ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
419
OʻZBEK TILIGA O'ZLASHGAN INGLIZ TILDAGI IQTISODIY
TERMINLARINING TADQIQI
Togʻayev Sardorbek Eshboy o‘gʻli
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti 1- kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8188547
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ingliz tilidagi iqtisodiyot sohasida qo`llaniladigan
terminlarning shakllanishi, rivojlanishi va o`ziga xos derivatsion xususiyatlarini hamda
terminlashuv jarayonlarini tadqiq qilindi.
Kalit so`zlar:
termin, terminologiya, derivatsiya, so`z o`zlashtirish, termin,
terminologiya, derivatsiya, moliya-byudjet, vositachi til, so`z o`zlashtirish.
STUDY OF ECONOMIC TERMS IN ENGLISH ADAPTED TO THE UZBEK
LANGUAGE
Abstract.
This article investigated the formation, development and specific derivational
properties of terms used in the field of Economics in English, as well as the processes of
terminating.
Keywords:
term, terminology, derivation, word acquisition, term, terminology,
derivation, Finance-Budget, intermediary language, word acquisition.
ИССЛЕДОВАНИЕ АНГЛИЙСКИХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ,
ЗАИМСТВОВАННЫХ ИЗ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА
Аннотация.
В данной статье исследованы формирование, развитие и
специфические производные характеристики терминов, используемых в англоязычной
сфере экономики, а также процессы терминизации.
Ключевые слова:
термин, терминология, Деривация, освоение слова,
терминология, терминология, Деривация, финансы-бюджет, посреднический язык,
освоение слова.
Ingliz tili iqtisodiyot terminologiyasi o`z va o`zlashgan qatlamga asoslanadi. Masalan,
I.Yu.Bulgakova “contract” va “agreement” terminlari misolida ingliz, boshqa roman-german
tillariga o`zlashma so`zlarning kirib kelish jarayonini tavsiflaydi. “Kontrakt termini o`zining
dominant ma`nosiga ko`ra kelishuvchi tomonlarning ikki tomonlama majburiyatlarini aks
ettiradigan shartnoma, bitim sanaladi”,- deb yozadi muallif.
U XIV asrda majburiyatlarni bajarishdan bo`yin tovlash yoki ularni noto`g`ri talqin
qilishning oldini olish uchun shartlarni yozma shaklda aks ettirish zaruriyati tufayli amalga
oshirilgan jarayon bo`lib, qadimgi Rim davridan to hozirgi kungacha dunyo amaliyotida
tobora keng tarqalgan. “Contract” leksemasi contractus, contrahere- birlashtirish, rozi bo`lmoq,
kim bilandir shartnoma tuzmoq fe`llari con-bilan, birga prefiksi va trahere-olmoq, cho`zmoq
(uzaytirmoq), qiziqtirmoq fe`li asosida hosil bo`lgan, keyinchalik bir guruh terminlarning
yasalishi uchun yadro vazifasini o`tagan.
O`rta asrlarda lotin tili ruhoniylar, shifokorlar, olimlar, yuristlar uchun funksional
til vazifasini bajarganini hisobga olsak, ingliz va Yevropa tillari uchun lotincha
o`zlashmalarning ko`pligi tabiiy holdir. Fikrimizning yorqin dalili sifatida talaffuz va
yozuv jihatidan deyarli o`zgarmagan, baynalmilal “kontrakt” terminini keltirishimiz mumkin:
kontrakt- ingliz, o`zbek, nemis, va rus tillarida, contratto-italyan tilida. “Agreement” termini
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
420
“tomonlarning nimanidir bajarish haqidagi kelishuvi, va`dasi” ma`nosini anglatib, lotincha ad-
gre (hohish-iroda, istak, rohatlanish) lotincha gratus (yoqimli)dan gratum asosida agreer, agre
(xohishiga ko`ra) XV asrda fransuz tili orqali paydo bo`lgan, shuningdek, contract terminiga
sinonimdir. Shu o`rinda ta`kidlab o`tish joizki, agreement terminidan farqli o`laroq, bugunga
qadar contract termini asosida yasalgan iqtisodiyot sohasida faol qo`llanilayotgan bir qator
terminologik birikmalar mavjud.
