз
-
ўзича тугал эмас, у
ҳар турли
ҳодисаларга, фактларга, вокеаларга нисбатан ҳам
ҳиссий, ҳам онгли
муносабатни шакллантиришга каратилган бўлади. Бадиий матн
–
тилнинг ўзига хос
эстетик функциясининг амалга ошишидир. Тилнинг эстетик амалга оширилишидан
кўзланган мақсад, ўзлаштириш жараёнида
вужудга келадиган референт маконни
бошдан кечириш орқали эстетик лаззат олишни кўзда тутадиган бадиий моделни
матнда мужассамлантириш хисобланади.
Замонавий филология илми эмоционал
-
ҳиссий мазмуннинг (психологизмнинг)
бадиий асар структурасидаги ролига катта эътибор каратмоқда. Бадиий матн
функционал жиҳатдан кўп қиррали. Унинг эстетик функцияси бир қатор бошқа
-
коммуникативлик, экспрессивлик, прагматик, эмотивлик каби функцияларга
бўлинади, бирок уларнинг ўрнини босишга эмас, балки кучайтиришга хизмат қилади
.
Бадиий магн тили табиий тил хаётидан фарқ қиладиган ўз шахсий
конунларигабиноаняшайди.
Сўзнинг ўзига хос хусусиятлари бўйича махсус тадқиқотлар олиб борган A.A.
Потебня, В.В.Виноградов, Д.Н.Шмелёв каби олимлар бадиий матнда сўз ўзининг
айрича ҳаракати туфайли мазмунан тубдан ўзгариб, кўшимча маъно олишини
таъкидлайдилар. Тўғри ва кўчма маъноларнинг уйини бадиий матннинг ҳам эстетик,
ҳам экспрессив таъсирчанлигини юзага келтиради, матнни образли ва ифодали
қилади. Олимларнингкўпчилиги(H.A.Лукьянова,В.А.Маслова,В.И.Шаховский ва
бошқ.) шуни тан оладиларки, ноэкспрессив матнлар мавжуд эмас, чунки хар кандай
матн китобхон онги ва ўзини тутишига муайян таъсир эгишга қодир, негаки матннинг
реципиентга таъсирини таъминлар экан, айнан экспрессивлик ҳолати нутқий
хабарнинг мақсадига кўмаклашади. Экспрессив тил воситаларининг матндаги кўлами
168
матнни ўзлаштиришнинг экспрессив самарасини белгиламайди, балки унинг юзага
келиш эҳтимолини оширади. Шунингдек, махсус тил восигалари, хусусан,
эмоционал
-
образли, стилистик бўёкдор воситалардан ташқари, муаллиф нияти,
контекстуал вазиятга қараб тилнинг ҳар қандай бетараф бирлиги экспрессив бўла
олиши мумкин.
Матн эмоционаллигини юзага келтириш манбалари турли
-
туман ва барча
тадқиқотчилар томонидан бир хил тушунилмайди. Бир томондан, аслида эмотив тил
воситалари матн эмотивлигининг бош манбаи ҳисобланади. Коммуникатив
ёндашувга таянган В.А.Маслова мазмунни матн эмотивлигининг энг муҳим манбаси
деб ҳисоблайди. Унинг фикрича,
“
матн мазмуни потенциал эмоциогендир, чунки уни
ўзи учун шахсан аҳамиятли деб юрадиган реципиент ҳамиша топилади. Матн
мазмунининг эмоциогенлиги
–
бу, пировардида, матнда акс этган дунё парчаларининг
эмоциогенлигидир
” [1].
Жумла тузит механизмларининг инсон руҳияти механизмлари билан, бош
миянинг тегишли функциялари билан, фикрлаш ва ҳис қилиш жараёнлари билан
ўзаро алоқадорлиги асар таҳлилида матннингэмоционал жиҳатига жиддий эьтибор
қарагишни тақозо қилади. Ҳиссиётлар, тафаккур ва нутқ
–
бу инсон онги руҳий
фаолиятининг маҳсуллари бўлиб, айни пайтда, тил ванутқ
борлиқни онгли равишда
акс эттириш шаклидир. Улар орқали инсон руҳий жараёнларни назорат қилади.
