ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
283
XUDOYBERDI TO’XTABOYEV ASARLARIDA NOKONSTRUKTIV
BIRLIKLARNING IFODALANISHI
(KIRISH, KIRITMA, UNDALMA)
Xongeldiyeva Sevara Shuxrat qizi
Termiz Davlat Universiteti O‘zbek filologiyasi fakulteti
Filologiya va tillarni o’qitish: O’zbek tili ta’lim yo’nalishi
2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7921385
Annotatsiya.
Bu maqolada nokonstruktiv bo’laklar kirish, undalma, kiritma haqida
mulohazalar bildirilgan va Xudoyberdi Toxtaboyev asarlaridagi nokonstruktiv bo’laklar tahlil
ostiga olingan.
Kalit so’zlar:
Nokonstruktiv bo’lakalar, kirish, undalma, kiritma.
РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ НЕКОНСТРУКТИВНЫХ ЕДИНИЦ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ
ХУДОЙБЕРДИ ТОХТАБОЕВА
(ВВЕДЕНИЕ, ВВОД, ИМПУЛЬС)
Аннотация.
В данной статье высказываются замечания о введении
неконструктивных фрагментов, импульсе, вводе и анализируются неконструктивные
фрагменты в произведениях Худойберди Тохтабоева.
Ключевые слова:
неконструктивные предложения, введение, импульс, введение.
REPRESENTATION OF NON-CONSTRUCTIVE UNITS IN THE WORKS OF
KHUDOYBERDI TOKHTABOYEV
(INTRODUCTION, INPUT, IMPULSE)
Abstract.
In this article, comments about non-constructive fragments introduction, impulse,
input are expressed
and non-constructive fragments in Khudoyberdi Tokhtaboev's works are
analyzed.
Key words:
non-constructive clauses, introduction, impulse, input.
Nokonstruktiv bo’laklarga undalma, kirish so’z va kiritmalar kiradi. Undalma holdan keying
mavqeda turuvchi gap kengaytiruvchisi. Undalma Pm tarkibida mayl va modallik bo’lishi tabiiy
hol, chunki modallik konstruktiv bo’laklar tarkibida bo’lmasa ham, mazmunan saqlanadi.
Undalma qo’llanganda u kengaytirgan so’z tushib qolishi ham mumkin.
1. Ey, sharqning bo’stoni,
dilimga payvand! 2. Kel, ey Furqat, suxanni muxtasar qil.
Undalma gapning barcha o’rinlarida
kela oladi.[1,412]
Gap kesimini shakllantiruvchi har qanday hukmda tahmin, gumon, ishonch, shubha, shart,
istak, tilak, buyruq, zaruriyat, imkoniyat ustuvor shaklda ifodalangan bo’lsa, bunday birliklar
kirish kengaytiruvchilari deyiladi. Kirishlar ham uslubiy xoslanish xususiyatiga ega. Shuning
uchun so’zlovchi o’zi qo’llayotgan nutq uslubiga muvofiq keladiganini tanlab qo’yadi. [2,136]
Kirish kengaytiruvchi so’z, birikma va gap ko’rinishida bo’lishi mumkin:
1. Farg’onada,
balki
balqarsan. (A.Oripov.) 2.
Tabibning ta’biricha,
shohning sog’ayishi uchun uch narsa zarur ekan.
(Ert.) 3.
Men sizga aytsa
m, bir kunda uch mahal shaharga qatnashning o’zi bo’lmaydi.
(S.Nur.)
[1,414]
Kiritma gap (qurilma) ning o’rni doim qat’iy asosiy fikrdan keyin ifodalanadi. Kiritma
qurilma gap holatida bo’lib, nutqda gapdan anglashilayotgan fikrga qo’shimcha tariqasidagi yangi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
284
fikrni bayon etish vositasi. Kiritma kirish gapdan o’zining gaplik mohiyatiga to’la egaligi (kirish
gap garchi shaklan gap tarzida bo’lsa-da, ko’proq kirish so’z tabiatiga ega bo’ladi), asosiy gap
bilan mazmuniy bog’liqlikning o’ziga xosligi bilan ajralib turadi.[1,416]
Xudoyberdi To’xtaboyevning
“Besh bolali yigitcha”
asarida ham nokonstruktiv bo’laklarni
uchratishimiz mumkin:
1.
Nega desangiz,
chindan ham roppa-rosa beshta ukam bor. [3,6]
2.
Aytgandek,
sizga gapirib barmadim shekilli, bizning qishloqni Afandi qishloq deyishadi.
[3,10]
3.
–Yig’lama,
qiz,
yig’lama. [312]
4.
Yaxshiyamki
, esim yo’qligida seni tug’ib olgan ekanman. [3,19]
5.
“Qara-ya,
Murodxon
, shu bugun tushumda ham ayon bo’luvdi. [3,20]
6.
–
Hoy Roziq
, sen men bilan ko’p pachaklashaver-ma, bildingmi! [3,25]
7.
Qani,
Parpi buva
, bir duo qiling, sekin qo’zg’alaylik endi. [3,26]
8.
Senga qiyin bo’ladigan bo’ldi-da,
o’g’lim
! [3,28]
9.
Endi,
o’g’lim,
sheriklar ham bir kun yozib berar, ikki kun yozib berar, oxiri zerikadi-da,
to’g’rimi? [3,29]
10.
Orif,
bolam
, sen aytgin necha pul deyishdi? [3,36]
11.
Xayriyat,
bugun kayfiyati joyidaga o’xshaydi. [3,39]
Demak, kritma qurilmali gap mohiyatan qo’shma gapga o’xshaydi. Biroq grammatik aloqa
va intonatsion o’ziga xoslik ularni farqlovchi belgi. Kirish kengaytiruvchilar nominativ birlik
hisoblanadi va denotative ma’nosi ko’pincha ifodalanmaydi. Kiritma gap hech qachon yig’iq
holatda bo’lmaydi. Agar kiritma bitta so’z bilan berilsa ajratilgan bo’lakka aylanib qoladi.
REFERENCES
1.
R.R.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili”.- T.: “Innovatsion rivojlantirish nashriyot-
matbaa uyi”,2020 y.
2.
Bekmuratova Xalima Maksatovna “O’zbek tilidan ma’ruzalar to’plami”.- Termiz
3.
Xudoyberdi To’xtaboyev “Besh bolali yigitcha” –T.: “Yangi asr avlodi”, 2009 y
.
