548
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
YAKKAKURASHCHI QIZLARNING MUSOBAQA OLDI TAYYORGARLIGIDA
BERILADIGAN YUKLAMALARNI REJALASHTIRISH
Umarov Qaxxorjon Abbosovich
P.f.b.f.d (PhD), Professor v.b.
Oriental universitet. Toshkent sh.
E-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.17646389
Аннотация.
Ушбу мақолада яккакураш спорт турлари (Кикбокс, қўл-жанги, ММА
ва бошқалар) билан шуғулланувчи спортчи қизларнинг мусобақа олди тайёргарлигида
бериладиган турли хил юкламаларни илмий асосда режалаштириш масалалари
ёритилган. Яккакурашчи қизлар физиологияси, гормонал ҳолати, психо-эмоционал
тайёргарлиги, тикланиш хусусиятлари ва юкламаларни тақсимлашда қўлланиладиган
замонавий методик ёндашувлар таҳлил қилинган. Мусобақага тайёргарликнинг 4
ҳафталик цикли бўйича амалий тавсиялар тақдим этилган.
Kalit so‘zlar:
yakkakurashchi sportchi qizlar, yuklamani rejalashtirish, musobaqa oldi
tayyorgarlik, periodlashtirish, jismoniy tayyorgarlik.
ПЛАНИРОВАНИЕ НАГРУЗОК ПРИ ПРЕДСОРЕВНОВАТЕЛЬНОЙ ПОДГОТОВКЕ
ДЕВУШЕК-ЕДИНОБОРЦОВ
Аннотация.
В данной статье освещены вопросы научно обоснованного
планирования различных нагрузок в предсоревновательной подготовке спортсменок,
занимающихся видами единоборств (кикбокс, рукопашный бой, ММА и др.).
Проанализированы современные методические подходы, применяемые при
физиологии,
гормональном
состоянии,
психоэмоциональной
подготовленности,
особенностях восстановления и распределении нагрузок девушек-боевиц. Представлены
практические рекомендации по 4-недельному циклу подготовки к соревнованиям.
Ключевые
слова:
спортсменки-единоборцы,
планирование
нагрузки,
предсоревновательная подготовка, периодизация, физическая подготовка.
Kirish
Oxirgi yillarda O‘zbekistonda va jahon sport maydonlarida qizbolalarning yakkakurash
turlaridagi ishtiroki sezilarli darajada oshdi. Bu esa ularning tayyorgarlik jarayonini ilmiy asosda
tashkil etishni talab qiladi. Musobaqa oldi tayyorgarlik davri sportchining butun yillik
mashg‘ulot sikllarida eng muhim bosqichlardan hisoblanadi, chunki aynan ushbu davrda
sportchining funksional holati, texnik-taktik tayyorgarligi va ruhiy barqarorligi eng yuqori
darajaga keltiriladi.
Yakkakurashchi sportchi qilarning fiziologik va gormonal xususiyatlar (mushak
kuchining nisbatan pastligi, tiklanish jarayonining sekinroq kechishi, emotsiyalarga sezgirlik,
ba’zi jarayonlarda og‘riqka tezroq reaksiya qilish) yuklamalarni rejalashtirishda alohida
yondashuvni talab qiladi.
Yakkakurashchi sportchi qilar fiziologiyasining yuklamalar rejalashtirishdagi ahamiyati.
Mushak kuchining xususiyatlari:
Qizlarda tez qisqaruvchi (II tip) mushak tolalarining ulushi erkaklarga nisbatan kamroq
bo‘lgani uchun: maksimal kuch, portlovchi kuch maksimal tezlikga muvofiq ravishda pastroq
bo‘ladi. Shu bilan birga, yakkakurashchi sportchi qilarning uzoqroq davom etuvchi o‘rta
intensivli yuklamalarga yaxshiroq chidamlidir.
549
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Kardio-respirator xususiyatlar.
Tekshiruvlar shuni ko‘rsatadiki:
yurak tezlik bilan «pik zona»ga kirib boradi
anaerob yuklamadan keyin tiklanish 10–20% sekin kechadi
Shu bois musobaqa oldi davrida yuklamalar intervalini, dam olish vaqtlarini aniq
meyorlash muhim.