Тилда ҳиссиётлар нутқда турфа йўллар билан уйғунлашувчи хилма
-
хил
воситалар орқали ифодаланади. Ўзига хос вазифага эга лисоний воситалар (сўз ясовчи
кўшимчалар
,
эмоционал
-
хиссий сўзлар, экспрессив структуралар) ҳамда функционал
жиҳатдан тилга қарам бўлган, муайян нутқий ҳаракат контекстида ишлатилиб аниқ
бир ҳиссий реакцияни беришга қаратилган паралингвистик воситалар тилнинг эмотив
воситалари саналади. Бу воситалар танловини инсон онги томонидан идрок этилган
ва қайта ишланган ҳиссий реакцияларнинг ўзлари талаб қилади. Чунки эмотивлик
организм эмоционаллик функциясининг оқибати ва тафаккур маҳсули экан, тафаккур
натижалари ҳамиша тилда мавжуддир.
Эмоционал компонент сўзнинг луғавий маъноли бошка компонентлар билан
куйидагича муносабатда бўлади:эмоционалкомпонент кўп ҳолларда баҳо компоненти
билан бирга келади, чунки баҳо эмоционал аҳамиятга молик мазмун ҳисобланади.
Модомики, нутқий мулоқот чоғида нафақат сўзловчининг субъектив муносабатини,
балки ана шу муносабатнинг кечишини, яъни ҳиссиётни ифодалаш эҳтиёжи юзага
келади. Шундай экан, субъектив муносабат ва ҳиссиётлар инсон онгида чамбарчас
қўшилиб кетади ҳамда эмоционал
-
баҳолаш лексикаси орқали ўзининг сўздаги
ифодасини топади.
Экспрессивлик категорияси тилда узоқ
анъанага эга. Лотинчадан “ифода
”
(expressio) деб таржима килинадиган
“
экспрессия
”
тушунчаси назарий тадкикотларда
антик даврлардан бери гавдаланиб келади. “Ифодалилик” тушунчаси фикр ва
туйғуларни алоҳида ажратилган холда, ўзгача ифодалаш йўсини сифатида кўпинча
“
экспрессивлик
”
тушунчасибилан
тенглаштирилади.
Тилшуносликка
оид
энциклопедик луғатларда экспрессивликка қуйидагича таъриф берилади:тил
бирлигинингкоммуникатив алока пайтида сўзловчининг нутқ
мазмуни ёки адресатига
бўлган субъектав муносабатини ифодалаш воситаси сифатида хизмат қила олишини
таъминлайдиган семантик
-
сгилистик аломатлар мажмуидир”
[2]. Экспрессия
сўзининг тўғридан
-
тўғри таржимаси
–“
ифода
”
тил воситаларининг ҳам ифодалилик
имкониятлари, хам махсус стилистик усул сифатидаги экспрессивлиги ҳакида фикр
уйғотади. Бу фикрга экспрессивлик ва эмоционалликнинг тилдаги қоришувига
асосланадиган бошқа бир нуқтаи назар қарама
-
қарши туради [3].
169
Экспрессивликни прагматик категорияларга мансуб деб ҳисоблайдиган
Д.С.Писареванинг қайд этишича, тадкиқотларнинг барчасида ҳам
“
эмоционаллик
”
ва
“
экспрессивлик
”
тушунчалари аник фарқланмайди.
“
Эмоционаллик
”
ва
“
экспрессивлик
”
категориялари ўзаро боғлик тушунчалар бўлиб, улар орасидаги
асосий фарққуйидагича
бўлади: агар эмоционалликнинг асосий функцияси тилдан
ташкаридаги борлик объектларини ҳиссий баҳолаш бўлса, экспрессивлик
–
фикр,
ифодалиликнинг таъсирчанлик кучи нуқтаи назаридан тингловчига мақсадли таъсир
ўтказишдир. Шундай килиб, экспрессивлик
–
бу
адресатга йўналган, яъни прагматик
аҳамиятга эгакатегориядир [4].
Шунга қарамай, экспрессивлик ва эмоционалликнинг бирлашган тушунчалар
эканлиги борасида кўпчилик тадқиқотчиларнинг қарашлари бир хил эмас, аксарият
мутахассислар уларни алоҳида ва мустақил ҳодиса сифатида кўрадилар.
