512
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
TIRIK MATERIYANING OʻZINI ANGLASH XUSUSIYATI: BIOFIZIK ENERGIYA
VA TIBBIY-BIOLOGIK MEXANIZMLAR UYGʻUNLIGI
B.X. Shakarov
1
S.M. Kuryazova
2
Sh.Sh. Xolmetov
3
M.I. Normurodova
4
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi, assistenti
1
Gistologiya va tibbiy biologiya kafedrasi, dotsenti
2
Informatika va biofizika kafedrasi, assistenti
3
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
4
https://doi.org/10.5281/zenodo.17630022
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tirik materiyaning o‘zini anglash xususiyati, uning biofizik
energiya oqimlari va tibbiy-biologik mexanizmlar bilan uzviy bog‘liqligi ilmiy nuqtai nazardan
tahlil qilinadi. O‘zini anglash jarayoni organizmning ichki muvozanatini baholash, tashqi muhit
signallarini qayta ishlash va ularga mos javob shakllantirish kabi murakkab funksional tizimlar
bilan uyg‘unlashgan holda namoyon bo‘ladi. Biofizik energiya oqimlari — ionlar harakati,
membrana
potentsiallari,
elektrodinamik
maydonlar
va
hujayra
ichki
energetik
transformatsiyalari — tirik tizimlarda axborot uzatilishi va signallarni idrok etishning asosiy
mexanizmlaridan biri sifatida e’tirof etiladi.
Shuningdek, maqolada nerv tizimining elektr-sezgirligi, miya bioelektrik faoliyatining
o‘zini anglash jarayoniga ta’siri, hamda fiziologik va molekulyar jarayonlarning uyg‘un
koordinatsiyasi batafsil yoritiladi. Biologik mexanizmlarning integratsiyasi, ya’ni
neyrofiziologik, biokimyoviy va biofizik jarayonlarning bir butun tizim sifatida ishlashi tirik
materiyaning o‘zini anglash qobiliyatining evolyutsion va funksional asoslarini belgilaydi.
Tadqiqot doirasida ushbu mexanizmlarning bir-biri bilan o‘zaro ta’sir darajasi, ularning
tibbiy va bioenergetik amaliyotlarda qo‘llanish imkoniyatlari ham ko‘rib chiqiladi. Mazkur ish
tirik materiyaning o‘zini anglash fenomenini fizik, biologik va tibbiy mezonlar kesimida
o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, zamonaviy ilmiy konsepsiyalar bilan uyg‘un holda izohlanadi.
Kalit so’zlar:
Tirik materiya, o‘zini anglash, biofizik energiya, bioelektrik faoliyat,
neyrofiziologiya, tibbiy-biologik mexanizmlar, axborot uzatish, membrana potentsiali, energetik
muvozanat, biologik integratsiya.
САМОПОЗНАНИЕ ЖИВОЙ МАТЕРИИ: СИНХРОНИЗАЦИЯ БИОФИЗИЧЕСКОЙ
ЭНЕРГИИ И МЕДИЦИНСКО-БИОЛОГИЧЕСКИХ МЕХАНИЗМОВ
Аннотация.
В данной статье рассматривается свойство самосознания живой
материи, а также взаимосвязь биоэнергетических процессов с медицинско-
биологическими механизмами. Процесс самосознания проявляется как способность
организма оценивать внутреннее состояние, воспринимать сигналы внешней среды и
формировать адаптивные ответы, что обеспечивается сложными функциональными
системами. Биоэнергетические процессы — движение ионов, мембранные потенциалы,
электродинамические поля и внутриклеточные энергетические преобразования —
рассматриваются как фундаментальные механизмы передачи информации и восприятия
сигналов в живых системах. Кроме того, подробно анализируется роль нервной системы,
биоэлектрической активности мозга и координации физиологических и молекулярных
процессов в формировании самосознания.
513
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Интеграция нейрофизиологических, биохимических и биофизических процессов
представляется основой эволюционного и функционального формирования способности
живой материи к самопознанию. Рассматриваются также перспективы применения
этих механизмов в медицине и биoэнергетике. Работа направлена на комплексное
изучение феномена самосознания через призму физических, биологических и медицинских
концепций.
