ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
588
ZEB-U ZIYNAT BUYUMLARINING LUG‘ATLARDAGI IFODASI ("DEVONU
LUG‘OTIT TURK" HAMDA "AT-TUHFAT" ASARLARI MISOLIDA)
Nuriddinova Umida
Termiz davlat universiteti
O’zbek filologiyasi fakulteti 2- bosqich talabasi
Xidirova Iroda
Ilmiy rahbar, Termiz davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7949755
Annotatsiya. Zeb-u ziynat buyumlari, taqinchoqlar nomlari lug‘atlarimizda qay darajada
aks etgan? Ushbu maqola yuqoridagi savolga qisman bo‘lsa-da javob beradi. Maqolada ikki
davrda yaratilgan lug‘at - "Devonu lug‘otit turk" hamda "At-tuhfa" asarlariga kiritilgan zeb-u
ziynat nomlari keltirilgan, lug‘atlardagi so‘zliklarning o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlari
qiyoslangan.
Kalit so‘zlar: "Devonu lug‘otit turk", "At-tuhfa", zeb-u ziynat nomlari, "Qoraxoniylar
davri", "O‘zbek tilining etimologik lug‘ati", lug‘atchilik.
EXPRESSION OF DECORATIVE ITEMS IN DICTIONARIES (AS AN EXAMPLE OF
WORKS "DEVONU LUG'OTIT TURK" AND "AT-TUHFAT")
Abstract. To what extent are the names of ornaments and jewelry reflected in our
dictionaries? This article partially answers the above question. In the article, the names of
ornaments included in the works of "Devonu lughotit turk" and "At-tuhfa" dictionaries, created in
two periods, are compared.
Key words: "Devonu dictionary of Turks", "At-tuhfa", names of ornaments, "Karakhanid
period", "Etymological dictionary of the Uzbek language", vocabulary.
ВЫРАЖЕНИЕ ПРЕДМЕТОВ ДЕКОРА В СЛОВАРЯХ (НА ПРИМЕРЕ
ПРОИЗВЕДЕНИЙ «ДЕВОНУ ЛУГ’ОТИТ ТУРК» И «АТ-ТУХФАТ»)
Аннотация. В какой степени названия украшений и украшений отражены в наших
словарях? Эта статья частично отвечает на поставленный выше вопрос. В статье
сопоставляются названия орнаментов, вошедших в произведения словарей «Девону
лугхотит тюрк» и «Ат-тухфа», созданных в два периода.
Ключевые слова: «Девону словарь тюрков», «Ат-тухфа», названия орнаментов,
«караханидский период», «Этимологический словарь узбекского языка», лексика.
Bilamizki, ayollar pardoz-andoz qilishga, zeb-u ziynat buyumlariga tabiatan o‘ch
bo‘lishadi. O‘ch bo‘lishmasa-da, go‘zal buyumlar kimning ham e‘tiborini tortmaydi, deysiz.
Xo‘sh, ayollarimiz ilgari, bundan bir necha asrlar avval, qanday zeb beruvchi buyumlardan
foydalanishgan? Buni bilish uchun lug‘atlarga yuzlanamiz. Negaki, taqinchoqlar, zeb-u
ziynatlarning o‘z nomi bor. Bu nomlar ham boshqa so‘zlar singari muayyan davrning lug‘atlarida
o‘z aksini topadi. Quyida "Devonu lug‘otit turk" va "At-tuhfa" asarlarida keltirilgan taqinchoq va
zeb-u ziynat buyumlarini qiyoslagan holda ko‘rib chiqamiz.
Ma‘lumki, X - XII asrlar turkiy xalqlar tarixida "Qoraxoniylar davri" deb e‘tirof etiladi.
