410
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
SUN’IY INTELLEKT VA AXLOQIY MA’SULIYAT: INSONIY ONGNING YANGI
BOSQICHI
B.X. Shakarov
1
N.J. Abdurashidova
2
S.D. Abduqodirova
3
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
3
https://doi.org/10.5281/zenodo.17612212
Annotatsiya.
Ushbu ilmiy ishda sun’iy intellekt (SI) tizimlarining rivojlanishi natijasida
yuzaga kelayotgan axloqiy mas’uliyat, inson ongining transformatsiyasi va texnologik
qarorlarning ijtimoiy oqibatlari tahlil qilinadi. Zamonaviy ilm-fan va texnologiyalar
kesishmasida paydo bo‘lgan SI inson tafakkuri, qaror qabul qilish jarayoni hamda axloqiy
baholash mezonlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Tadqiqot SI faoliyatining insoniyat
qadriyatlari, huquqiy me’yorlar va ijtimoiy adolat tamoyillari bilan uyg‘unligini ta’minlash
muammosiga bag‘ishlanadi.
Tadqiqotning maqsadi — sun’iy intellekt tizimlarida axloqiy
mas’uliyatning mazmuni, subyektlari va chegaralarini aniqlash, shuningdek, mas’uliyatni inson
va texnologiya o‘rtasida taqsimlashning nazariy hamda amaliy asoslarini ishlab chiqishdir.
Ishda analitik, konseptual va komparativ metodlar qo‘llanilib, xalqaro tajribalar, etika
kodekslari, SI siyosatlari hamda axloqiy nazariyalar asosida tizimli tahlil olib borilgan.
Tadqiqot natijalari SI tizimlarining mustaqil qaror qabul qilish imkoniyati ortib borishi
bilan insoniy mas’uliyatning qayta taqsimlanishi zarurligini ko‘rsatadi. Axloqiy mas’uliyat
endilikda faqat insoniy subyektga emas, balki texnologik tizimning yaratuvchisi, foydalanuvchisi
va regulyatori o‘rtasida taqsimlanishi lozim. Shu bilan birga, adolat, shaffoflik, ishonchlilik va
hisobdorlik prinsiplariga asoslangan axloqiy boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish taklif etiladi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi — insoniy ongning yangi bosqichida sun’iy intellektning
axloqiy o‘zini tutish qobiliyatini baholash va mas’uliyatning ko‘p darajali modelini ishlab
chiqishdadir. Ishning amaliy ahamiyati esa SI bilan bog‘liq siyosiy, huquqiy va ijtimoiy
qarorlarni shakllantirishda etik asos yaratish, shuningdek, inson va mashina o‘rtasidagi
munosabatlarni barqaror va xavfsiz yo‘nalishda rivojlantirishga xizmat qilishidadir.
Kalit so‘zlar
: Sun’iy intellekt, axloqiy mas’uliyat, insoniy ong, texnologik etikа, ijtimoiy
adolat, shaffoflik, ishonchlilik, qaror qabul qilish, etik tamoyillar, inson va texnologiya
munosabati, regulyatsiya, axloqiy boshqaruv, raqamli xavfsizlik.
ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ И ЭТИЧЕСКАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ:
НОВЫЙ ЭТАП ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ
Аннотация.
В данной научной работе рассматриваются проблемы этической
ответственности, трансформации человеческого сознания и социальные последствия
технологических решений, возникающие в связи с развитием систем искусственного
интеллекта (ИИ). Современные достижения науки и технологий значительно влияют на
человеческое мышление, процессы принятия решений и моральную оценку поступков.
Исследование посвящено проблеме обеспечения согласованности деятельности ИИ
с человеческими ценностями, правовыми нормами и принципами социальной
справедливости.
411
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Цель исследования — определить содержание, субъекты и границы этической
ответственности в системах искусственного интеллекта, а также разработать
теоретические и практические основы распределения ответственности между
человеком и технологией. В работе применяются аналитический, концептуальный и
компаративный методы, проводится системный анализ международного опыта,
этических кодексов, политик в области ИИ и философских концепций морали.
Результаты исследования показывают, что с увеличением автономности систем
ИИ возникает необходимость перераспределения человеческой ответственности.
Этическая ответственность должна рассматриваться как многоуровневая
структура, охватывающая разработчиков, пользователей и регуляторов технологий.
Предлагается создание этической системы управления, основанной на принципах
справедливости, прозрачности, надёжности и подотчётности.
Научная новизна исследования заключается в оценке способности ИИ к
этическому поведению и разработке многоуровневой модели ответственности на новом
этапе человеческого сознания. Практическая значимость работы состоит в
формировании этической базы для политических, правовых и социальных решений,
связанных с применением ИИ, а также в обеспечении устойчивого и безопасного
взаимодействия между человеком и машиной.