Ключевые слова:
живая материя, самосознание, биофизическая энергия,
биоэлектрическая активность, нейрофизиология, медицинско-биологические механизмы,
передача информации, мембранный потенциал, энергетический гомеостаз, биологическая
интеграция.
SELF-AWARENESS OF LIVING MATTER: INTEGRATION OF BIOPHYSICAL
ENERGY AND MEDICAL-BIOLOGICAL MECHANISMS
Article.
This article analyzes the self-awareness property of living matter and the
interrelation between bioenergetic processes and medical–biological mechanisms. Self-
awareness is viewed as the organism’s ability to evaluate its internal state, perceive external
signals, and generate adaptive responses, all of which depend on complex functional systems.
Bioenergetic processes—ion fluxes, membrane potentials, electrodynamic fields, and
intracellular energy transformations—are interpreted as fundamental mechanisms of
information transmission and signal perception in living systems.
The article further examines the role of the nervous system, the brain’s bioelectrical
activity, and the coordinated interaction of physiological and molecular processes in shaping
self-awareness. The integration of neurophysiological, biochemical, and biophysical
mechanisms is presented as the evolutionary and functional foundation for the emergence of self-
recognition in living matter. The study also considers the potential medical and bioenergetic
applications of these mechanisms. The work aims to provide a comprehensive analysis of the
phenomenon of self-awareness through the combined perspectives of physical, biological, and
medical sciences.
Keywords:
living matter, self-awareness, biophysical energy, bioelectrical activity,
neurophysiology, medical-biological mechanisms, information transfer, membrane potential,
energetic balance, biological integration.
Kirish
Tirik materiyaning o‘zini anglash xususiyati biologik tizimlarning murakkab tashkil
etilishi, axborotni qayta ishlash darajasi va o‘zini boshqarish mexanizmlarining rivojlanganligi
bilan bog‘liq fundamental fenomen sifatida qaraladi [1] [2]. O‘zini anglash tirik organizmlarda
faqat nerv tizimi mavjud bo‘lgan darajalarda emas, balki molekulyar va hujayraviy muvozanatni
saqlashga qaratilgan avto-regulyator mexanizmlar doirasida ham kuzatiladi, bu esa uni
evolyutsion nuqtai nazardan yanada kengroq talqin qilishga imkon beradi [2] [3]. O‘zini anglash
jarayoni tirik organizmlarning o‘zining ichki holatini aniqlash, metabolik ko‘rsatkichlarni tahlil
qilish, tashqi stimullarga mos ravishda javob ishlab chiqish va barqaror faoliyatni ta’minlash
imkonini beradigan neyrofiziologik, biokimyoviy va biofizik tizimlarning integratsiyasiga
tayangan holda shakllanadi [2] [3].
Bu jarayonning markazida hujayralarda kechadigan ion oqimlari, membrana
potentsiallarining o‘zgarishi, elektr signallarning uzatilishi va energetik almashinuvning
uzluksizligini ta’minlaydigan biofizik mexanizmlar turadi [1] [4].
514
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Ion kanallarining ochilishi va yopilishi, elektrokimyoviy gradientlar hosil bo‘lishi, ATP
sintezi va mitoxondriyal faoliyat kabi omillar organizmning o‘z holati haqida axborot yig‘ish va
uni mos ravishda boshqarish qobiliyatining fizik asosini tashkil qiladi [4] [5]. Ayniqsa, biofizik
energiya oqimlarining barqarorligi hujayra darajasida sezgirlik, moslashuvchanlik va o‘z-o‘zini
tiklash mexanizmlarini qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa o‘zini anglashning dastlabki fiziologik
pog‘onalaridan biridir [3] [5].
