SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
59
РАҲМАТОВА
ГОВҲАР
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
жангнома
шеърлар
таснифи
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Маҳмуд
Кошғарийнинг
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
асарида
келтирилган
жангнома
руҳдаги
шеърий
парчалар
тематик
таснифланиб
,
уларнинг
семантик
маънолари
очиб
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
туркий
оғзаки
шеърият
,
жангнома
шеърлар
(
ражаз
),
образ
,
семантика
,
стилистика
.
Аннотация
:
В
данной
статье
классифицированы
тематически
поэтические
от
-
рывки
в
духе
битвы
из
произведения
Махмуда
Кашгари
«
Девани
лугати
-
т
-
турк
»,
раскрывается
их
семантический
смысл
.
Опорные
слова
и
выражения
:
тюркская
устная
поэзия
,
фольклор
,
стихи
о
битвах
(
раджаз
),
образ
,
семантика
,
стилистика
.
Abstract:
Poetic excerpts of battle themes from Mahmud Kashgari’s work “Divani lugati-
t-turk” are classified thematically in the article and also revealed its semantic meaning.
Keywords and expressions:
Turkic oral poetry, folklore, poems about battles
(radjaz), image, semantics and stylistics.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
асарида
туркий
халқларнинг
мардлиги
ва
жасо
-
ратидан
сўзловчи
жангнома
парчалар
анчагина
.
Бундай
шеърлар
адабиёти
-
миз
тарихида
ражаз
деб
аталади
1
.
Асардаги
жанг
тасвирига
бағишланган
тўртликлар
сони
60
та
бўлиб
,
уларни
ўз
навбатида
қуйидаги
ички
гуруҳларга
ажратиш
мумкин
:
1.
Жанг
тасвири
,
жангга
чорловлар
,
марди
майдон
йигитлар
жасоратини
мадҳ
этувчи
шеърлар
(24
та
).
2.
Тангут
ва
Қатунсини
ўртасидаги
жанг
тасвири
(15
та
).
3.
Ғайридинлар
билан
бўлган
жанг
тасвирлари
(21
та
).
И
.
В
.
Стеблева
асардаги
жангнома
шеърларни
қуйидаги
гуруҳларга
бўлади
:
1.
Тангутлар
билан
жанг
;
2.
Уйғурлар
билан
бўлган
жанг
тасвири
;
3.
Ябақулар
билан
бўлган
жанг
тасвири
(
бу
туркум
шеърлари
икки
гуруҳга
бўлиб
берилади
.
Бунга
сабаб
парча
охиридаги
сўз
қофияси
билан
боғлиқ
);
4.
Жанг
тасвири
шеърлари
2
.
Эр
йигитларнинг
қаҳрамонлигини
мадҳ
этувчи
шеърларнинг
қофия
тизими
“
а
-
а
” (3
та
шеър
), “
а
-
а
-
а
-
а
” (3
та
шеър
), “
а
-
а
-
а
-
б
” (51
та
шеър
),
“
а
-
б
-
а
-
б
” (3
та
шеър
)
шаклда
.
Жангномалардан
олинган
парчаларда
халқ
ичидан
чиққан
паҳлавон
йигитлар
улуғланиб
,
беқиёс
куч
-
қудрати
таърифланади
.
Бу
парчалар
орқали
биз
қадимги
туркийларнинг
жанговар
руҳи
,
жангчининг
интизоми
,
қатъияти
1
Маллаев
Н
.
Ўзбек
адабиёти
тарихи
.
Биринчи
китоб
. –
Тошкент
:
Ўқитувчи
, 1965. –
Б
. 58.
2
Стеблева
И
.
В
.
Поэтика
древнетюркской
литературы
и
ее
трансформация
в
раннеклас
-
сический
период
. –
Москва
:
Наука
, 1976. –
С
. 204-209.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
60
каби
фазилатлари
билан
танишамиз
.
Бундай
шеърлар
жангчиларга
руҳ
ба
-
ғишлаб
турган
.
