ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
864
MUSTAQILLIK YILLARIDA PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK TADQIQOTLARNING
ASOSIY YOʻNALISHLARI
Salayeva Latofat Ulug‘bek qizi
Osiyo Xalqaro Universiteti, Magistratura
1-kurs talabasi, Pedagogika va
psixologiya yo‘nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8051183
Annotatsiya.
Maqolada, mustaqillik yillarida pedagogik va psixologik tadqiqotlarning
asosiy yoʻnalishlari tadqiq etildi. Qolaversa, O‘zbekiston mustaqillik yillarida pedagogik va
psixologik tadqiqotlar bir necha asosiy yoʻnalishda amalga oshirilgan. Bu yoʻnalishlar o‘zbek
ta'lim tizimini rivojlantirish, o‘quv jarayonini samarali tashkil etish, o‘quvchilarning o‘zlashtirish
jarayonlarini yaxshilash, ma'naviy-ma'rifiy tarbiya muammolarini hal qilish kabi muhim
masalalarga yo‘naltirilgan.Pedagogik tadqiqotlar yoʻnalishida o‘zbek ta'lim tizimini yanada
takomillashtirish, o‘quv jarayonini samarali tashkil etishning yo‘llari va usullari o‘rganilgan.
Psixologik tadqiqotlar yoʻnalishida esa o‘quvchilar o‘rtasidagi psixologik munosabatlarni tahlil
etish, ruhiy salomatligini saqlash, o‘quvchilarni yaxshi o‘zlashtirishga qaratilgan usullarni
o‘rganish va rivojlantirishga erishishga yo‘naltirilgan. O‘zbekiston mustaqillik yillarida
psixologik tadqiqotlar oilaviy, tarbiyaviy muammolar, inklyuziv ta'lim, yoshlar tarbiyasi,
o‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayonlari, madaniy-axloqiy tarbiya va boshqalar kabi mavzularni
o‘z ichiga olgan.
Umuman olganda, maqola O‘zbekistonda pedagogika va psixologiya fanining
rivojlanishiga hissa qo‘shib, ta’lim siyosati, o‘qitish amaliyoti va talabalar farovonligi bo‘yicha
qimmatli tushuncha va tavsiyalar berdi. Ular o‘quvchilar va jamiyatning o‘zgaruvchan
ehtiyojlarini qondirish uchun ta'lim tizimini shakllantirishga yordam berdi, sifatli ta'lim va har
tomonlama rivojlanishga yordam berdi.
Kalit soʻzlar:
Ta’lim, pedagogik ta’lim, mustaqillik, maktab, oly ta’lim, shaxsga
yo‘naltirilgan ta’lim.
THE MAIN AREAS OF PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL RESEARCH
DURING THE YEARS OF INDEPENDENCE
Abstract.
In the article, the main directions of pedagogical and psychological research
during the years of independence were studied. In addition, during the years of Uzbekistan's
independence, pedagogical and psychological research was carried out in several main
directions. These areas are focused on such important issues as the development of the Uzbek
education system, the effective organization of the educational process, the improvement of
students' learning processes, and the solution of the problems of spiritual and educational
education. Ways and methods of further improvement of the Uzbek education system, effective
organization of the educational process have been studied. In the direction of psychological
research, it is directed to the analysis of psychological relations between students, the preservation
of mental health, the study and development of methods aimed at improving student learning. In
the years of Uzbekistan's independence, psychological research included topics such as family and
educational problems, inclusive education, youth education, student learning processes, cultural
and moral education, and others.
In general, the article contributes to the development of pedagogy and psychology in
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
865
Uzbekistan. provided valuable insights and recommendations on educational policy, teaching
practice and student well-being. They have helped shape the education system to meet the
changing needs of students and society, promoting quality education and all-round development.
Key words:
Education, pedagogical education, independence, school, higher education,
person-oriented education.
ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ
ИССЛЕДОВАНИЙ В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ
Аннотация
.
В статье изучены основные направления педагогико-психологических
исследований в годы независимости. Кроме того, за годы независимости Узбекистана
педагогические и психологические исследования проводились по нескольким основным
направлениям. Эти направления сосредоточены на таких важных вопросах, как развитие
системы образования Узбекистана, эффективная организация учебного процесса,
совершенствование процессов обучения студентов, решение проблем духовно-
просветительского воспитания. Изучены пути и методы дальнейшего совершенствования
узбекской системы образования, эффективной организации учебного процесса. В
направлении психологических исследований оно направлено на анализ психологических
отношений между учащимися, сохранение психического здоровья, изучение и разработку
методов, направленных на совершенствование обучения учащихся. В годы независимости
Узбекистана психологические исследования включали такие темы, как проблемы семьи и
образования, инклюзивное образование, воспитание молодежи, процессы обучения
студентов, культурно-нравственное воспитание и другие.