Aynan shu davrda Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit turk" asari yaratildi. "Devonu
lug‘otit turk" – o‘zbek lug‘atchiligining shakllanishiga asos bo‘lgan ilk lug‘at. Mahmud
Koshg‘ariy "Devon"da 6 yarim mingdan ortiq so‘zni izohlagan. Bu so‘zlar turkiy xalqlar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
589
hayotining deyarli barcha sohalarini qamraydi, shuningdek, biz e‘tibor qaratayotgan zeb
buyumlarini ham: moddiy madaniyat tushunchalari nomlari (kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘or, bezaklar,
musiqa, qurol-yarog‘, asbob-uskuna, xo‘jalik buyumlarining nomlari); etnonim va toponimlar;
qarindoshlik nomlari; davlat tuzumiga oid terminlar; taom nomlari; hayvon va o‘simliklarning
nomlari; kasallik va dorilarning nomlari; ilmiy, diniy etnografiya, geografik terminologiya; yil
fasllari, oy va hafta kunlarining nomlari; tarixiy va mifologik qahramonlarning nomlari va shu
kabilar.
Endi esa asarda keltirilgan zeb-u ziynat nomlaridan namunalar ko‘rib o‘tamiz:
1)
билäзук
– bilaguzuk (I tom, 473-sahifa);
2)
бiтiк
– tumor (o‘g‘uzcha) (I tom, 366-sahifa);
3)
боғмақ
– bo‘yin tumor. Tilla va boshqa narsalardan yasalib, har xil qimmatbaho toshlar
va marvaridlar qadalgan, kelinlar bo‘yniga taqadigan ziynat asbobi (l tom, 433-sahifa);
4)
боз: боз мунчуқ
– xotinlar taqadigan bir xil munchoq (lll tom, 133-sahifa);
5)
jiнjу
– marvarid, inju ( o‘g‘uz va qipchoqlarda) (l tom, 394-sahifa);
6)
jузук
– uzuk (lll tom, 26-sahifa);
7)
jïнjy
– Inju, dur. Kanizaklarga jïнjy deyish ham shundan. Maqolda ham shunday kelgan:
öтлуғ jïнjy jəрда қалмас - teshilgan dur yerda qolmaydi, uni bir oladigan chiqadi. Bu maqol
kanizaklarga qizligicha uzoq qolib ketmaydi, unga bir uylanadigan odam topiladi, degan ma‘noda
qo‘llanadi (l tom, 440-sahifa);
8)
купä
– zirak, isirg‘a (lll tom, 236-sahifa);
9)
мунчуқ
– minchoq, qimmatli toshdan qilingan marjon (l tom, 440-sahifa);
10)
тiзiлдурук
– maxsining boshiga bezak uchun qadaladigan silliq, yaltiroq chaqalar (l tom,
482-sahifa).
XIII - XIV asrlarda ham turkiy tillarga qiziqish ortib bordi. Turkiy tillarni o‘rganish ehtiyoji
tufayli turkiy tillar lug‘ati va grammatikasiga bag‘ishlangan qator asarlar yaratildi. Ana shunday
asarlardan biri "At-tuhfat uz-zakiyati fil lug‘otit turkiya" ("Turkiy til haqida noyob tuhfa") kitobi,
bu asarning muallifi shu kungacha aniqlanmagan. "At-tuhfa" ("Noyob tuhfa") asarining birgina
nusxasi bizgacha yetib kelgan, Istanbuldagi Valiuddin kutubxonasida saqlanadi. Professor Solih
Mutallibov "At-tuhfa"ni 1966-yilda birinchi bor o‘zbek tiliga tarjima qilib, nashr etdi. Lug‘atda
kasb-hunar, savdo, ijtimoiy hayot, tafakkur, o‘simliklar, hayvonlar va boshqa sohalarga oid so‘zlar
arab alifbosi harflari bo‘yicha boblarga ajratib izohlangan. Kitob muallifining tilshunoslikning
barcha sohalari bo‘yicha qarashlari, o‘z mukammalligi, yangiligi, yashovchanligi bilan farqlanadi.