O`zbek tilida terminlarning hosil bo`lishi va iqtisodiyot terminologik tizimining,
xususan, iqtisodiyot sohasining shakllanishi rus va ingliz tilidagi termin hosil bo`lishidan farq
qiluvchi o`ziga xoslikka ega. Bular:
1. Vositachi til-odatda rus tili orqali lotin, qadimgi grek, roman-german, rus tillaridan
o`zlashgan yoki mustaqillik davridan keying to`g`ridan-to`g`ri o`zlashgan terminlar. Masalan:
import (import), inflation (inflyatsiya), option (opsiya), pension (pensiya), subvention
(subventsiya). Rus, arab yoki fors tillaridan o`zlashgan terminlar: masalan: finans, finansist,
ekonomika, economist, dezinflyatsiya.
2. Tarjima terminlar. Masalan ingliz tilidan o`zbek tiliga, bunda:
a) faqat o`zbek tiliga oid terminlar amal qiladi; mahalliy byudjet, aylanma kassa,
byudjetlarning darajasi, maxsus g`azna hisobraqami.
b) o`zlashgan termin va iqtisodiyotga oid o`zbekcha termin birgalikda sinonim sifatida
amal qiladi; budget deficit-byudjet taqchilligi, finance-moliya, treasure account-g`azna hisob
raqami.
O`zlashgan tushuncha deganda o`zbek tiliga avvaldan arab yoki fors tillaridan
o`zlashgan va ayni vaqtda retsipient tilning fonetik, grafik, morfologik xususiyatlariga
moslashgan holda o`zbek tilining lug`at tizimidan barqaror o`rin egallagan terminlar nazarda
tutiladi. Property-mulk; price-narx; shaotage-kamomad.
3. Yevropa tillaridan terminlar tarjimasi ko`pincha so`z birikma shaklida, ya`ni so`zni
izohlash orqali amalga oshiriladi. Bunday ko`p tarkibli birliklar bir tarkibli birliklar singari
o`zbek tilida faol qo`llaniladi.
Masalan, iqtisodiyot sohasida qo`llaniladigan terminlarning katta qismi lotin, fransuz
tillariga oid yoki fransuz tili orqali o`zlashgan lotincha so`zlardir: default (defolt), tranche
(transh), capital (kapital), budget (byudjet), tax (soliq), commerce (kommersiya, tijorat), deficit
(defitsit, kamomad), arbitrage (arbitraj), finance (moliya), deposit (deposit), bureaude change
(ayriboshlash shahobchasi), bordereau (ro`yxat), border (batafsil ro`yxat, ayniqsa, hujjatlar
yoki qimmatbaho qog`ozlar ro`yxati).
Lotin va grek tilaridan ingliz tiliga: audit (audit), analysis (analiz, tahlil), auction
(auksion) coalition (koalitsiya), segregation (mijoz operatsiyalari bo`yicha bo`linish),
commission (komissiya), capital (kapital), deposit (deposit), deficit (kamomad), deflation
(deflyatsiya), dividend (divident), debit (debit), economy (ekonimika, iqtisod), emission
(emissiya), export (eksport) so`zlari kirib kelgan.
Ingliz tili iqtisodiyot terminologiyasida o`zlashmalar XI asrda normand istelosi davridan
to XIX-XX asr boshlarigacha, Agrika va Osiyo singari Britaniya mustamlakalari tillaridan
o`zlashmalargacha ingliz tili lug`at tarkibi shakllanishining tarixiy qonuniyatlarini aks ettiradi.
Masalan, tariff (tarif) iqtisodiy tushunchasi ingliz tiliga arabcha tariff (xabarnoma) so`zidan
vositachi til-fransuz tili orqali kirib kelgan. O`rta asrlarda O`rta yer dengizi bo`ylarida “ta`rif”
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
421
so`zi savdogarlar kemalarida tuziladigan, ortilayotgan yuklarning tasdiqlangan ro`yxatini,
sotiladigan tovarning miqdori va qiymati ko`rsatilgan o`ziga xos jadvalni anglatgan.