Қуйида
улардан
намуналар
келтирамиз
:
1.
Жанг
тасвири
,
жангга
чорловлар
,
марди
майдон
йигитлар
жасоратини
мадҳ
этувчи
шеърлар
:
а
)
Жанг
тасвири
.
Бундай
шеърий
парчаларда
жанг
манзаралари
,
шиддатли
ҳужум
,
алплар
тўқнашуви
,
қиличбозлик
ва
найзабозликлар
тасвирланади
.
Қу
-
йидаги
мисолда
oquštïlar
,
baqïštïlar, tuquštïlar
сўзлари
билан
қофияланган
ушбу
парча
орқали
даставвал
,
мард
йигитларнинг
жангга
чорловлари
,
жангари
сафларнинг
бир
-
бирларини
тақозо
этиб
ҳаракатланиши
тасвири
берилади
:
Erän alpï oqïštïlar,
Qïn
ğ
ïr közin/közün baqïštïlar,
Qamu
ğ
tolmun toquštïlar,
Qïlï
č
qïnqa kü
č
ün sï
ğ
dï.
Маъноси
:
Йигитлар
бир
-
бирларини
чақиришди
,
бир
-
бирларига
қинғир
кўзлари
билан
ўқрайиб
қарашди
.
Ҳар
хил
жанг
қуроллари
билан
урушдилар
.
Қилич
юзлари
қон
билан
қалинлашиб
,
қинга
куч
билан
сиғди
1
.
Улар
душман
жангчиларига
ўткир
,
ғазабли
нигоҳларини
қададилар
.
Бун
-
да
жангчиларнинг
душманга
муносабати
,
қаҳрини
кўриш
мумкин
.
Бу
шунча
-
ки
ўзаро
жанг
эмас
,
озодлик
,
ватанпарварлик
курашидир
.
Чунки
шеърда
жангчилар
турли
хил
қуролларда
курашгани
айтилмоқда
.
Ушбу
ўринда
бирор
юртга
бостириб
келган
ёвга
нисбатан
қарши
чиққан
халқнинг
қўлига
илинган
нарса
билан
олға
бориши
тасвирланмоқда
.
Жанг
тасвири
ҳам
ўта
жонли
берилган
.
Биз
буни
сўнгги
“
Қиличлар
қонланиб
,
қинига
куч
зарби
билан
сиғди
”
мисраси
мисолида
кўришимиз
мумкин
.
б
)
Жангга
чорловлар
.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
жангнома
шеърларда
йигитларни
жангга
чорловчи
ҳайқириқлар
анчагина
.
Мисол
учун
:
Ya
ğїŋ
ta
р
a titrü baq
ї
p bügdä
ŋ
bilä,
O
ğ
rap qal
ї
kelsä se
ŋ
ä qaršu sülä.
Маъноси
:
Душм
a
нингни
диққ
a
т
бил
a
н
куз
a
т
,
б
e
к
н
a
йз
a
син
бил
a
гингд
a
тут
.
Б
e
кк
a
қ
a
рши
ёв
к
e
лс
a,
унг
a
қ
a
рши
ж
a
нг
қил
2
.
Парчада
бекликни
ҳимоя
қилиш
назарда
тутилмоқда
.
Бунинг
бурч
эканлиги
эр
кишига
эслатилган
.
Юртга
раҳна
солмоқчи
бўлган
душман
оддий
бўлмаслиги
,
шунинг
учун
душманни
диққат
билан
кузатиб
,
унга
қарши
жангга
шай
туриш
лозимлиги
уқтирилмоқда
.
Ватан
олдидаги
бурч
эслатилиб
,
беклик
найзасини
маҳкам
тутиши
,
агар
бекка
қарши
душман
жанг
қилишни
бошласа
,
унга
қарши
жанг
билан
жавоб
бериш
кераклиги
айтилади
.
Бу
мазмундаги
шеърларда
туркий
-
ларга
хос
бўлган
жанговарлик
ва
шиддаткорлик
намоён
бўлган
.