Asarda quyidagicha zeb-u ziynat buyumlari nomi keltirilgan:
1)
бiлазук
– bilak uzuk (184-sahifa);
2)
боjyн
– bo‘yinga taqiladigan (187-sahifa);
3)
боншуқ
– munchoq (188-sahifa);
4)
бüзüк
– qo‘sh uzuk (189-sahifa);
5)
гüxäр
– gavhar (192-sahifa);
6)
juзук
– uzuk (206-sahifa);
7)
iнжi
– dur (212-sahifa);
8)
кохар
– gavhar (222-sahifa);
9)
қïзïлчатирнақ
- marjon (224-sahifa);
10)
cïзға
– zirak (46-sahifa) // cïзқа - zirak (245-sahifa).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
590
Yuqorida 2 ta yirik asardan zeb-u ziynat buyumlari nomidan misol keltirib o‘tdik. E‘tibor
bergan bo‘lsangiz, ayrim tushunchalarning nomlanishida, ya‘ni talaffuzi va yozilishida, hatto,
izohida ham sezilarli darajada farqlar mavjud. Inju so‘zi "Devon"da jiнjy, "At-tuhfa"da iнжi
tarzida; uzuk so‘zi "Devon"da jyзук, "At-tuhfa"da juзук tarzida; bilaguzuk so‘zi "Devon"da
билäзук, "At-tuhfa"da бiлазук tarzida; munchoq so‘zi "Devon"da мунчуқ, "At-tuhfa"da боншуқ
(bu so‘zning izohi "Devon"da - minchoq, "At-tuhfa"da - munchoq) tarzida keltiriladi. Bunday
o‘zgarishlarning bo‘lishi tabiiy, chunki ikki lug‘at orasida bir necha asr mavjud. Shavkat
Rahmatullayev o‘zining III tomlik "O‘zbek tilining etimologik lug‘ati" I tomida "munchoq"
so‘zining iste‘molidagi o‘zgarishlarni quyidagicha izohlaydi: мунчоқ - ipga tizilgan, asosan,
bo‘yinga taqiladigan ziynat buyumi. M: Bo‘yniga shisha munchoq ta‘qib olibdi. Bu so‘z asli
qadimgi turkiy tilda бойун otining мойун shaklidan -чуқ qo‘shimchasi bilan hosil qilingan;
keyinroq йу tovushlari talaffuz qilinmay qo‘ygan (ДС, 346), so‘ngra о unlisi у unlisiga ("Devon",
I tom, 440-sahifa), shundan keyin ikkinchi bo‘g‘indagi y unlisi a unlisiga (ДС, 348), oxiri o‘zbek
tilidagi қ undoshi oldidagi a unlisi â unlisiga almashgan: (бойун > мойун) + чуқ = мойунчуқ >
мончуқ > мунчуқ > мунчақ > мунчâқ (242-sahifa).
Ko‘rinib turganidek, vaqtlar o‘tishi tilning ham o‘zgarishiga olib keladi. Tildagi o‘zgarishlar
esa so‘zliklarda, lug‘atlarda aks etadi. Bundan shunaqa xulosa qilishimiz mumkinki, tilning
qanchalik boy ekanligini uning lug‘atlaridan bilib olishimiz mumkin. Shuning uchun lug‘atchilik
sohasiga e‘tibor qaratib, uni rivojlantirishimiz lozim.
REFERENCES
1.
"Диван лугат ат-турк", Махмуд Кашгарский, перевёл и подготовил к печати Салих
Муталлибов, Т.: Уз ССР "Фан", 1960;
2.
"At-tuhfat uz-zakiyatu fil lug‘otit turkiya" ("Turkiy til (qipchoq tili) haqida noyob tuhfa"),
T.: O‘zbekiston SSR "Fan" nashriyoti, 1968;
3.
"O‘zbetilining etimologik lug‘ati (turkiy so‘zlar)", I tom, Shavkat Rahmatullayev, T.:
"Universitet", 2000;
4.
"Leksikografiya asoslari", o‘quv qo‘llanma, Sultonbek Normamatov, T.: 2020.
5.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES).
Modern
Science and Research, 2
(3).
6.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On
the Example of the Uzbek Family).
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 196-199.
7.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB
CHIQISHIGA
OID
ILMIY
QARASHLAR.
Eurasian
Journal
of
Academic
Research
,
2
(11), 188-189.
8.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences
,
2
(2), 42-48.
9.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN”
DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK
TAHLILI.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1, pp. 492-496).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
591
10.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING
“SHO‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO
‘ZLARINING QO ‘LLANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1,
pp. 487-491).
11.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
Modern Science and Research, 2
(3), 142–144.
12.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM.
Modern
Science and Research, 2
(3), 138–141.