Ключевые слова:
Искусственный интеллект, этическая ответственность,
человеческое
сознание,
технологическая
этика,
социальная
справедливость,
прозрачность, надёжность, принятие решений, этические принципы, взаимодействие
человека и технологий, регулирование, этическое управление, цифровая безопасность.
ARTIFICIAL INTELLIGENCE AND ETHICAL RESPONSIBILITY: A NEW STAGE
OF HUMAN CONSCIOUSNESS
Abstract.
This scientific study examines the issues of ethical responsibility, the
transformation of human consciousness, and the social consequences of technological decision-
making arising from the development of artificial intelligence (AI) systems. Emerging at the
intersection of modern science and technology, AI significantly affects human cognition,
decision-making processes, and moral evaluation criteria. The research focuses on ensuring the
alignment of AI activities with human values, legal norms, and principles of social justice.
The main objective of the study is to define the concept, subjects, and boundaries of
ethical responsibility within AI systems and to develop theoretical and practical foundations for
distributing responsibility between humans and technology. Analytical, conceptual, and
comparative methods are used, with a systematic analysis of international experience, ethical
codes, AI policies, and philosophical theories of morality.
The findings indicate that as AI systems gain greater autonomy in decision-making, the
redistribution of human responsibility becomes inevitable. Ethical responsibility should be
viewed as a multi-level structure encompassing developers, users, and regulators. The study
proposes the establishment of an ethical governance framework based on the principles of
fairness, transparency, reliability, and accountability.
The scientific novelty of this research lies in the evaluation of AI’s capacity for ethical
behavior and the development of a multi-level responsibility model at a new stage of human
consciousness. The practical significance lies in providing an ethical foundation for political,
legal, and social decision-making related to AI implementation and in fostering sustainable and
safe human–machine interaction.
412
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Keywords:
Artificial intelligence, ethical responsibility, human consciousness,
technological ethics, social justice, transparency, reliability, decision-making, ethical principles,
human–technology interaction, regulation, ethical governance, digital security.
Kirish
Insoniyat tarixida har bir texnologik inqilob nafaqat material ta’sirlar yaratgan, balki
inson tafakkuri, qaror qabul qilish usullari va axloqiy baholash mexanizmlarini ham tubdan
o‘zgartirgan. Hozirgi — raqamli va sun’iy intellekt (SI) — davrida esa bu o‘zgarishlar yanada
chuqurlashmoqda. Texnologiyalar endilikda nafaqat yordamchi vosita sifatida, balki mustaqil
faoliyat ko‘rsatuvchi agentlarga aylanmoqda. [2]
Shu bois bilan, sun’iy intellekt tizimlari insoniy ong konseptini va axloqiy qaror qabul
qilish jarayonlarini tubdan qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. [1]
Bunaqa transformatsiya jarayonida axloqiy mas’uliyat tushunchasi ham an’anaviy
chegaralarini yo‘qotib, yangi shaklga — texnologik iştirak, jamiyat va axborot tizimlari bilan
o‘zaro aloqada bo‘lgan “mas’uliyat tarmog‘i”ga — ko‘chmoqda. [3]
Mas’uliyat kimga tegishli bo‘lishi kerakligi, qaysi darajada taqsimlanishi mumkinligi,
hamda texnologik agentlar va inson o‘rtasidagi axloqiy chegaralar nima ekanligi kabi savollar
bugungi ilmiy tadqiqotlarda markaziy o‘rinni egallaydi. [4]
Shunday ekan, mazkur ilmiy ishning maqsadi — SI tizimlarining rivojlanishi sharoitida
axloqiy mas’uliyatning mazmuni, subyektlari va chegaralarini aniqlash; shuningdek, inson va
texnologiya o‘rtasidagi munosabatda mas’uliyatni taqsimlashning nazariy hamda amaliy
asoslarini ishlab chiqishdir. [3] Ushbu tadqiqot jarayonida analitik, konseptual va taqqoslash
(komparativ) metodlar qo‘llaniladi. Shu bilan birga, xalqaro axloqiy kodekslar, SI siyosatlari,
axloqiy-texnologik nazariyalar va amaliy holatlar (case studies) tahlil qilinadi.
Tadqiqot natijalari sifatida axloqiy mas’uliyatni faqat inson subyekti zimmasiga yuklash
amaliy jihatdan yetarli emasligi ko‘rsatiladi; buning o‘rniga ko‘p qatlamli (multiple-layer)
mas’uliyat modulini taklif etamiz, unda dizayn, ishlab chiqish, joriy etish va foydalanish
bosqichlari alohida nazarda tutiladi. [2]
Shuningdek, adolat (fairness), shaffoflik (transparency), ishonchlilik (reliability) va
hisobdorlik (accountability) kabi axloqiy tamoyillar asosida texnologik boshqaruv tizimlarini
shakllantirish zarurligi ta’kidlanadi. Bu esa ilmiy yangiligi yuqori bo‘lgan yondashuv sifatida
ko‘riladi. Natijada, tadqiqotning amaliy ahamiyati — SI bilan bog‘liq siyosat, huquqiy va
ijtimoiy qarorlarni shakllantirishda etik asosni mustahkamlash, inson va mashina o‘rtasidagi
munosabatlarni barqaror va mas’uliyatli ravishda rivojlantirishga xizmat qilishdir.