1
Маҳмуд
Кошғарий
.
Девону
луғати
-
т
-
турк
.
Қ
.
П
.
Содиқов
таҳрири
остида
. –
Тошкент
:
Ғафур
Ғулом
, 2017. –
Б
. 86.
2
Ўша
китоб
. –
Б
. 417.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
61
Парчадан
маълум
бўладики
,
юрт
мустақиллигини
авайлаб
-
асраш
,
ташқи
душманларга
қарши
курашиш
нафақат
ҳозирги
давр
,
балки
қадимдан
туркий
халқлар
миллий
руҳининг
асосий
бўғини
бўлиб
келган
.
в
)
Мард
йигитлар
жасоратини
мадҳ
этувчи
шеърлар
ўзининг
бадиий
-
лиги
,
мардонавор
руҳи
билан
ажралиб
туради
.
Мисол
учун
:
Alp eränni u
δ
urdïm,
Boynïn anï
ŋ
qa
δ
ïrdïm,
Altun, kümüš yü
δ
ürdim,
Süsi qalïn kim ötär.
Маъноси
:
Жангни
таърифлайди
:
душман
аскарларини
ажратиб
,
тўзитиб
юбордим
,
бўйинларини
эгдирдим
,
олтин
-
кумушларини
ортиб
юкладим
,
одам
ўтолмас
даражада
аскари
қалин
эди
1
.
Тўртликда
алп
йигитнинг
душман
аскарларига
қарши
қилган
жанги
ғала
-
баси
ҳақида
сўз
боради
.
Айтади
: “
Душман
аскарларини
тўзитдим
,
ажратдим
.
Жамоанинг
ботирларини
бош
эгдирдим
”.
Мана
шу
ўринда
ўлжалар
ҳақида
айтади
: “
Олтин
-
у
кумушларини
ортиб
юкладим
”.
Ботир
душман
аскарларининг
кўплиги
ва
сафлари
қалинлигини
айтиш
орқали
ўз
қудратини
намоён
этади
.
г
)
Жанг
ўгитлари
.
Шиддатли
жангларда
ғолиб
чиқиш
учун
,
албатта
,
пухта
тайёргарлик
ва
тўғри
сиёсат
лозим
бўлади
.
Шунинг
учун
туркий
халқларда
жанг
майдонига
тушишдан
аввал
машварат
,
кенгашлар
ўтказилган
.
Мисол
учун
:
Meni
ŋ
bilä ke
ŋ
äšdi,
Bilgi me
ŋ
ä te
ŋ
äšdi.
Erän bilä sö
ŋ
üšdi,
Alplar bašïn ol
у
uvar.
Маъноси
:
Жанг
ҳақида
суҳбат
қилган
бир
киши
тўғрисида
айтади
: “
М
e
н
билан
к
e
нгашди
, (
бу
ҳақда
)
унинг
фикри
м
e
нинг
фикримга
мос
к
e
лди
.
Жанг
-
да
эрларни
узоқларга
улоқтирди
.
Ботирларнинг
бошларини
копток
сингари
думалатди
”
2
.
Ушбу
тўртликдан
туркий
халқларнинг
жанговор
руҳинигина
эмас
,
кенга
-
шувчанлик
ва
тадбирли
жанг
қилиш
салоҳияти
,
фикрларининг
муштарак
-
лигини
ҳам
кўришимиз
мумкин
.
Бундан
бизга
жангда
жисмоний
куч
эмас
,
аввало
,
тўғри
қарор
қабул
қилиш
ва
тадбир
-
мажлисли
бўлиш
,
шунга
муво
-
фиқ
иш
кўриш
ниҳоятда
муҳим
эканлиги
ибратдир
.
Сўнгги
икки
мисра
орқали
кўз
ўнгимизга
турк
паҳлавонларининг
жанга
-
вор
қудрати
ва
шон
-
шуҳрати
келади
.
