ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
445
JAHON ADABIYOTINING ILGʻOR TAMOYILLARI OʻZBEK ADABIYOTIDA,
XUSUSAN, HIKOYACHILIKDA NAMOYON BOʻLISHI
Qilicheva Nodira
Termiz davlat universiteti o'zbek filologiyasi fakulteti adabiyot yo'nalishi
1-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7942066
Annotatsiya
. Ushbu maqolada jahon adabiyotining o'zbek adabiyotiga ta'siri, ayniqsa,
hikoyachilikda aks etishi haqida so'z boradi. Bu boradagi nozik jihatlar, jahon adabiyoti va o'zbek
adabiyotining hikoya janridagi qiyosi, o'ziga xos sifatlariga alohida urg'u berilgan. Xayriddin
Sultonov asarlari namuna sifatida talqin qilingan.
Kalit so'zlar:
jahon adabiyoti, hikoyachilik, o'zbek adabiyoti, tahlil, Xayriddin Sultonov,
o'ttiz bitta hikoya, tamoyillar, milliylik, tarixiy ildiz, sayyor voqealar.
MANIFESTATION OF ADVANCED PRINCIPLES OF WORLD LITERATURE
IN UZBEK LITERATURE, ESPECIALLY IN STORYTELLING
Abstract
. This article discusses the impact of world literature on Uzbek literature,
especially in stories. Particular emphasis is placed on the subtleties of this, the comparison of
world literature and Uzbek literature in the genre of stories, their unique qualities. The works of
Khayriddin Sultanov have been interpreted as examples.
Keywords
: world literature, stories, Uzbek literature, analysis,, Khayriddin Sultanov,
thirty-one stories, principles, nationality, historical roots, planetary events.
ПРОЯВЛЕНИЕ ПЕРЕДОВЫХ ПРИНЦИПОВ МИРОВОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В
УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ, ОСОБЕННО В ПОВЕСТВОВАНИИ
Аннотация
. В данной статье рассматривается влияние мировой литературы на
узбекскую литературу, особенно на рассказы. Особый акцент сделан на тонкостях этого,
сопоставлении мировой литературы и узбекской литературы в жанре рассказа, их
уникальных качествах. В качестве примеров интерпретированы произведения Хайриддина
Султанова.
Ключевые слова:
мировая литература, рассказы, узбекская литература, анализ,
Хайриддин Султанов, тридцать одна история, принципы, национальность, исторические
корни, планетарные события.
Barchamizga ma'lumki, o'zbek adabiyoti o'zining rivojlanish tarixiga ega bo'lib, ushbu
jarayonda turfa xil bosqichlarni boshdan kechirgan: jahon adabiyoti ta'siriga uchragan, o'z tarmog'i
doirasida shakllangan. Aytish mumkinki, jahon adabiyotining ta'siri hozirgi adabiy jarayonda ham
o'z aksini topsa-da, biroq u qadim-qadimdanoq adabiy holatda o'zining ilk kurtaklarini namoyish
eta boshlagan, xususan, ko'chib yuruvchi kompozitsiyalar, jumladan, "Ming bir kecha" ertagi
syujetining turfa xalqlar adabiyotiga ko'chishi yoxud Dantening "Ilohiy komediya" asaridagi
sayyor voqealar, Ibn Sino asarlaridagi asos bo'lgan jarayonlar adabiyotda ko'chma voqealarning
naqadar ahamiyatli ekanligini ko'rsatadi. Bundan tashqari, adabiyotda janr doirasida ham(ya'ni
uning xususiyatlari, sifatlari, qurilishi doirasida) ko'chish kuzatilib, ushbu maqolamizda jahon
adabiyoti ilg'or xususiyatlarining hikoya janrida aks etishini ko'rib chiqamiz.
Hikoya janri genezisi, ya'ni tarixiy ildizlari turkiy xalqlarga borib taqaladi, G'arbiy Yevropa
va Amerikada ham hikoya janri azaldan rivojlanib kelgan , biroq novella deb ataluvchi adabiy janr
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
446
qissaga o'xshab ketadi, albatta, ular o'rtasida birmuncha farqlar mavjudligi barchamizga ma'lum.