В целом статья способствует развитию педагогики и психологии в Узбекистане.
предоставил ценную информацию и рекомендации по образовательной политике, практике
преподавания и благополучию учащихся. Они помогли сформировать систему образования
для удовлетворения меняющихся потребностей учащихся и общества, способствуя
качественному образованию и всестороннему развитию.
Ключевые слова
:
Образование, педагогическое образование, самостоятельность,
школа, высшее образование, личностно-ориентированное образование.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida pedagogik va psixologik tadqiqotlar, o‘quv jarayonini
yaxshilash, inson rivojlanishini ko‘rsatish va o‘ziga xos maqsadlarni qo‘ygan bir nechta asosiy
yo‘nalishlarda olib borildi. Bu maqolada, bu yo‘nalishlardan ba'zilari haqida tafsilotlar beriladi:
Individualizatsiya va differensiasiya:
Mustaqillik yillarida o‘quvchilarning turli
xususiyatlari, qobiliyatlari va talablari asosida ta'lim tizimi tashkil etishga katta e'tibor qaratildi.
Individualizatsiya va differensiasiya prinsiplari asosida, har bir o‘quvchi o‘ziga xos ta'lim
yo‘nalishi va o‘quv dasturi bilan ta'minlandi. Bu, o‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayonlarini
yaxshilash va ularga qat'iy o‘zlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratishga imkon berdi.
Interaktiv o‘quv-uslubiy tizim:
Mustaqillik yillarida o‘quv-uslubiy faoliyatda
interaktivlik, hamkorlik va hamkorona o‘rganish prinsiplari keng qo‘llanildi. O‘quvchilar
o‘rtasidagi hamkorlik va aloqalar o‘quv-uslubiy jarayonlarga asosiy ko‘rsatkichlar qilib qabul
qilindi. Bu yo‘l bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini, mulohazalarini, tahlil qilish va muhokamalar qilish
qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyati berildi.
Tarbiyaviy-jasoratli o‘quv-uslubiy faoliyat:
O‘zbekiston mustaqillik yillarida o‘quv-
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
866
uslubiy faoliyat tarbiyalash va jasoratli o‘rganish asosida amalga oshirildi. O‘quvchilarning o‘z
mas'uliyatlarini o‘rganish, o‘z fikr va ijodiyliklarini rivojlantirishga ko‘maklashish va harakatlarni
amalga oshirishning mustaqil qilinishi katta e'tibor qaratildi.
Kompyuter texnologiyalardan foydalanish:
Mustaqillik yillarida komp'yuter
texnologiyalardan samarali foydalanish pedagogik va psixologik tadqiqotlarning asosiy
yoʻnalishlari orasida edi. Komp'yuter darsliklar, interaktiv ta'lim dasturlari va onlayn ta'lim
resurslari o‘quvchilarning o‘zlashtirish va o‘rganish jarayonlarini muvaffaqiyatli oshirishga
qaratildi
1
.
Ta'lim sifatini baholash va monitoring:
O‘zbekiston mustaqillik yillarida ta'lim sifatini
baholash va monitorinq tizimi yaratildi. Tadqiqotchilar va o‘qituvchilar o‘quv jarayonini nazorat
qilish, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini baholash, ta'limning samaradorligini baholash
uchun monitoring tizimlari qo‘llanildi. O‘zbekiston mustaqillik yillarida pedagogik va psixologik
tadqiqotlarning asosiy yoʻnalishlaridan biri ta'lim sifatini oshirish va sifatni baholash bo‘ldi. Bu
yoʻnalishda ta'limning sifatini oshirish va uni baholashning muhimligi bilan shug‘ullanildi.
O‘zbekiston ta'lim tizimida o‘quvchilar va o‘qituvchilar uchun yuqori sifatli ta'lim muhitining
yaratilishi va ta'lim jarayonlarining samaradorligini ta'minlashga qaratilgan tadbirlar amalga
oshirildi. Ta'lim sifatini oshirish uchun oliy ma'naviyat, ilm-fan, madaniyat va innovatsion
texnologiyalardan foydalanish asosiy tamoyillar edi. Ta'lim jarayonlarida o‘quvchilarning
tashabbuskorlik va iste'dodlarini oshirishga, ijodiylik va yaratuvchanlikni rivojlantirishga
qaratilgan tadbirlar olib borildi. Ta'lim sifatini baholash esa o‘quvchilarning o‘zlashtirish va
o‘rganish darajasini aniq bilish va baho berishni o‘z ichiga oladi. Bunda o‘quvchilarning bilim va
ko‘nikmalarini amaliyotga yetkazish, o‘quvchilarning ijtimoiy, intellektual va jismoniy
rivojlanishiga muvofiqlashuvchi o‘quv vositalari va uslubiyatlarni qo‘llash muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi. Bu yoʻnalishda pedagogik va psixologik tadqiqotlar ta'lim jarayonlarini monitoring qilish,
o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi aloqani rivojlantirish va ta'limning sifatini baholashda
xizmat qilishga qaratilgan. Bular ta'lim muassasalari, tadqiqotchilar va hukumat tashkilotlari
orasida hamkorlikning o‘rnatilishi bilan amalga oshirildi.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida pedagogik va psixologik tadqiqotlarning asosiy
yoʻnalishlaridan biri tarbiyalashning integral qismi bo‘lgan ma'rifiy tadqiqotlar rivojlandi.