Ўтмишдан
туркий
аскарлар
ўзига
хос
тайёргарликка
эга
тажрибали
,
ўз
туркий
дунёси
учун
курашувчи
кишилар
бўлишган
.
1
Маҳмуд
Кошғарий
.
Девону
луғати
-
т
-
турк
.
Қ
.
П
.
Содиқов
таҳрири
остида
. –
Тошкент
:
Ғафур
Ғулом
, 2017. –
Б
. 216.
2
Ўша
китоб
. –
Б
. 312.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
62
2.
Тангут
ва
Қатунсини
ўртасидаги
жанг
тасвири
ифодаланган
шеър
-
ларда
икки
қабила
ўртасидаги
жанг
тасвири
берилган
.
И
.
В
.
Стеблева
ўзининг
“
Тюркская
поэтика
.
Этапы
развития
VIII–XX
вв
.”
ном
-
ли
китобида
Тангут
ва
Қатунсини
ўртасидаги
жанг
тўғрисида
қуйидаги
фикрларни
билдириб
ўтади
: “
Все
двадцать
четверостиший
этого
сочинения
написаны
метром
хазадж
-
и
мурабб
’
а
-
и
сāлим
–
четырехстопный
правылный
(
полный
)
хазадж
по
формуле
:
мафā
’
илун
/
мафā
’
илун
,
т
.
е
. v – – – / v – – – (
слева
направо
)
1
.
Яна
олима
ўз
фикрини
тўлиқ
исботлаш
учун
Qatunsïnï
сўзи
билан
бош
-
ланувчи
қуйидаги
парчани
мисол
қилиб
келтиради
:
Qatunsïnï
č
o
ğ
ïladï,
Tä
ŋ
üt begin ya
ğ
ïladï.
Qanï aqïn ža
ğ
ïladï,
Boyun suwïn qïzïl sa
ğ
dï.
Маъноси
:
Қатунсини
халқи
бақириб
,
бўкириб
,
тангут
халқи
ва
уларнинг
беги
билан
ёвлашди
,
ҳаттоки
,
қонлари
сув
шариллагандек
,
шариллаб
оқди
.
Бўйинлар
қизил
сув
билан
,
яъни
қон
билан
соғилди
2
.
Первая
стопа
хазаджа
образована
четырехсложным
словом
Qatunsini,
в
котором
первый
слог
–
Qa
открытый
и
краткий
,
второй
слог
–
tun
закрытый
и
долгий
–
выражен
буквой
t
ā
,
третий
слог
–
si
открытый
,
но
долгый
,
выражен
буквой
син
,
огласованной
касрой
+
неогласованной
буквой
йā
;
червертый
слог
–
ni
открытый
,
но
тоже
долгий
,
потому
что
выражен
буквой
нун
,
огласованной
касрой
+
неогласованной
буквой
йā
3
.
Юқоридаги
парча
орқали
оҳангдорлик
ва
жангавор
руҳдаги
,
курашув
-
чанликка
чақирувчи
мисралар
ёки
қофия
сўзлари
жанг
шеърларининг
асосий
хусусияти
бўлганини
кўрамиз
.
Чунки
бунда
ўқувчи
ўзининг
онг
-
шуури
билан
бу
ҳолатни
ҳис
этиши
талаб
этилади
.
Ушбу
узиндида
берилаётган
тасвирдан
икки
қўшни
шаҳар
аҳолисининг
жангини
,
урушнинг
қанчалар
талофатли
якунланганлигини
,
ҳар
бирининг
ўз
беклари
шу
жангга
бошлаганини
билиб
олишимиз
мумкин
.
Жанг
тасвирини
беришда
эса
č
o
ğ
ïladï
,
у
a
ğ
ïladï
,
ža
ğ
ïladï,
s
аğ
dï
каби
сўзлар
бўёқдорлик
ифода
этганлигини
кузатамиз
.
Бундай
шеърлар
қайсидир
маънода
билим
беради
.
