216
INGLIZ AVIASLENGLARINING LINGVOMADANIY
XUSUSIYATLARI
N. S. Abdulvohidova (TerDU)
Аннотация. Данная статья посвящена изучению сленга, который является
единицей лексикологии. Статья посвящена сленгу, используемому в авиации, его
лингвокультурологическим особенностям. Лингвокультурологическое изучение
авиасленгов позволяет изучающим язык преодолевать проблемы аксиологической и
межкультурной коммуникации.
Ключевые слова: термин, сленг, лингвокультурный особенность, лексика,
единицы речи, экипаж
Annotation. This article is devoted to the study of slang, which is a unit of lexicology.
The article focuses on slang used in aviation and their linguistic and cultural
characteristics. Linguocultural study of aviaslengs allows language learners to overcome
the problems of axiological and intercultural communication.
Key words: term, slang, linguocultural feature, vocabulary, speech units, crew
Bugungi kunda fan va texnika taraqqiyoti, ularning alohida tarmoqlarining
rivojlanishi barcha sohalar singari tilshunoslikda ham o‘z ifodasini topmoqda. So‘nggi
yillarda ilm-fanning barcha sohalarida erishilgan sezilarli yutuqlar, ilmiy-texnikaviy
ma’lumotlar oqimining tobora ortib borishi sohalarga oid terminlar muammosi bilan
shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar oldiga nazariy va amaliy jihatdan yangi vazifalarni
qo‘ymoqda. Bundan tashqari, boshqa sohalar kabi aviatsiya sanoatining ham rivojlanishi,
aviatsiya texnologiyalari tizimlarining murakkablashuvi aviatsiya faoliyati sohasida
terminlar tadqiqi muammosiga e’tiborni kuchaytirmoqda. Hech kimga sir emaski, aviatsiya
texnologik jihatdan jadal rivojlanayotgan tarmoqlardan biri bo‘lib, uning samaradorligi
aviatsiya tarmog‘i doirasida faoliyat yuritadigan xodimlarining kasbiy mahorati va
malakasiga bog‘liq. Shu sababli ushbu keng qamrovli soha bilan o‘z kelajagini barpo
etmoqchi bo‘lganlar va ayni shu jabhada faoliyat olib boruvchilar chuqur bilim va kasbiy
mahoratga ega bo‘lish bilan bir qatorda soha doirasida qo‘llaniluvchi til xususiyatlari va
unda qo‘llaniluvchi so‘zlarning madaniyat jihatidan muvofiq kelish holatlarini ham batafsil
o‘rganmog‘i e’tiborga molik jihatlardan biri hisoblanadi.
Mavzuga chuqurroq yondashishdan oldin
sleng
so‘zining ma’nosi haqida alohida
to‘xtalib o‘tish joiz. “Sleng” – muayyan kasb egalari yoki ijtimoiy guruhning og‘zaki
nutqida qo‘llanadigan emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lgan so‘z va iboralar. “Sleng”
termini ilk bor yozma ravishda XVIII asrda Angliyada qayd qilingan va o‘sha davrda
“haqorat” ma’nosini anglatgan. 1850-yildan esa “noqonuniy” oddiy leksikaning ifodasi
sifatida keng qo‘llanila boshladi. “Sleng” muayyan guruhga xos so‘zlar bo‘lib, og‘zaki
nutqda ham, yozma nutqda ham bunday so‘zlardan foydalanish kuzatiladi [Xolmanova,
2019:32].
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asosan shuni anglash mumkinki, slenglar ma’lum
bir guruh a’zolari nutqiga xos so‘zlar bo‘lganligi sababli keng ma’noda emas, balki tor
ma’noda qo‘llaniladi, ya’ni ular ommaning barcha vakillari tomonidan emas, faqatgina
muayyan guruh doirasidagi muloqot jarayonida foydalaniladi. Shuning uchun ham bunday
so‘zlar hamma uchun birdek tushunarli bo‘lavermaydi. Slenglar jamiyatda mavjud barcha
sohalarni chetlab o‘tmagani singari aviatsiyaga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Aniqroq qilib
olganda, bunday so‘zlarning inglizcha shakllarini aviatsiya sohasida faoliyat olib boradigan
217
xodimlar, ayniqsa, samolyot uchuvchilari va ekipaj a’zolari nutqida ko‘plab uchratish
mumkin. Ana shunday slenglar, notanish so‘zlar va nutq birliklarining tilga xos bo‘lgan
xususiyatlarini madaniy jihatdan tahlil etish maqolaning asosiy jihatlaridan biri hisoblanadi.
Ushbu jihatga yanada kengroq nazar tashlaydigan bo‘lsak, aviatsiya sohasidagi eng
mas’uliyatli va murakkab kasb egalari bu – uchuvchilardir. Bu kasb ulardan yuksak
darajadagi bilim, tajriba, ehtiyotkorlik, ziyraklik kabi bir qator muhim jihatlar hamda
ko‘nikmalarni talab qiladi. Samaradorlik va aniqlik harbiy parvoz vaqtidagi aloqa
jarayonlarida asosiy vazifalardan biri hisoblanadi va fuqaro aviatsiyasida ham muhim vazifa
bo‘lishi kerak [2]. Boshqa soha vakillari kabi ular ham parvoz vaqtida va boshqa
vaziyatlarda ularga hamroh bo‘lgan uchuvchilar bilan muloqot jarayoniga kirishadi.