Bundan tashqari, rus adabiyotidagi hikoya janri ham adabiyotimizdagi hikoya janri bilan bir qadar
o`xshash. Aytish joizki, jahon adabiyotining hikoyachilikka oid turfa tamoyillari o`zbek
adabiyotida ham o`zining aksini topgan, jumladan, umuminsoniy tamoyillarning ikki adabiyotda
– o`zbek va jahon adabiyotida – ham barobar aks etishi hikoyachiligimizning ulkan yutuqlaridan
biridir. Bundan tashqari, jahon adabiyotidagi quyidagi tamoyillar ham o`zbek adabiyotida
o`zining yaqqol ifodasini topganligi ma`lumdir:
-
milliylikni asragan holda jahon adabiyoti nozik qirralarining o`zbek adabiyotiga
singishi;
-
makon va zamon munosabatlariga ko`ra bir-biriga bog`liq bo`lmagan
adabiyotlarga murojaat etish;
-
umumbashariy qadriyatlarni , inson azizligini asar asosiga kiritish;
-
adabiyotning asosi sifatida milliy qadriyatlarni tushunish;
-
badiiy tahlil va sintez jarayonlarini asar tarkibiy qismi sifatida ilg`ash.
Ushbu tamoyillardan milliylikning jahon adabiyotidan o`zbek adabiyotiga singishi
tamoyiliga to`xtaladigan bo`lsak, shu o`rinda ta`kidlash lozimki, jahon adabiyotiga xos bo`lgan
milliy ruh aynan ko`chishi yuz bermaydi, ya`ni ma`lum qismlarigina – o`zbek adabiyotidagi
mavjud milliylikka monandlari – ko`chadi yoki bo`lmasa, aynan ko`chishning nozik qirralari bir
sifatda o`zlashadi, jumladan, chet el madaniyatida asar tasvirida “ryumka”(ichkilik ichiladigan
idish) aks etsa, bu bizning adabiyotda “piyola” yanglig` yoritiladi, demak, har bir adabiyot o`z
milliy ruhidan kelib chiqib, voqea detallarini aks ettiradi.
Yuqoridagi qayd etilgan tamoyillardan biri makon va zamon munosabatlariga ko`ra bir-
biriga bog`liq bo`lmagan adabiyotlarga murojaat etishdir, bunda yozuvchi badiiy asar yozishga
shaylanganda – “asar xamirini qorish uchun” - asarlarga yuzlanishiga to`g`ri keladi. Ana shu asos
bo`luvchi asarlarning vaqt va joylashuv nuqtayi nazaridan bir-biriga bog`liq emasligi jahon
adabiyotidan o`zbek adabiyotidagi hikoyachilikka ko`chgan tamoyil hisoblanadi.
Umumbashariy qadriyatlarni, inson azizligini asar asosiga kiritish va adabiyotning
asosisifatida milliy qadriyatlarni tushunish tamoyillari aynan o`zbek adabiyotida ham yorqinlik
kasb etgan. Sababi, qaysi hikoyachilik namunasiga boqmang, voqea detallari, milliy ruh, badiiy
asar pafosiga bog`liq bo`lgan har bir detal umuminsoniy qadriyatlarni ulug`lash, bashar
e`zozliligini aks ettirishga yo`naltirilgan. Inson qadri, sha`ni har narsadan aziz ekanligining
yoritilishi o`zbek hikoyachiligining ulkan yutug`idir.
Jahon adabiyotidan o`zbek hikoyachiligiga o`tgan yana bir tamoyil sifatida badiiy tahlil
va sintez jarayonlarini asar tarkibiy qismi sifatida nazarda tutishdir. Bugungi kunda asar tahlili va
badiiy sintez nafaqat hikoya janrining, balki boshqa janrlarning ham birdek tarkibiy qismiga
aylanib bormoqda. Aynan adabiyotsevarlar tomonidan hikoyaning badiiy jihatdan kichik
detallarigacha olib borilgan tahlili mutolaasevarlarning asar mohiyatini tezroq anglashlariga
yordam beradi.
