ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
80
CHET TILI FANLARINI O’QITISHDA ELEKTRON LUG’ATLARDAN
FOYDALANISH ISTIQBOLLARI
Nazarova Shohida Ismatovna
Qarshi MII akademik litseyining nemis tili o’qituvchisi
Qodirova Gulora Xudaynazarovna
Qarshi MII akademik litseyining nemis tili o’qituvchisi
Suyunov Bekzod Hasan o’g’li
Qarshi MII akademik litseyining nemis tili o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8217858
Annotatsiya
. Ushbu maqolada chet tillarini o’qitishda elektron lug’atlardan
foydalanishning samaradorligi, uning mamlakatimizdagi istiqbollari hamda qog’oz va elektron
lug’atlarning ijobiy va salbiy tomonlari keltirilgan.
Kalit so’zlar
: elektron lug’at, samaradorlik, elektron lug’at, qog'oz lug’at, matn, tarjimon,
izohli lug’at, maxsus qurilmalar, internet.
PROSPECTS FOR THE USE OF ELECTRONIC DICTIONARIES IN THE
TEACHING OF FOREIGN LANGUAGE SUBJECTS
Abstract.
This article presents the effectiveness of the use of electronic dictionaries in
teaching foreign languages, its prospects in our country and the pros and cons of paper and
electronic dictionaries.
Key words:
electronic dictionary, efficiency, electronic dictionary, paper dictionary, text,
translator, annotated dictionary, special devices, internet.
ПЕРСПЕКТИВЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЭЛЕКТРОННЫХ СЛОВАРЕЙ В
ПРЕПОДАВАНИИ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА
Аннотация.
В данной статье представлена эффективность использования
электронных словарей при обучении иностранным языкам, его перспективы в нашей
стране, а также плюсы и минусы бумажных и электронных словарей.
Ключевые слова:
электронный словарь, эффективность, электронный словарь,
бумажный словарь, текст, переводчик, толковый словарь, специальные устройства,
интернет.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni
o’rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari
to’g’risida” 2021-yil 19-maydagi PQ-5117-son qaroriga muvofiq mamlakatimizda bir qator ishlar
amalga oshirildi. Jumladan ta’lim tashkilotlarida xorijiy til darslarini tashkil etish uchun zarur
bo’lgan texnik vositlar bilan jihozlanmoqda, o’quvchilarning asosiy til ko’nikmalarini (tinglab
tushunish, o’qish, yozish va gapirish) rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish, o’quvchilarning
xorijiy tillarni chuqur o’rganishini tashkil etish borasida amaliy ishlar qilindi.
O’quvchilarni xorijiy tillarga o’qitish va ularning bilimlarini baholashning xalqaro tan
olingan uslublarini joriy qilish, shu jumladan ta’lim jarayonida masofaviy va boshqa zamonaviy
ta’lim shakllarini keng qo’llash hamda boshqa fanlarni xorijiy tillarda o’qitish amaliyoti
bosqichma bosqich joriy etilmoqda, o’quvchilarning kamida ikkita xorijiy tilni mukammal
o’zlashtirishi orqali ularning dunyoqarashi kengayishi, salohiyati oshishi hamda mehnat bozorida
raqobatbardoshligi oshirilishini ta’minlash borasida izchil chora tadbirlar belgilangan.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
81
Shuningdek, davlatimiz rahbarining chet tillarini o’qitishda ilg’or xorij tajibasini dars
mashg’ulotiga joriy etish to’g’risidagi ko’rsatmalariga muvofiq ko’plab amaliy tadbirlar amalga
oshirildi. Xususan, ushbu maqolada xorij tillarini o’qitishda elektron luga’atlardan foydalanish
istiqbollari va samoradorlik tendensiyalarining tahlili keltirilgan. Zamonaviy raqamli
texnologiyalar oʻquvchilarning oʻquv materialini oʻzlashtirishga boʻlgan qiziqishini oshirish va
umuman, oʻquv jarayonini optimallashtirish imkonini beradi. Zamonaviy innovatsion
texnologiyalar inson hayotining ko'plab sohalarini, jumladan, ta’limni soddalashtirish imkonini
beradi. Axborot-kommunikatsiya va raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi o’qituvchilarga
o’quv jarayonini optimal tarzda qurish imkonini bermoqda.
Talabalar chet tilini o’rganishda foydalanishlari uchun eng mos va samarali bo’lgan
manbalarga misol tariqasida zamonaviy elektron lug’atlarni ham olish mumkin. O’tkazilgan
tadqiqotlar elektron lug’atlarning amaliy samaradorligini tushunishga olib keladi, ammo qog’oz
versiyalarini to’liq almashtirish tavsiya etilmaydi, chunki an’anaviy lug’atlar bilan ishlash
talabalarda fikrlash jarayonining boshqa shakllarini, xususan, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga
yordam beradi.