Gormonal omillar:
Ayniqsa menstrual sikl fazalari ahamiyatli:
follikul fazasida – kuch va tezlik ko‘rsatkichlari yuqori.
lyutein fazasida – charchoq tez yuzaga keladi.
Shu sabab musobaqa oldi tayyorgarlikda yuklama individual monitoring asosida
belgilanishi lozim.
Musobaqa oldi tayyorgarlikda periodlashtirish modellari.
An’anaviy periodlashtirish.
Yuklama hafta sayin oshirilib, so‘ng musobaqadan oldin kamaytiriladi. Bu usul
ommabop bo‘lsa-da, yakkakurashchi sportchi qilar uchun har doim mos kelavermaydi.
To‘lqinsimon (noan’anaviy) periodlashtirish
Intensivlik va hajm hafta ichida o‘zgarib boradi.
Uning afzalliklari:
ortokanik tiklanish imkoni yuqori
stress omillari kamayadi
jarayon samaraliroq bo‘ladi
Blokli periodlashtirish.
Maxsus yuklamalar bloklar orqali beriladi:
Akkumulyatsiya (bazaviy kuch, umumiy chidamlilik)
Transformatsiya (anaerob funksiya, maxsus tezlik)
Realizatsiya (musobaqa oldi pik holat)
Blok modellari elita sportchilari uchun juda buyuk samara beradi.
1-jadval.
Yakkakurashchi sportchi qilarning musobaqa oldi davrida yuklamalarini rejalashtirish
№
Yuklama turi
Ulushi (%)
Mazmuni
1.
Texnik-taktik
35–45 %
yurishlar, urinishlar, kombinatsiyalar,
sparring
2.
Kuch va portlovchi kuch
20–25 %
pliometrika, tezkor kuch mashqlari
3.
Anaerob chidamlilik
15–20 %
interval yuklamalar, yuqori shiddatli
davriy mashqlar
4.
Aerob tayyorgarlik
5–10 %
yengil yugurish, soya bilan kurash
5.
Gibkost va mobillik
10 %
lateral va dinamik cho‘zilish
6.
Ruhiy tayyorgarlik
5 %
vizualizatsiya, stressni boshqarish
Izox:
Bu jadvalda bokschi qizlar terma jamoasining 2022 yil musobaqaoldi tayyorgarligi
bosqichida amalda qo‘llanilgan.
Yakkakurashchi sportchi qilarning мusobaqa oldi tayyorgarlikning 4 haftalik
namunaviy yuklamalar o‘quv-yig‘ini mashg‘ulot rejasi.
1-hafta: Intensivlikni oshirish davri
550
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
4–5 raund sparring
30:10 HIIT mashg‘uloti
70–80% UPM kuch mashqlari
Reaksiya tezligini oshirish mashqlari
2-hafta: Umumiy yuqori shiddatli maxsus tayyorgarlik
Laktatga chidamlilik mashqlari
Chuqur sakrashlar, pliometrika
Qarshilik bilan texnika mashqlari
Nazorat janglari.
3-hafta: Teypirovaniye (yuklamani kamaytirish) davri
Yuklama hajmi 30–40% kamaydi
Texnikada aniqlikka e’tibor
85–90% intensivlikda qisqa seriyalar
Ruhiy tayyorgarlik mashg‘ulotlari
4-hafta: Musobaqa haftasi
20–30 daqiqalik yengil mashg‘ulotlar
Jismoniy zo‘riqishdan qochish
Taktik rejani finallash
To‘liq tiklanish (masaj, cho‘zilish, nafas mashqlari)
2-jadval.
Yakkakurashchi sportchi qilarning musobaqa oldi tayyorgarligi bosqichida
menstruatsiya xolati ko‘rsatmalari
№
Sikl fazasi
Jismoniy holat
Mashg‘ulot tavsiyasi
3.
Follikul fazasi
kuch va tezlik yuqori
kuch va tezlik mashqlarini
ko‘paytirish
2.