Demak, yuqorida ko`rib o`tganlarimiz jahon adabiyotining hikoyachilikdagi ilg`or
tamoyillari hisoblanib, u hozirgi kunda o`zbek adabiyotida ham o`zining teran aksini
ko`rsatmoqda. Aytish joizki, istiqlol davri yozuvchilari o`zlari irod etgan badiiy asarlarida,
xususan, hikoyalarida jahon adabiyoti hikoyachiligiga xos bo`lgan sifatlarni aks ettirishga harakat
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
447
qilishmoqda. Ushbu fikrlarimizni Xayriddin Sultonov hikoyalari orqali isbotlashga harakat
qilamiz.
Adabiyotimizning yetuk vakili Xayriddin Sultonov ham adabiyotning ko`plab janrlarida
qalam tebratgani bilan taniqlidir. Uning "Odamlardan tinglab hikoya" asarida o'ttiz bitta hikoya jo
bo'lgan. O'ttiz bitta hikoyada bir-birini takrorlamaydigan, bir-biriga o'xshamaydigan yorqin
xarakterlar, qahramonlarning ichki dunyosi, qalb tug'yonlarini ularning bevosita o'z tili va o'z nutqi
orqali ochib beriladi. Bu esa yozuvchining bir qarashda juda oddiy, sodda bo'lib tuyuladigan,
ammo aslida nihoyatda murakkab bir ijodiy uslubni tanlab ish ko'rganidan dalolat beradi.
Nasrda faqat bir kishining aytganiga, ya'ni monologga tayanib to'laqonli badiiy asar
yaratish albatta oson ish emas. Bunday usul qahramonning ruhiy olamini borligicha, yaxshi-yu
yomon barcha jihatlari bilan haqqoniy aks ettirishga monelik qilishi, ma'lum darajada
yozuvchining ijodiy xayolotini cheklab qo'yishi mumkin. Bunday ifoda usuli adibdan zargarona
mahoratni talab qiladi.
Xayriddin Sultonov - dunyoning juda ko'p mamlakatlarini goh rasmiy, goh norasmiy tarzda
kezib chiqqan jahongashta adib. Eng muhimi, ko'rgan- kechirganlariga mohirlik bilan badiiy jilo
berib, ularni go'zal, ta'sirchan asarlarga aylantira oladigan ijodkor.
Xayriddin Sultonov hikoyalarida muallif vaqt nuqtayi nazaridan bolalik davrlarida
yashayotgan obraz yo`siniga murojaat qiladi, bu esa makon va vaqt uyg`unligining asarda aks
etishidir. “Onamning yurti” hikoyalar to'plamida umuminsoniy madaniyatlar birlashmasini
uyg`unlashtira olgan ijodkor haqiqiy ma`nodagi o`zbek va jahon adabiyoti birlashmasini o`z
qalami ila chiza oladi. Ona-Vatan ruhi, qishloq odamlari ruhiyati, o`ziga xos xarakterlari chizmasi
berilgan ushbu hikoyalari muallifni haqiqiy ijodkor sifatida kashf etdi.
Xulosa sifatida aytadigan bo`lsak, hikoyachilik davrlar osha shakllanib, o`zining go`zal
cho`qqisiga erishayotgan o`zbek adabiyoti nafaqat o`z ichida, balki jahon adabiyoti ta`sirida ham
rivojlanib, ikki adabiyot uyg`unligi mujassam bo`lgan go`zal badiiyatga aylandi. Shuni ta`kidlash
lozimki, Xayriddin Sultonov hikoyalari ana shu badiiyatning ajib namunalaridir.
REFERENCES
1.
Abrorov A., Oʻzbek povesti, T., 1973;
2.
Timofeyev L.I., Osnovm teorii literaturi, 5-izd., M., 1976;
3.
Normatov U., Goʻzallik bilan uchrashuv, T, 1976.
4.
Adabiyot nazariyasi 1-, 2-tomlar. 1979.
5.
H.Homidov va bosh. Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati.1983
6.
Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. 1980 yil
7.
Kh-davron.uz
8.
Wikipedia.org
9.
Ziyouz.com
10.
Google.com