Miya bioelektrik faolligi – ritmik to‘lqinlar, neyronlararo sinxronlashuv va elektr
impulslarining qayta ishlab chiqilishi – kognitiv funksiyalar va ong darajasining muhim
fiziologik ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi [4] [5]. Neyron tarmoqlardagi osillator faollik, alohida
neyronlarning integrator funksiyasi, sinaptik plastiklik va tarmoqlararo elektr bog‘lanishlar
o‘zini anglashni shakllantiruvchi neyrobiologik asos sifatida maydonga chiqadi [5] [6]. Ushbu
bioelektrik jarayonlarning intensivligi va fazoviy uyg‘unligi o‘zini anglashning chuqurligi bilan
bevosita bog‘liq bo‘lib, yuqori chastotali ritmlarning ustunligi idrok, diqqat va o‘z-o‘zini
baholash kabi jarayonlarning faollashuviga olib keladi [5] [6]. Shuningdek, signallarni uzatish
tezligi, sinaptik kuchayish darajasi va neyron tarmoqlaridagi elektr faollik tirik materiyada
axborotni qayta ishlash samaradorligini belgilovchi asosiy energiya talab qiluvchi jarayonlardan
biridir [3] [6].
Biologik tizimlarning o‘zini anglashga doir xususiyatlari nafaqat nerv tizimi darajasida,
balki hujayra va molekula miqyosida ham namoyon bo‘ladi, chunki hujayralar o‘z faoliyatini
boshqarishda biofizik signallar, biokimyoviy vositachilar, gen ekspressiyasi va energetik
sikllarning muvofiqlashtirilgan ishiga tayanadi [2] [7]. Hujayraning tashqi muhitga javob
qaytarish qobiliyati, o‘z strukturasini tiklash imkoniyati va stress omillariga moslashishi uning
o‘z holatini baholash va tartibga solish mexanizmlarining mavjudligidan dalolat beradi [7] [8].
Evolyutsion jarayonda bu integratsiya yanada murakkablashib, tirik organizmlarning o‘z
holatini idrok etish, qo‘zg‘aluvchanlikka javob qaytarish, tashqi muhitga moslashish va
murakkab adaptatsion mexanizmlarni shakllantirish qobiliyatini kuchaytirgan [7] [8].
Shu bois, tirik materiyaning o‘zini anglash fenomeni zamonaviy biologiya, biofizika,
neyrofiziologiya va tibbiyot kesimida ko‘p qatlamli ilmiy tahlilni talab qiladigan murakkab
hodisa sifatida e’tirof etiladi [1] [8]. Bu fenomenning chuqur tadqiqi inson salomatligi, asab
tizimi kasalliklari, miya faoliyatining buzilishlari va bioenergetik muvozanatga taalluqli klinik
vaziyatlarda diagnostika va terapiya imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi [6] [8].
Material va metodlar
Ushbu tadqiqotda tirik materiyaning o‘zini anglash xususiyatini belgilovchi biofizik
energiya oqimlari va tibbiy-biologik mexanizmlarning integratsiyalashgan faoliyati tizimli tahlil
qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini neyrofiziologiya, biofizika, molekulyar biologiya va
biokimyo fanlari doirasida qo‘llaniladigan zamonaviy eksperimental va nazariy yondashuvlar
tashkil etdi. Analitik jarayonning birinchi bosqichida hujayra darajasidagi ion almashinuvlari,
membrana potentsiallarining dinamikasi, bioelektrik signallar shakllanishi va metabolik
energetika jarayonlari bo‘yicha mavjud ilmiy konsepsiyalar taqqoslandi. Bunda hujayra
elektrofiziologiyasiga oid ma’lumotlar, ion kanallari faoliyati, sinaptik uzatish mexanizmlari va
bioenergetik sikllarning funksional ahamiyati o‘rganildi.
Tadqiqotning keyingi bosqichida neyron tarmoqlarning bioelektrik faolligi, ritmik
to‘lqinlar, neyronlararo sinxronlashuv va axborot uzatish samaradorligini baholovchi fiziologik
yondashuvlardan foydalanildi. Miya faoliyatini o‘rganishda elektroensefalografik tahlil,
bioelektrik parametrlar modellashtirish usullari va neyron dinamika modellaridan olingan
515
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
nazariy ma’lumotlar qo‘llanildi. Ushbu metodik asosda miya ritmlarining fazoviy-vaqtinchalik
tuzilishi, neyron klasterlarining o‘zaro aloqasi va axborot oqimlarini qayta ishlash mexanizmlari
tahlil qilindi.