Экспрессивлик ва эмоционаллик ўзаро боғлик, аммо бир
-
бирига айнан ўхшайдиган,
тенг хам эмас. Бундам кўринадики, эмоционаллик экспрессивлик ўзаро қисм ва бутун
сифатида боғланган.
“
Тилнинг эмоционал воситалари ҳамиша экспрессив, аммо
экспрессив воситалари доимо эмоционал бўлмаслигиҳаммумкин
” [5].
Е.П.Шубин матннинг ретципиентга доимий эмоционал
–
эстетик таъсир
ўтказишни таъминловчи параметрларини экспрессив деб атайди [6]. Бунда тил
воситаларининг таъсир даражаси турлича баҳоланади.
Баъзи ҳолларда сўз, қандайдир
тушунчани белгилагани ҳолда, идрокка таъсир этувчи унсурларнинг бирортасига эта
бўлмайди. У ҳолда бу фикр предметнинг бетараф, индифферент белгисидир. Бошқа
бир ҳолларда сўз орқали ифодаланган мазмун ўзига хос ифода колорити
ва
таъсирчанлик кучини берувчи зарурий эмоционал тагмаънога эга бўлади.
Шу ўринда В.К.Харченконинг экспрессия негизида қандайдир лисоний
воситаларнинг тил стандартларига мос келмаслиги тўғрисидаги нуктаи назарига
тўхталиб ўтиш жоиз. Унга кўра, тил экспрессиясинингмохияти хар турли шаблонлар,
стандартлардан устун келишда кўринади,экпрессия тилда
номунтазам, нотипик
тарзда бўй
кўрсатади ва у ўзгача, ёрқин, маънодордир [7].
Бизнингча, экснрессивликка чин маънодаги тўла таъриф И.В.Арнолд билдирган
қуйидаги карашда мужассам:
“
Экспрессивлик деганда биз матн ёки матн бўлаги
воситасида сўзловчининг ички холатини ифодалаш орқали маънони орттирма
интенсивликда берадиган ва ўз ривожи давомида хам образли, хам образли бўлмаган
эмоционал ёки мантиқий кучайишга эга бўлган
хусусиятларини тушунамиз
” [8].
Эмотив лексика персонаж руҳий портретини, унинг ижобий ёки салбий
образини яратишда иштирок этади ҳамда асардаги (ҳатто, бошқа асарлардаги) бошқа
образлар билан ассотциатив алоқаларни йўлга кўйишда қатнашади. Умуман олганда,
эмотив лексика бадиий матнда бундан бошка яна кўплаб зарурий функцияларни
бажаради. Матннинг эмотйюнал мазмуни ва эмоционал бўёқдорлигини таъминлаш
шулар орасидан энг асосийлари Ҳисобланади.
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Маслова В.А. Лингвистический анализ экспрессивности художественного
текста. Минск, 1997
.
2.
http://Hn&visticheskiv-slovar.ru/description/ekspressivnost/745
3.
(електрон луғатга мурожаат қилинган сана: 20.01,
21
.)№))
4.
Акимова Г.Н. Экспрессивние свойства синтаксических структур//
Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис.
–
Л.: Изд
-
во
Ленинградского ун
-
та, 1988.
-
С.
15-20.
170
5.
Писарев Д.С. Функсионирование восклицательных предложений в
современном французском язике и их прагматический аспест // Прагматические
аспекты функционирования языка.
–
Барнаул:
Изд
-
во АГУ, 1983.
-
С.
114-125.
6.
Галкина
-
Федорук Э.И. Об экспрессивности и эмоционалности в языке:
7.
сб. Статей по языкознанию.
-
М., 1978.
8.
Шубин Э.П. Языковая коммуникацияи обучение иностранному языку.
-
М.,
1972.
9.
Харченко В.К. Разграничение отценочности, образности, экспрессивности и
эмоциональности в семантике слова // РЯШ, 1976.
-
№ 3.
10.
Арнольд И.В. Интерпретация художественного текста:типы выдвижения и
проблемы экспрессивности // Экспрессивные средства английского язика.
-
Ленинград, 1975.
-
С. 11
-20.
11.
Ashurov,
Shahobiddin
Saidovich. "
Инглиз ва ўзбек тилларидаги
интернационал мақоллар таржимасидаги ассиметрик ҳолатлар." Молодой ученый 18
(2020): 584-586.