Ma'rifiy tadqiqotlar O‘zbekiston ta'lim tizimining rivojlanishida katta ahamiyatga ega
bo‘ldi. Bu tadqiqotlar orqali o‘quvchilarning bilim va ma'rifatini oshirish, so‘nggi ilm-fan
muhitidagi yangiliklarni ta'lim jarayonlariga joriy qilish va ilmiy ma'rifatni o‘quvchilar bilan
birgalikda rivojlantirish maqsadga muvofiq amalga oshirildi.
Tadqiqotchilar o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini oshirish va ularga o‘rganishda
kerak bo‘lgan resurslarni aniqlab, ularni ta'lim jarayonida foydalanishga qaratishdi. Bu tarzda,
o‘quvchilar o‘zlarini o‘rganishda o‘zgarishlarni ko‘rish, o‘zlariga mos keladigan o‘rganish
usullarini tanlash va o‘quv jarayonida ishtirok etish bilan mustaqil o‘rganish tajribasini olishdi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston mustaqillik yillarida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini
oshirishga yordam beruvchi darsliklar, ilmiy markazlar, konferensiyalar, seminarlar va ilmiy-
tadqiqot yutuqlari o‘tkazildi. Bu imkoniyatlar o‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayonlarida o‘zining
1
Abdurasulov R. Psixologning kundalik kitobi. Jizzax 2005. 67-b.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
867
o‘zini sinash, tahlil qilish, o‘z fikrlarini ifodalash va ilmiy-tadqiqot faoliyatida qatnashish imkonini
berdi.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida pedagogik va psixologik tadqiqotlarning asosiy
yoʻnalishlarini rivojlantiruvchi quyidagi mavzular ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi
2
:
Ta'limga innovatsion yondashuv:
Mustaqillik yillarida ta'lim tizimini innovatsion
yondashuvga muvofiq rivojlantirishga katta e'tibor qaratildi. Yangi o‘quv dasturlari, texnologik
asboblar va interaktiv ta'lim vositalari joriy etildi. Bu yoʻnalish orqali ta'lim jarayonlari yanada
samarali va motivatsiyali bo‘lishi, o‘quvchilarning o‘zlashtirish va tahlil qilish qobiliyatlarini
oshirishi kuzatildi.
Tarbiyaviy-psixologik tahlil va ko‘rsatmalar:
O‘zbekiston mustaqillik yillarida
o‘quvchilarning tarbiyaviy va psixologik holatlarini tahlil etish va unga muvofiq ko‘rsatmalar
ishlab chiqishga katta e'tibor qaratildi. O‘quvchilarning qiziqishlarini, talablari va o‘zlashtirish
xususiyatlari belgilanib, ularga maqul tashvishlarni yaratish, maqsadlarini o‘rnatish va o‘zining
boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qo‘llanmalar tayyorlandi.
O‘quvchilarning ijtimoiy-ma'naviy tarbiyasi:
Mustaqillik yillarida o‘quvchilarning
ijtimoiy-ma'naviy tarbiyasiga katta e'tibor qaratildi. O‘quvchilar o‘ziga huquq va javobgarlik bilan
birga, ijtimoiy qarashlarga qatnashish va o‘z fikrini ifoda qilish imkoniyatiga ega bo‘lishdi.
Ularning adolat, huquq va muvozanatga oid qadriyatlarini rivojlantirishga qaratilgan.
Inkluziv ta'lim:
Mustaqillik yillarida inkluziv ta'limning o‘rni va ahamiyati ko‘rib
chiqildi. Inkluziv ta'lim prinsiplari asosida har bir o‘quvchi, qo‘llab-quvvatlash va
o‘zlashtirishning kerakli sharoitlarini ta'minlashga intilishdi. Bu yoʻnalish orqali o‘quvchilarning
qatnashishi, o‘zlashtirishi va o‘rganishi uchun barqaror va hamkorona muhit yaratishga qaratildi
3
.