Biofizik energiya oqimlarini baholashda energetik almashinuvning molekulyar
bosqichlarini tavsiflovchi nazariy ma’lumotlar, xususan ATP sintezi, oksidlovchi fosforlanish
jarayonlari, hujayra elektrodinamik maydonlarining barqarorligi va bioenergetik balansni
ta’minlovchi mexanizmlar o‘rganildi. Bu ma’lumotlar asosida energetik jarayonlar va hujayraviy
sezgirlik o‘rtasidagi bog‘liqlik strukturaviy va funksional mezonlarda tahlil qilindi.
Shuningdek, biologik tizimlarning o‘zini anglash qobiliyatiga taalluqli adaptatsion
mexanizmlar, stressga javob reaksiyalari, avto-regulyator tizimlar va homeostatik jarayonlar
fiziologik nuqtai nazardan baholandi. Tahlilda tizimli yondashuv qo‘llanilib, hujayra, to‘qima,
organ va tizimlar darajasidagi integratsiyalashgan mexanizmlar o‘zaro solishtirildi. Ularning
funksional uyg‘unligi tirik materiyada axborotni qayta ishlash va o‘zini boshqarish
jarayonlarining asosiy komponenti sifatida o‘rganildi.
Metodologik jarayonning yakuniy bosqichida olingan nazariy ma’lumotlar
umumlashtirildi, turli ilmiy manbalardan olingan ma’lumotlar strukturaviy tahlil asosida tartibga
solindi va o‘zini anglash fenomeni bir butun tizim sifatida baholandi. Ushbu yondashuv tirik
materiyaning biofizik, fiziologik va biokimyoviy mexanizmlar orqali o‘zini anglash qobiliyatini
shakllantiruvchi asosiy omillarni aniqlash imkonini berdi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, tirik materiyaning o‘zini anglash qobiliyati turli
biologik tizimlarning integratsiyalashgan faoliyati bilan uzviy bog‘liqdir. Hujayra darajasida ion
oqimlarining o‘zaro uyg‘un harakati va membrana potentsiallarining dinamik o‘zgarishi axborot
uzatishning barqaror mexanizmini ta’minlaydi. Ushbu jarayonlar hujayra ichki energetik
balansini saqlash va tashqi muhitga adaptatsion javob qaytarishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, biofizik energiya oqimlari hujayra va to‘qimalar darajasida axborotni tez va aniq
uzatish imkoniyatini yaratadi, bu esa tirik materiyaning sezgirligini oshiradi.
Miya faoliyati bo‘yicha olingan nazariy tahlillar, ritmik to‘lqinlar va neyronlararo
sinxronlashuvning o‘zini anglash jarayonidagi rolini tasdiqlaydi. Yuqori chastotali ritmlar
kognitiv faollik va idrokning oshishiga, past chastotali ritmlar esa dam olish va regeneratsiya
jarayonlariga moslashuvchanlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Natijalardan ko‘rinib turibdiki,
bioelektrik faollikning fazoviy va vaqtinchalik uyg‘unligi o‘zini anglashning chuqurligi va
tezkorligini belgilovchi muhim parametrdir. Bu xulosa tirik materiyaning energiya va axborot
oqimlarini birlashtiruvchi integratsiyalashgan tizim sifatida qarash mumkinligini ko‘rsatadi.
Biokimyoviy va molekulyar mexanizmlar, xususan ATP sintezi, oksidlovchi fosforlanish
va ion kanallarining faoliyati tirik organizmning o‘zini anglash qobiliyatini qo‘llab-quvvatlovchi
asosiy komponentlar sifatida namoyon bo‘ladi. Energetik resurslarning barqarorligi hujayra
sezgirligi va adaptiv javob berish tezligini oshiradi, bu esa organizmning ichki muhitini
optimallashtirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, nerv tizimi va hujayra energetik
mexanizmlarining uyg‘unligi o‘zini anglash fenomenini faqat neyrofiziologik nuqtai nazardan
emas, balki butun organizmning biologik integratsiyasini hisobga olgan holda tushuntirish
imkonini beradi.
Natijalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, tirik materiyaning o‘zini anglash qobiliyati
murakkab tizimlar o‘rtasidagi interaktiv aloqalar orqali shakllanadi.