Чунки
жанг
тасвирига
бағишланган
шеърлардан
қадимги
туркий
халқларнинг
яшаган
шаҳарлари
,
қиш
-
лоқлари
,
уларнинг
қўни
-
қўшнилари
ҳақидаги
маълумотларни
билиб
оламиз
.
3.
Ғайридинлар
билан
бўлган
жанг
тасвирлари
.
Бундай
парчаларда
ғайридинлар
устига
қилинган
юришлар
тилга
олинади
.
Уйғур
,
ябоғу
ва
бошқа
қабилалар
шулар
жумласидандир
.
Мисол
учун
:
1
Стеблева
И
.
В
.
Тюркская
поэтика
.
Этапы
развития
VIII-XX
вв
. –
Москва
:
Восточная
литература
, 2012. –
С
. 79.
2
Маҳмуд
Кошғарий
.
Девону
луғати
-
т
-
турк
.
Қ
.
П
.
Содиқов
таҳрири
остида
. –
Тошкент
:
Ғафур
Ғулом
, 2017. –
Б
. 432.
3
Стеблева
И
.
В
.
Поэтика
древнетюркской
литературы
и
ее
трансформация
в
раннеклассический
период
. –
Москва
:
Наука
, 1976. –
С
. 79.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
63
Keldi me
ŋ
ä tat,
Aydïm emdi yat,
Qušqa bolup et,
Seni tilär us, böri.
“
Менинг
олдимга
бир
тот
,
яъни
бир
уйғур
кофири
келди
.
Сени
йиртқич
-
лар
,
бўрилар
парчаласин
,
қушларга
ем
бўл
дедим
”
1
.
Ғайридинлар
билан
бўлган
курашлар
ичида
асир
тушганларга
қарата
ай
-
тилган
ҳайқириқлар
ҳам
учрайди
:
K
ő
rüp ne
č
üg qa
č
mad
їŋ
?
Yamar suw
ї
n ke
č
mädi
ŋ
?
Tawar
їŋ
n
ї
sa
č
mad
їŋ
?
Yesün seni a:r böri
.
Маъноси
:
Енгиб
асир
қилинганга
қарата
айтади
:
Нега
мени
кўриш
била
-
ноқ
қочмадинг
,
нега
Ямар
сувини
кечмадинг
,
нега
бошингни
қутқариш
учун
молларингни
ташлаб
кета
қолмадинг
?
Мана
энди
ўлдирилдинг
.
Энди
сени
сиртлон
есин
2
.
Яна
бир
ўринда
ғайридинлар
билан
жанг
қилишга
қарата
айтилган
ҳайқи
-
риқ
берилади
:
Tünlä bilä kö
č
älïm,
Yamar suwïn ke
č
älim,
Terä
ŋ
ük suwïn i
č
älim,
Yuw
ğ
a ya
ğ
ï uwulsun
3
.
Маъноси
:
Кечаси
билан
кўчайлик
.
Ямар
сувини
кечайлик
,
бу
йил
водий
-
дир
.
Қайнаб
чиқаётган
сувини
ичайлик
.
Бизга
итоат
қилмайдиган
душман
парча
-
парча
бўлсин
.
Мумтоз
адабиётимизда
кенг
тарқалган
фахрияларнинг
дастлабки
кўрини
-
ши
ҳам
шу
гуруҳ
шеърларидан
жой
олган
:
Anï
ŋ
ïšï
ŋ
ke
č
ürdüm,
Ešin yemä qa
č
urdum,
Ölüm otïn i
č
ürdüm,
I
č
ti bolub yüzi türün.
Маъноси
:
“
Унинг
ишини
битирдим
,
ҳамроҳини
ҳам
қочирдим
.
Ўлим
оғу
-
сини
ичирдим
,
юзини
буриштирган
ҳолда
ичди
”
4
.
Ушбу
шеърий
парча
а
-
а
-
а
-
б
шаклида
қофияланган
бўлиб
,
жангчи
ўз
қаҳрамонлигини
мадҳ
этмоқда
.