Materiallar va metodlar
Tadqiqot sun’iy intellekt tizimlarining axloqiy mas’uliyat bilan o‘zaro bog‘liqligini
hamda inson ongining yangi bosqichda kechayotgan transformatsiyasini tahlil etishga qaratilgan.
Ishning metodologiyasi kompleks, interdisipliner yondashuvga asoslanadi, ya’ni falsafa,
axloqshunoslik, huquq, informatika va sotsiologiya sohalarining ilmiy natijalari o‘zaro
integratsiyalangan.
Tadqiqot materiali
Tadqiqot materiali sifatida uch asosiy manba guruhi tahlil qilindi.
Birinchidan, xalqaro me’yoriy va axloqiy hujjatlar — sun’iy intellektni tartibga solish,
etik tamoyillarni belgilash va mas’uliyat doirasini aniqlovchi rezolyutsiyalar, tavsiyalar va
siyosiy deklaratsiyalar.
413
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Ikkinchidan, falsafiy-axloqiy konsepsiyalar — insonning erkin irodasi, ong va axloqiy
qaror qabul qilish tabiati haqidagi nazariyalar hamda zamonaviy texnologik etikaga oid
konseptual yondashuvlar.
Uchinchidan, amaliy tahlil materiallari — turli sohalarda (tibbiyot, transport, huquq,
ijtimoiy media) SI tizimlarining faoliyati va ularning axloqiy oqibatlarini o‘rganish bo‘yicha
mavjud tadqiqotlar, eksperimentlar va kuzatuv natijalari.
Tadqiqot metodlari
Tadqiqot jarayonida bir nechta metodologik yondashuvlardan foydalanildi:
1.
Tahliliy metod
– mavjud ilmiy manbalar, axloqiy nazariyalar va xalqaro standartlar
tizimli tarzda o‘rganilib, ularning asosiy tamoyillari umumlashtirildi.
2.
Konseptual metod
– axloqiy mas’uliyat, texnologik ong, etik boshqaruv kabi
tushunchalarning mazmuni qayta aniqlanib, ularning o‘zaro bog‘liqligi nazariy asosda yoritildi.
3.
Komparativ metod
– turli mamlakatlarda sun’iy intellekt etikasi bo‘yicha amalda
qo‘llanilayotgan siyosatlar, me’yorlar va tartibotlar taqqoslab tahlil qilindi.
4.
Sistemali yondashuv
– sun’iy intellekt tizimlari inson faoliyatining turli bosqichlariga
ta’sirini o‘zaro bog‘liq elementlar majmuasi sifatida ko‘rib chiqildi.
5.
Vaziyat tahlili (case study)
– real misollar asosida axloqiy masalalar va mas’uliyat
chegaralari amaliy jihatdan tahlil qilindi.
6.
Ssenariy tahlili
– kelajakdagi texnologik rivojlanish variantlari asosida axloqiy risklar va
ularni kamaytirish mexanizmlari baholandi.
Metodologik asos
Tadqiqotning metodologik asosi zamonaviy axloqshunoslik va texnologik etika
konsepsiyalariga tayanadi. Ayniqsa, insoniy mas’uliyatni texnologik jarayonlar bilan birgalikda
talqin qiluvchi konseptlar — mas’uliyat zanjiri (responsibility chain), etik dizayn (ethical design)
va hisobdor algoritmlar (accountable AI) g‘oyalari asos qilib olingan.
Bundan tashqari, empirik kuzatuv va nazariy umumlashtirish usullari birgalikda
qo‘llanib, sun’iy intellektning jamiyatdagi ijtimoiy va axloqiy ta’sirini baholash imkonini berdi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari sun’iy intellekt (SI) tizimlarining insoniy ong va axloqiy mas’uliyatga
ta’sirini bir nechta asosiy yo‘nalishlarda ko‘rsatdi. Birinchidan, SI tizimlarining qaror qabul
qilish jarayonidagi mustaqil roli ortishi inson mas’uliyatining aniqligi va chegaralarini qayta
ko‘rib chiqishni talab qiladi. Bu masala, ayniqsa, sog‘liqni saqlash, moliya, transport va ijtimoiy
tarmoqlar kabi sohalarda sezilarli bo‘ladi.