Mutaxasis tomonidan terminologiya sohasidagi bilimlarning to`g`ri o`zlashtirilishi va
savodli qo`llanishi tilshunoslikni rivojlantirishdagi muhim omillardan biri hisoblanadi. Ingliz
va rus tillaridagi iqtisodiyot sohasida qo`llaniluvchi maxsus bazaviy terminlarning chog`ishtirib
o`rganilishi, o`zaro qardosh bo`lmagan xalqlarning tafakkur mahsulini ochib beradi. Bu
zamonaviy ingliz tilida o` ifodasini topgan qiziq bir o`ziga xoslik belgisini aniqlashtiradi.
Kazna” (g`azna) leksemasi interlingval iqtisodiyot terminlariga qiziqarli misol bo`la
oladi. Lingvistik nuqtai nazardan rus tilida “kaznachеystvo” so`zidan kelib chiqish tarixi qiziq:
u “kazna” so`zidan yasalgan bo`lib, M.Fasmerning etimologik lug`atida uning turkey tillardan
o`zlashtirilgani aytiladi.
E`tiborlisi shundaki, qadimgi ingliz tilida ham, qadimgi rus tilida ham treasure-kazna
terminlari o`zlashma bo`lib (ingliz tiliga eski fransuz tili orqali lotin tilidan, rus tiliga turkey
tillar vositasida arab tiliga o`zlashgan), o`zining konseptual va semantic ma`nosini saqlagan.
Xorijlik hamkorlar bilan doimiy aloqalar, O`zbekistonning jahon iqtisodiyotiga
integratsiyasi iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy terminologiyaning tarqoqlashuviga olib keladi.
Ayniqsa, so`nnggi o`n yillikda yangi so`zlarning faol kirib kelishi va joriy qilinishi ushbu fikrni
tasdiqlaydi.
O`zbek tilida “shaxs” tushunchalar kategoriyasini ifodalovchi va -er, -or qo`shimchalari
orqali iqtisodiyot sohasidagi shxsni anglatuvchi ko`plab nomlar o`zlashgan so`zlardir:
a) lotin tilidan rus tili orqali (ayni vaqtda mazkur terminlar rus tilining o`zi uchun ham
yevropa tillari orqali o`zlashgan bo`lib, rus tilining fonetik, grafik, morfologik
xususiyatlariga moslashgan): auditor (auditor);
b) bevosita roman-german tillaridan, xususan, ingliz tilidan o`zlashgan. Masalan:
sponsor (sponsor); diler (dealer); menejer (manager);
Ma`lumki, iqtisodiyot sohasiga G`arbiy Yevropa tillaridan o`zlashgan terminlarning
katta qismi o`zbek tiliga vositachi rus tili orqali kirib kelgan. Bu uchinchi til sifatida o`zbek
tiliga-iqtisod sohasi terminologik birliklarning fonetik, grafik jihatdan barqarorlashgan
natijalarini o`zlashtirish yo`li bilan jahonga integratsiyalashuv jarayonida yuz beradi. Bunga
deyarli tarkima hamda semantic kalka usullari xizmat qiladi.
REFERENCES
1.
Тасев С.Б. Терминология консервной промышленности: Автореф. дисс. ...канд.
филол. наук. – Л., 1975. –С. 22.; Сперанская Н.Н. Лесохозяйственная
2.
Кутарева Л.В. Лексико-семантический способ образования научно-технических
терминов // Вопросы общего и славянского языкознания. – Днепропетровск, 1976.
3.
Сербиновская Н.В. Формирование и развитие терминологического поля
“маркетинг” в русском языке: Автореф. дисс. … канд. филол. наук.-Ростов-на-
Дону, 2008.
4.
Сапаева,
Д.
Н.
(2021).
ИНГЛИЗ
ВА
ЎЗБЕК
ТИЛЛАРИДА
ДЕРМАТОВЕНЕРОЛОГИК
АТАМАЛАРНИ
ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ
МОРФОЛОГИК XУСУСИЯТЛАРИ.
MODERN SCIENTIFIC CHALLENGES AND
TRENDS