Tabiiyki, bunday muloqot va nutq vaqtida ular o‘z kasblari taqozo etgani bois turli xil
qisqartma so‘zlar, qolgan kishilarga notanish bo‘lgan birliklar va slenglardan keng
foydalanishadi. Ushbu so‘zlar uchuvchilarning muloqot jarayonida qanday mavzu
(samolyot turlari, aerodrom, ob-havo, samolyot qismlari, aeroportlar, geografik nomlar,
yo‘lovchilar kabi) yuzasidan so‘zlashishiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ularning nutqida tez-
tez uchraydigan slenglarga quyidagicha misol keltirish mumkin:
1)
base
– ekipaj va samolyotning uy aeroporti hisoblanadi, samolyotlar ko‘plab
shaharlarga oldinga va orqaga uchib ketsa-da, ular bitta joyda "asoslangan" bo‘ladi,
uchuvchilar va ekipaj tunni dunyoning ko‘plab shaharlarida o‘tkazishadi va ular boshqa
joydagini "uy" deb atashlari mumkin, ammo ular boshqa shahardagi ekipaj stansiyasidan
tashqarida joylashgan;
2)
cockpit –
“parvoz palubasi” deb ham ataladi, bu parvoz davomida uchuvchilarning
ofisi va u ajoyib ko‘rinishga ega bo‘ladi;
3)
George –
avtomatik parvoz uchun uchuvchilar ishlatadigan so‘z;
4)
go-around
–
ba’zida samolyot qo‘nishi uchun sharoitlar mos kelmaydi, shuning
uchun uchuvchilar uchish-qo‘nish yo‘lagida boshqa yondashuvni Havo harakati nazorati
(inglizchada
ATC)
bilan muvofiqlashtiradi, ular yana bir marta urinib ko‘rish uchun
osmonda “aylanib yuradilar”;
5)
gone tech –
bu samolyotdagi texnik nosozlik bo‘lib, uning parvoziga to‘sqinlik
qiladi;
6)
Met –
meteorologik holatlar uchun qisqartma, boshqacha qilib aytganda, “Ob-
havo qanday” deb so‘rash uchun ishlatiladi;
7)
box –
bortdagi elektron jihozlar, shu jumladan, avionika va “qora quti” lar ham
shular jumlasidandir;
8)
black box –
bu qora emas, balki yorqin to‘q sariq va ko‘pincha bitta quti ham
bo‘lmaydi, bular parvoz ma’lumotlari va uchuvchilar palubasining ovoz yozish moslamalari
bo‘lib, parvoz paytida tizimlar va uchuvchi aloqalarining ishlayotgan yozuvlarini saqlaydi,
ular "qora quti" deb ataladi, chunki 1942-yilda Finlandiya aviatsiya muhandisi Veijo Hietala
tomonidan ixtiro qilingan birinchi zamonaviy versiya bitta qora quti edi [2].
Yuqorida keltirilgan namunalardan ko‘rinib turibdiki, ularning hech biri oddiy xalq
ishlatadigan muloqot so‘zlari orasida uchramaydi. Bundan anglashiladiki, slenglar duch
kelgan odam ishlatadigan so‘zlar emas, aksincha, ular ma’lum bir guruh yoki kasb egalari
tomonidan o‘z ma’nolaridan butunlay boshqa ma’nolarda foydalaniladi va ushbu sohaga
aloqasi bo‘lmaganlarga umuman tushunarsiz bo‘lib ko‘rinadi. Buning natijasida esa bunday
“notanish” so‘zlar kishilar nazdida qo‘pol va madaniyat jihatidan so‘zlashuv jarayoniga mos
emas, deya topilishi tabiiy holdir. Ammo yuqorida misol tariqasida kiritib o‘tilgan bunday
slenglarni tahlil qilib, ularning kimlar tomonidan, qaysi mavzuda qo‘llanilishi, asl ma’nosi
va tarjimasi kabi muhim jihatlari ustida tegishli izlanishlar olib borish natijasida xulosa
218
qilish mumkinki, ular tilning madaniyatga mosligi jihatidan qaralganda butunlay
“benuqson”. Ya’ni ushbu sohada ishlatiladigan barcha terminlar va slenglar o‘zbek
madaniyati, qolaversa, dunyo davlatlarining barchasi uchun lingvomadaniy jihatdan to‘g‘ri
keladi, sababi ularning ichki xususiyatlari orasida birorta ham nomaqbul va salbiy ma’nolar
mavjud emas. O‘ylaymanki, ushbu maqola aviatsiya kabi keng qamrovli soha doirasidan
tashqarida bo‘lgan oddiy xalq vakillari va ushbu sohaga qiziqish bildiradigan barcha kishilar
va ilm ahli uchun foydali manba bo‘lib xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Z.Xolmanova. Tilshunoslik nazariyasi : darslik.-Toshkent: Nodirabegim, 2019. –
260 b.
2.
https://www.travelandleisure.com/airlines-airports/pilot-slang