Ovulyatsiya
maksimal jismoniy
tayyorgarlik
yuqori shiddatli intervallar
3.
Lyutein fazasi
charchoq tez paydo
bo‘ladi
hajmni kamaytirish, texnikada ishlash
4.
Menstruatsiya
energiya past
yengil yuklamalar, mobillik
Izox:
Bu ko‘rsatkichlar bokschi qizlar terma jamoasida musobaqaoldi
tayyorgarligida nazorat qilib borilgan.
Yakkakurashchi qizlarning ruhiy tayyorgarlikning ahamiyati.
Yakkakurashchi sportchi qilarda musobaqa oldi stress, xavotir va emotsional tebranmalar
ko‘proq uchraydi. Shu bois quyidagi usullar ijobiy natija beradi:
1)
vizualizatsiya (o‘ziga ishonchni oshirish)
2)
musobaqa oldi nafas texnikalari
3)
jangni oldindan modellashtirish
4)
trener va jamoa tomonidan ijobiy muhit yaratish
Tiklanish va ovqatlanish strategiyalari.
Tiklanish usullari:
Krioterapiya (5–7 daqiqa)
Fassial massaj va rolik bilan ishlash
551
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
8–9 soatlik tungi uxlash
35–45 ml/kg suv ichish
Ovqatlanish tavsiyalari:
-
temirga boy mahsulotlar (gemoglobin o‘ta muhim)
-
uglevodlar bilan energiya zaxirasini to‘ldirish
-
oqsilli oziqlanish (1,6–2 g/kg/kun)
-
OMEGA–3 qo‘shimchalari
Xulosa.
Yakkakurashchi sportchi qilarning musobaqa oldi tayyorgarligida yuklamalarni
rejalashtirish ularning fiziologik, gormonal, psixo-emotsional xususiyatlarini hisobga olgan
holda tashkil etilsa, jismoniy va taktik ko‘rsatkichlar sezilarli darajada oshadi. To‘g‘ri
periodlashtirilgan yuklamalarni, muntazam monitoring qilish, o‘z vaqtida tiklanish, ruhiy
tayyorgarlik va minstrual xolatini nazorat qilish, xamda o‘zgarish xolatlarida yuklamalarni
meyorli periodlashtirish sportchining oldinda turgan musobaqada yuqori natija ko‘rsatishini
ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yixati.
1. Xalqaro ilmiy adabiyotlar.
1.
Bompa, T., & Haff, G. (2009).
Periodization: Theory and Methodology of Training
.
Human Kinetics.
2.
McArdle, W., Katch, F., & Katch, V. (2014).
Exercise Physiology: Nutrition, Energy,
and Human Performance
. Lippincott Williams & Wilkins.
3.
Smith, M. S. (2006). Physiological profile of female combat sport athletes.
Journal of
Sports Science & Medicine
, 5(3), 567–575.
4.
Franchini, E., Brito, C. J., & Artioli, G. (2012). Weight loss in combat sports:
physiological, psychological and performance effects.
Journal of the International
Society of Sports Nutrition
, 9(1), 52–60.
5.
Kraemer, W. J., & Ratamess, N. (2004). Fundamentals of resistance training.
Medicine
& Science in Sports & Exercise
, 36(4), 674–688.
6.
Halson, S. (2014). Monitoring training load to understand fatigue in athletes.
Sports
Medicine
, 44(2), 139–147.
7.
Bishop, D. (2003). Warm-up II: Performance changes following active warm-up and
how to structure the warm-up.
Sports Medicine
, 33(7), 483–498.
8.
Mujika, I., & Padilla, S. (2003). Scientific bases for precompetition tapering strategies.
Medicine & Science in Sports & Exercise
, 35(7), 1182–1187.
9.
Filaire, E., Sagnol, M., Ferrand, C., Maso, F., & Lac, G. (2001). Anxiety, hormonal
responses, and coping during a competition.
European Journal of Applied Physiology
,
84(2), 149–153.
10.
Zatsiorsky, V. M., & Kraemer, W. J. (2006).
Science and Practice of Strength Training
.
Human Kinetics.