Darslarda matndan nusxa ko’chirish (onlayn tarjimon bilan ishlash uchun), elektron
lug’atlar bilan ishlash, turli xil Internet resurslaridan (portallar, platformalar, podkast va vodkast
omborlari va boshqalar) foydalanish, o’quv va ma’lumot almashish kabi imkoniyatlardan
foydalanish. O’qituvchi va talabalar o’rtasidagi kasbiy ma’lumot materialni taqdim etish va
o’zlashtirishni qiziqarli va shuning uchun samarali bo’lishiga imkon beradi, bu an’anaviy qog’oz
tashuvchilarni to’liq va (yoki) qisman almashtirish imkonini beradi. Elektron lug’atlarni kontekst
ichida va undan tashqarida so’zlar, iboralar va idiomatik iboralar (leksik birliklar) haqida
ma’lumot olish imkonini beruvchi ma’lumotnomalar to’plami, chet tilini o’qitish vositalari sifatida
tavsiflaydi. Albatta, elektron lug’atlar kengroq imkoniyatlarga ega bo’lib, ularning yuqori
pedagogik salohiyatini belgilaydi, jumladan, an’anaviy qog’oz versiyalari bilan solishtirganda.
Tadqiqot natijasida talabalar – bo’lajak mutaxassislarga chet tilini o’rgatishda elektron
lug’atlardan foydalanishning quyidagi afzalliklarini ajratib ko’rsatish mumkin:
1) qidiruvning tezligi va qulayligi o’quv jarayonida vaqtni tejash imkonini beradi;
2) lug’at bazasini doimiy ravishda to’ldirish mavjud, ya’ni elektron lug’atlar atama va
eskirgan so’zlarning xulosalarini muntazam yangilab turishni ta’minlovchi dinamik resursdir.
Olimlar bu haqiqatni elektron lug’atlar va an’anaviy lug’atlar o’rtasidagi tub farq bilan alohida
ta’kidlashadi;
3) elektron lug’atlar moslashuvchan, ya’ni ularning funksionalligi muayyan fan sohasiga
(moliya, informatika, tibbiyot, fizika, huquq va boshqalar) moslashtirilishi mumkin;
4) yuqorida aytib o’tilganidek, o'rganilayotgan resurs turli xil elektron qurilmalarda
ishlatilishi mumkin, bu sizga lug’atdan istalgan vaqtda, o’rnatilgan dasturiy ta’minot yoki
Internetga kirish imkonini beradi;
5) elektron lug’atning muhim afzalligi multimedia elementlaridan (audio fragmentlar,
tasvirlangan chizmalar, videolar va boshqalar) foydalanish hisoblanadi;
6) e’tiborga olish kerak bo’lgan muhim xususiyat - elektron lug’atlarda siz ma’lum bir so’z
ishlatiladigan juda ko’p shartlarni qo’yishingiz mumkin, ya’ni ko’pgina internet resurslarida
tarjima, qo’llash misollari va tilga mos keladigan shakllanishning turli shakllari ko’rsatilgan.
Yuqorida aytilganlar elektron lug’atlarning asosiy afzalligi ularning imkoniyatlarining ko’pligi va
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
82
xilma-xilligi haqida dastlabki xulosa chiqarishga imkon beradi. Onlayn lug’atlardan foydalanish
ta’limning muhim qismi bo’lib, ma’lumotnomalar bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish va
faol leksik va grammatik kompetentsiyani o’zlashtirish imkonini beradi. Ammo ushbu vositani
sinab ko’rishdan oldin, o’qituvchining o'zi ma’lum bir talabalar guruhini tayyorlash yo’nalishini
va o’qitishning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, keyinchalik eng mos manbani
tanlash uchun turli xil elektron lug’atlarning asosiy turlari va xususiyatlarini o’rganishi kerak. Eng
qiziqarli va foydali dasturlar talabalarning kasbiy terminologiya bilan ishlash ko’nikmalarini
oshirishga yordam beradi va umuman olganda, ularning chet tilini o’rganishga bo’lgan ta’lim
motivatsiyasini oshiradi.
Bugungi kunda, tarjimonlar o’z faoliyat jarayonlarini elektron lug’atlardan foydalanishga
o’tishmoqda. Lug’atlar asosan matnlarni yoki ilmiy qo’llanma, badiiy asarlarni bir tilidan ikkinchi
tilga yoki ma’lum bir tilning qadimgi zamondagi tillarini bugungi zamonga moslashtirish orqali
ishlatiladi. Lug’atlarning bir qator turlari mavjud bo'lib, ular tarjima, izohli lug'at uchun keng
foydalaniladi.