516
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Hujayra va to‘qimalar darajasidagi biofizik energiya oqimlari, molekulyar mexanizmlar
va nerv tizimi faoliyatining integratsiyasi bir butun tizim sifatida tirik materiyada axborot
uzatish, idrok qilish va adaptiv javob berish jarayonlarini ta’minlaydi.
Shu asosda, tirik materiyaning o‘zini anglash qobiliyati — nafaqat fiziologik hodisa,
balki murakkab biofizik va biokimyoviy tizimlarning uyg‘un ishlashidan kelib chiqadigan
funktsional holat sifatida baholanishi mumkin.
Xulosalar
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, tirik materiyaning o‘zini anglash qobiliyati
murakkab biologik tizimlarning integratsiyalashgan faoliyati natijasida yuzaga keladi. Hujayra
va to‘qimalar darajasidagi biofizik energiya oqimlari, molekulyar mexanizmlar va nerv
tizimining faoliyati o‘zaro uyg‘unlashib, axborotni tezkor qayta ishlash, ichki muhitni
optimallashtirish va adaptiv javoblarni shakllantirish imkonini beradi. Shu tarzda tirik materiya
o‘zini baholash va boshqarish qobiliyatiga ega bo‘ladi.
Olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘zini anglash fenomeni nafaqat neyrofiziologik
yoki molekulyar jarayonlarga bog‘liq, balki biofizik va biokimyoviy mexanizmlarning uyg‘un
ishlashidan kelib chiqadigan kompleks hodisa sifatida qaraladi. Energetik va axborot
oqimlarining barqarorligi hujayra sezgirligi, adaptiv javob tezligi va organizmning ichki muhitini
boshqarish samaradorligini belgilaydi.
Shuningdek, tirik materiyaning o‘zini anglashini o‘rganish nafaqat fundamental
biologiya, balki tibbiyot va bioenergetika sohalarida ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu
fenomenni chuqur tahlil qilish asab tizimi kasalliklarini aniqlash, miya faoliyatining
buzilishlarini diagnostika qilish, shuningdek, adaptiv va homeostatik mexanizmlarni
optimallashtirish bo‘yicha zamonaviy terapiya usullarini ishlab chiqishda qo‘llanilishi mumkin.
Umuman olganda, tirik materiyaning o‘zini anglash qobiliyati biofizik, biokimyoviy va
neyrofiziologik tizimlarning uyg‘un integratsiyasi natijasida yuzaga keladigan murakkab, ko‘p
qirrali va evolyutsion jihatdan rivojlangan hodisa sifatida qaraladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Billman G.E.
Homeostasis: The Underappreciated and Far Too Often Ignored Central
Organizing
Principle
of
Physiology
.
Frontiers
in
Physiology.
2020.
https://doi.org/10.3389/fphys.2020.00200 Ohio State University+1
2.
Barbieri M.
Biosemiotics: a new understanding of life
. Naturwissenschaften. 2008.
https://doi.org/10.1007/s00114-008-0368-x PubMed
3.
ScienceDirect.
Biosemiotics
–
an
overview
.
https://www.sciencedirect.com/topics/immunology-and-microbiology/biosemiotics
ScienceDirect
4.
Roohi-Azizi M., et al.
Changes of the brain’s bioelectrical activity in cognition,
consciousness, and some mental disorders
. Med J Islam Repub Iran. 2017.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5804435/ PMC
5.
De la Fuente I.M., et al.
Self-Organization and Information Processing: From Basic
Enzymatic Systems to Complex Cellular Behavior
. Frontiers in Genetics. 2021.
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fgene.2021.644615/full Frontiers
6.
Tkačik G.
Information Processing in Biochemical Networks
. Annual Review of
Biophysics.
(2025).
https://www.annualreviews.org/content/journals/10.1146/annurev-
517
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
7.
Sharpe M.
Introducing Biological Energetics: How Energy and Information Control the
Living
World
.
Integrative
and
Comparative
Biology.
2011.
https://academic.oup.com/icb/article/51/4/648/606177 OUP Academic
8.
Arapova Y.Y., Popov I.A., et al.
Studies of Cognitive Functions and the Organization of
Brain Bioelectrical Activity during Waking and Sleep in Patients with Frontal Lobe
Tumors
. Neurosci Behav Physiol. 2022. https://doi.org/10.1007/s11055-022-01328-x