2. Ayol sportchilari fiziologiyasi va gormonal o‘zgarishlar bo‘yicha adabiyotlar.
11.
Constantini, N. W., Hackney, A. C., & Lane, A. R. (2013).
Endocrinology of Physical
Activity and Sport
. Springer.
12.
Sims, S. T., & Yeager, S. (2016).
ROAR: How to Match Your Food and Fitness to Your
Female Physiology
. Rodale Books.
552
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
13.
Lebrun, C. M. (1994). The effect of the phase of the menstrual cycle and the birth
control pill on athletic performance.
Clinical Sports Medicine
, 13(2), 419–441.
14.
Janse de Jonge, X. (2003). Effects of the menstrual cycle on exercise performance.
Sports Medicine
, 33(11), 833–851.
15.
Hackney, A. C. (2020).
Exercise, Sport, and the Menstrual Cycle
. Routledge.
3. Yakkakurash sport turlari bo‘yicha ilmiy manbalar.
16.
Franchini, E., Del Vecchio, F. B., Matsushigue, K., & Artioli, G. (2011). Physiological
profiles of elite judo athletes.
Sports Medicine
, 41(2), 147–166.
17.
Bridge, C. A., da Silva Santos, J. F., Chaabene, H., Pieter, W., & Franchini, E. (2014).
Physical and physiological profiles of taekwondo athletes.
Sports Medicine
, 44(6), 713–
733.
18.
Sterkowicz-Przybycień, K., & Fukuda, D. H. (2014). Body composition and physical
fitness of female judo athletes.
Biology of Sport
, 31(4), 301–304.
19.
Chaabene, H., Negra, Y., Capranica, L., Bouguezzi, R., & Hachana, Y. (2017).
Anthropometric and physical performance characteristics of female karate athletes.
Journal of Strength and Conditioning Research
, 31(8), 2214–2221.
20.
Amtmann, J. (2016). Conditioning strategies for mixed martial arts.
Strength and
Conditioning Journal
, 38(2), 57–66.
4. Tiklanish, psixologiya va yuklama monitoringi bo‘yicha adabiyotlar.
21.
Kellmann, M. (2010). Preventing overtraining in athletes: A psychological approach.
Sports Medicine
, 40(11), 865–880.
22.
Meeusen, R., et al. (2013). Prevention, diagnosis and treatment of overtraining.
European Journal of Sport Science
, 13(1), 1–24.
23.
Bompa, T. (2000).
Total Training for Young Champions
. Human Kinetics.
24.
Turner, A. (2011). The science and practice of periodization.
Strength and Conditioning
Journal
, 33(1), 34–46.
5. O‘zbekiston va rus tilidagi qo‘shimcha ilmiy adabiyotlar.
25.
25.Platonov, V. N. (2015). Periodizatsiya sportivnoy trenirovki. Kiyev: Olimpiyskaya
literatura.
26.
Umarov.Q.A. «Kikboksing atamalarining izohli lug‘ati». Uslubiy qo‘llanma. Toshkent-
2016 y. -148 b.
27.
Q.A.Umarov. “Sport pedagogik mahoratini oshirish” (kikboks). O‘quv qo‘llanma.
Toshkent-2024 y.-150 bet.
28.
Q.A.Umarov. Malakali yakkakurashchi qizlarning ko‘p yillik tayyorgarlik bosqichida
mashg‘ulot yuklamalarini rejalashtirish monografiya Toshkent-2025.:134 b. “Renesans
nashiriyoti”
29.
Q.A.Umarov. Yuqori malakali yakkakurashchi qizlarning ko‘p yillik tayyorgarlik
bosqichi mashg‘ulotlarida tiklanishda qo‘llaniladigan tavsiyalar “Sportda ilmiy
tadqiqotlar” ilmiy-nazariy jurnali 2024 yil 11-15 bet. Chirchiq.
30.
Q.A.Umarov. Yuqori malakali kikbokschi qizlar terma jamoasining jismoniy va
funksional tayyorgarlik dinamikasi ko‘rsatkichlari ILMIY XABARLAR Ilmiy-nazariy
jurnal 4/2024 QOQON. DPI
293-299 bet