O‘quvchilarning kasb-hunar tanlashida konsultativ xizmatlar:
Mustaqillik yillarida
o‘quvchilarning kasb-hunar tanlashida konsultativ xizmatlar keng qo‘llanildi. O‘quvchilarga
kariyer rejalari, tanlov va sifatni ta'minlash bo‘yicha yordam berish, so‘zlashish va maslahatlar
takdim etishning muhim qismlari rivojlandi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston mustaqillik yillarida pedagogik va psixologik
tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishlarning ahamiyati juda katta bo‘lgan. Bu tadqiqotlar, ta'lim
tizimini yanada rivojlantirish, o‘quvchilarning samarali o‘rganishini ta'minlash, tarbiyaviy
usullarni yangilash, ta'lim texnologiyalarini kengaytirish, o‘quvchilarning o‘zlashtirish va
tushunchalarini oshirishga qaratilgan. Ular quyidagi ahamiyatlar bilan ajralib turadi:
1.Ta'lim sifati va samaradorligi: Pedagogik va psixologik tadqiqotlar, ta'lim tizimining
sifatini oshirish va samaradorligini yuqori darajada ta'minlashga yordam beradi. Bu tadqiqotlar,
o‘quvchilarning o‘zlashtirish va o‘rganish qobiliyatlarini oshirish, motivatsiyalarini oshirish,
o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish jarayonlarini mustahkamlash, yangi o‘qitish usullari va
texnologiyalarini qo‘llash kabi maqsadlarni erishishga yordam beradi. Buning natijasida
o‘quvchilar o‘rganish jarayonidan maksimal foydalanishadi.
2.O‘quvchilarning psixologik yaxlitlanishi: Pedagogik va psixologik tadqiqotlar,
2
Abdurasulov R. Psixologning kundalik kitobi. Jizzax 2005. 67-b.
3
G‘affarov A.Z., Yugay A.X. Pedagogika amaliyoti. T. 2002. 34-b.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
868
o‘quvchilarning psixologik yaxlitlanishini o‘rganish va ta'minlashga xizmat qiladi. Bu tadqiqotlar,
o‘quvchilarning o‘z o‘quv tajribalariga va tushunchalariga oid ma'lumotlarni olish,
o‘quvchilarning qiziqishlariga mos ishlar tayyorlash, o‘quvchilarning o‘zlashtirish va
tushunchalarni mustahkamlashda qo‘llanadigan usullarni aniqlashga yordam beradi. Bu esa
o‘quvchilarning o‘zlashtirish va o‘rganish jarayonlarida ularga qulaylik yaratadi.
3.Tarbiya va rivojlanish: Pedagogik va psixologik tadqiqotlar, oila va maktab muhitida
tarbiya va rivojlanishga asos soladigan muhim mavzularni o‘rganishga yo‘naltiradi. Bu
tadqiqotlar, oila va maktab o‘rtasidagi munosabatlarni kuchaytirish, o‘quvchilarning o‘zlarini
samarali tarbiyalashini ta'minlash, yangi tarbiyaviy usullar va texnikalarni qo‘llashga yordam
beradi. Bu esa o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi va jamiyatga foyda olib kelishi uchun
muhimdir.
4.O‘quvchilar individual xususiyatlari: Pedagogik va psixologik tadqiqotlar,
o‘quvchilarning individual xususiyatlarini tushunish va qarshilik ko‘rsatishga yordam beradi. Bu
tadqiqotlar, o‘quvchilarning o‘zlashtirish usullarini boshqarish, o‘zlashtirish va tushunchalarini
oshirish, o‘quv jarayonini shaxsiy talablarga moslashtirish va o‘quvchilarning o‘zlashtirish
jarayonlarini boshqarishda qo‘llanadigan usullarni o‘rganishga yordam beradi. Bu esa
o‘quvchilarning o‘zlarini rivojlantirishda va yuqori natijalarga erishishda muhim rol o‘ynaydi.
Barcha bu asosiy yo‘nalishlar O‘zbekiston ta'lim tizimining yanada rivojlantirilishiga va
o‘quvchilarning samarali o‘rganishiga qo‘shimcha o‘rnatilgan. Ular o‘quvchi va o‘qituvchilar
uchun ko‘plab imkoniyatlar yaratishda muhim ahamiyatga ega.
REFERENCES
1.
G‘oziyev E.O‘. Oliy maktab psixologiyasi. «O‘qituvchi» ,T.: 1997.12-b.
2.
Nishonova Z.T. Oliy maktab psixologiyasi. T.: 2003. 56-b.
3.
Abdurasulov R. Psixologning kundalik kitobi. Jizzax 2005. 67-b.
4.
Adizova T.. Psixologik korreksion ishlar. T.2000. 93-b.
5.
G‘affarov A.Z., Yugay A.X. Pedagogika amaliyoti. T. 2002. 34-b.
6.
Davletshin M.G., To‘ychiyeva S.M. Umumiy psixologiya, T.. 2002. 19-b.
7.
Davletshin M.G. Zamonaviy maktab -o‘qituvchisi psixologiyasi. –T, 1998. 89-b.