1
Стеблева
И
.
В
.
Поэтика
древнетюркской
литературы
и
ее
трансформация
в
раннеклассический
период
. –
Москва
:
Наука
, 1976. –
С
. 29.
2
Ўша
китоб
. –
Б
. 45.
3
Ўша
китоб
. –
Б
. 210.
4
Ўша
китоб
. –
Б
. 33.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
64
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
шеърлар
мавзу
кўлами
жиҳатидан
ранг
-
барангдир
.
Шу
йўсин
жанг
шеърлари
алоҳида
ўринга
эга
.
Уларнинг
мавзу
қамрови
ва
бадиий
ўзгачаликлари
эътиборли
.
Юқоридагиларни
инобатга
олиб
,
қуйидаги
хулосаларга
келиш
мумкин
:
1.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
жангнома
шеърлар
мавзу
қамровига
кўра
,
тасвирнинг
берилиши
ва
жонли
келтирилиши
билан
эътиборлидир
.
Чунки
бундай
бадиий
-
шеърий
усуллар
илк
бор
асарда
бериб
ўтилган
.
2.
Асардаги
жанг
шеърлари
ўзининг
пафоси
,
тасвирнинг
жонли
берили
-
ши
билан
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Жангнома
шеърларда
асосий
эътибор
мамлакатни
душманлар
қўлига
ўтиб
кетишидан
авайлаб
-
асраш
,
юрт
тинчли
-
ги
учун
паҳлавонларни
хушёрликка
чорловчи
шеърий
парчалар
бериладики
,
бу
мавзу
ҳозирда
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқотган
эмас
.
3.
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
даги
жанг
шеърларида
биз
қадимги
туркийлар
-
нинг
жангаворлик
машғулотлари
,
жангчининг
интизоми
,
қатъияти
каби
фазилатларини
кўрамиз
.
Жангнома
руҳидаги
шеърлар
жангчиларга
руҳ
ба
-
ғишлаб
турган
бўлса
ҳам
ажаб
эмас
.
4.
Жангнома
шеърларда
ватан
сарҳадларини
қўриқлаш
,
юрт
мустақилли
-
ги
учун
курашиш
,
ташқи
хатарларга
доимо
сергак
туриш
каби
масалалар
тилга
олинади
.
Бу
эса
ҳозирги
куннинг
асосий
масалаларидан
биридир
.
Шундан
келиб
чиқиб
,
қадимги
туркийлар
бадиий
тафаккурининг
юқорили
-
ги
,
узоқни
кўра
билишини
қай
этиш
жоиз
.
Ҳамма
давр
учун
долзарб
мавзуларни
танлай
олиш
туркийларга
хос
бўлган
хусусиятдир
.
ТЎЛАГОНОВА
ШАҲНОЗА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Қадимги
туркий
битигларда
қўлланган
стереотип
бирликларнинг
кейинги
давр
асарларидаги
вариацияси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
қадимги
туркий
битиглардаги
стереотип
бирлик
-
лар
ҳақида
сўз
боради
.
Хусусан
,
стереотип
бирликларнинг
кейинги
даврга
транс
-
формацияси
мазкур
мақолада
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
.
Қадимги
туркий
тил
,
туркий
битиглар
,
Кул
тигин
,
стереотип
бирликлар
,
адабий
анъана
.
Аннотация
.
Эта
статья
посвящена
стереотипным
единицам
древнетюркских
надпи
-
сей
.
В
частности
,
освещена
трансформация
единиц
стереотипа
в
последующий
период
.
Опорные
слова
и
выражения
:
древнетюркский
язык
,
древнетюркские
надписы
,
Кул
тигин
,
стереотипные
единицы
,
литературые
традиции
.
Abstract.
This article is devoted to the stereotypical units of Old Turkic texts. The
transformation of the stereotypical units to the next period is particularly illuminated in the article.
Keywords and expressions:
Old Turkic language, Old Turkic texts, Kul tigin,
stereotypical units, literary tradition.