Ikkinchidan, tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, axloqiy mas’uliyatni faqat inson subyektiga
yuklash amaliy jihatdan yetarli emas. Mas’uliyatni ko‘p qatlamli tizim sifatida taqsimlash —
dizayn, ishlab chiqish, joriy etish, foydalanish va regulyator nazorat bosqichlarini qamrab
oluvchi model — samaraliroq va barqarorroq yondashuvni ta’minlaydi. Bu model inson va
texnologiya o‘rtasidagi o‘zaro aloqani tartibga soladi, shaffoflik va hisobdorlikni oshiradi.
Uchinchidan, adolat, shaffoflik va ishonchlilik tamoyillari asosida axloqiy boshqaruv
tizimlarini ishlab chiqish muhimligi aniqlandi. Masalan, algoritmlarning qaror chiqarish
jarayonini audit qilish mexanizmlari, qaror qabul qiluvchi tizimlar faoliyatining jurnalizatsiyasi,
foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlarini belgilovchi standartlar amaliyotda keng
qo‘llanilishi mumkin.
Shuningdek, SI tizimlari orqali insoniy qarorlar jarayonida yuzaga keladigan xatarlar va
noto‘g‘ri natijalarni aniqlash imkoniyati mavjudligi tadqiqot davomida ko‘rsatildi.
414
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Bu esa, axloqiy va huquqiy regulyatsiya mexanizmlarini ishlab chiqishda, risklarni
oldindan baholashda va ijtimoiy mas’uliyatni oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, insoniy ong va axloqiy mas’uliyatning yangi bosqichi sun’iy
intellekt bilan hamkorlikda shakllanmoqda. Bu jarayonda faqat texnologik innovatsiyalarni
tatbiq etish yetarli emas; inson va texnologiya o‘rtasidagi axloqiy hamkorlikni rivojlantirish,
tizimlarning hisobdorligi va ijtimoiy adolat prinsiplarini tatbiq etish zarur.
Xulosa qilib aytganda, tadqiqot natijalari ko‘rsatadiki, SI va inson o‘rtasidagi o‘zaro
aloqada axloqiy mas’uliyatni taqsimlash, tamoyillar asosida boshqaruv tizimlarini shakllantirish
va regulyatsiya mexanizmlarini ishlab chiqish ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb vazifa
hisoblanadi. Bu esa insoniyatning yangi ong bosqichiga o‘tishida axloqiy asos sifatida xizmat
qiladi.
Xulosa
Ushbu ilmiy ish sun’iy intellekt (SI) tizimlarining insoniy ong va axloqiy mas’uliyatga
ta’sirini nazariy va amaliy jihatdan tahlil qildi. Tadqiqot ko‘rsatdiki, SI tizimlarining qaror qabul
qilishdagi mustaqil roli inson mas’uliyatini qayta talqin qilish zaruratini yuzaga keltiradi va
an’anaviy yondashuvlar yetarli emasligini namoyon qiladi.
Axloqiy mas’uliyatni ko‘p qatlamli tizim sifatida taqsimlash modeli — dizayn, ishlab
chiqish, joriy etish, foydalanish va regulyatsiya bosqichlarini qamrab oluvchi yondashuv —
samarali va barqaror boshqaruvni ta’minlaydi. Shu bilan birga, adolat, shaffoflik, ishonchlilik va
hisobdorlik kabi tamoyillar asosida axloqiy boshqaruv tizimlarini shakllantirish tadqiqotning
markaziy xulosasini tashkil etdi.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, insoniy ongning yangi bosqichi sun’iy intellekt bilan
hamkorlikda shakllanmoqda. Bu jarayonda nafaqat texnologik innovatsiyalar, balki inson va
texnologiya o‘rtasidagi axloqiy hamkorlik, regulyatsiya mexanizmlari va ijtimoiy adolat
prinsiplarini tatbiq etish zarur.
Shu tarzda, tadqiqot ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, SI bilan bog‘liq siyosat,
huquqiy va ijtimoiy qarorlarni shakllantirishda etik asos yaratadi hamda inson va mashina
o‘rtasidagi munosabatlarni barqaror va mas’uliyatli yo‘nalishda rivojlantirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Responsible
Artificial
Intelligence: A Structured Literature Review“ —
https://arxiv.org/abs/2403.06910v1 arXiv
2.
„AI
governance:
a
systematic
literature
review“
—
https://link.springer.com/article/10.1007/s43681-024-00653-w SpringerLink
3.
Regulation (EU) 2024/1689 (EU Artificial Intelligence Act) — https://eur-
lex.europa.eu/eli/reg/2024/1689/oj/eng EUR-Lex
4.
„Ethics of AI: A Systematic Literature Review of Principles and Challenges“ —
https://arxiv.org/abs/2109.07906