Dastlabki lug'atlar qog'oz shaklida paydo bo'lgan bo'lib, ular o'zida bir nechta qulayliklar
bilan birgalikda kamchiliklarni ham o'z ichiga olagan. Qog'oz lug'atlar haqida so'z yuritadigan ular
quyidagi afzalliklarni o'z ichiga oladi: - mutaxasislar tomonidan tuzilgan ishonchli axborot
manbalariga asoslanadi; - ko'zlar uchun yaxshiroq (1) - kitob orqali bajarish isonlatga yaxshi
kayfiyati baxsh etadi va hkz. Endilikda qog'oz lug'atlarning kamchiliklariga to'xtaladigan bo'lsak;
Ular: - tezlik sifatining pastligi; - tez tez yangilab turmasligi; - qog'oz lug'atlarning hajmi kattaligi
va olib yurishga noqulayligi. Yuqorida ta'kidlanganidek, qog'oz shaklidagi lug'atlar yordamida
tarjima qilingan matnlar ko'p vaqtini talab qilgan, va vaqtdan yutqazish esa boshqa hildagi
lug'atlarning tashkil etilishiga turtki bergan. Natijada esa, omma ahliga elektron lug'atlar namoyon
etilgan. Elektron lug'atlar har birimizga qulay imkoniyatlarini taqdim etib kelmoqda. Hattoki, har
bir o'rganish jarayonida o'z lu'atini ham tashkil etsa bo'ladi.
Bu kabi amaliy ishlar esa, ko'plab o'rganuvchilariga ko'plab tanlovlardan ko'proq ma'nosi
chiqadigan tarjimadan foydalanish imkonini yaratdi va bu orqali barcha o'rganuvchilari sezilarli
darajada o'z imkoniyatlarini rivojlanish imkoniyatlarini qo'lga kiritishmoqda. Agar biz elektron
lug'atlarni huddi qog'oz lug'atlar kabi tahlil qiladigan bo'lsak, Unda ham foydali va kamchilik
jihatlari mavjudligiga Amin bo'lishingiz turgan gap . Chunki dunyoda hech bir narsa mukammal
emas va har bir narsaning o'z foydali va kamchilik jihatlari mavjuddir. Elektron lug'atlarning
foydali jihatlari:
- vaqtining tejalishi;
- tanlov imkoniyatining kengligi;
- transkripsiyaning o'z ichiga olishi;
- lug'atning hajmi bo'ylab bir vaqtining o'zida qidirilishi.
Elektron lug'atlarning kamchiliklari:
- ulardan foydalanish uchun biror bir qurilmaning talab etilishi;
- internetning ishtirokisiz amalga oshmasligi;
- inson ko'ziga zarar qilishi;
- barcha ma'lumotlarning ham ishonarli bo'lmasligi.
Yuqorida elektron lug'atlarning ta'lim tizimida qo'llanishining foydali va kamchiliklar
bayon etilgan. Endilikda, ushbu ikki tommonni ham alohida izohlab o'tamiz. Har doim elektron
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
83
lug'atlardan foydalanar ekanmiz, bu foydalanish jarayonida biz vaqtimizning tejalishi uning asosiy
yutuqlaridan ekanligini bod - bod takrorlaymiz. Tejalgan vaqtdan esa, boshqa bir ishlarni amalga
oshirishda foydalansa bo'ladi. Bu bilan biz ikki barobar koifsentga ega bo'lamiz. Elektron
lug'atlardan foydalanish afzalliklaridan keyingi o'rinni esa tanlov imkonining kengligi bilan
izohlaymiz. Bu esa o'rganuvchiga va o'rgatuvchiga ma'lum bir so'zining shu matndagi mazmunga
to'g'ri tushmaydigan hollarda boshqa manbalardan qidira olish imkonini yaratadi.
Transkripsiyaning mavjudligi esa Nur ustiga a'lo Nur bo'ldi deya ayta olamiz, chunki bu jarayonida
o'rganuvchilariga biram to'la yangi so'zlarining qanday talaffuz qilinishi xususida kerakli
ma'lumotlarga ega bo'lishadi olishadi. So'nggi afzalliklarmizdan biri esa, lug'at tarkibiy qismining
naqadar ko'p ekanligiga qaramasdan, bir vaqtining o'zida qidira olishlik imkoniyatidir. Har bir
narsaning ikki tomoni bor bo'lganidek, elektron lug'atlarning ta'lim tizimida qo'llanishining
yetarlicha kamchilik jihatlari yo'q emasdir. Ulardan biri esa, elektron lug'atlardan foydalanish
uchun ma'lum bir qurulmaning zarur bo'lishi va internet aloqa tizmining zarurligidir. Hozirgi
paytda, afsuski, yurtimizda internet tarmoqlarning butun hudud bo'ylab tarqalmaganligi va
tezlikning biroz yetishmasligi soha yuzasida yetarlicha kamchiliklarni keltirib chiqarishi turgan
gapdir. Bugungi asosiy mavzumizning oxirgi kamchiliklaridan biri esa, sog'lig'imizga zarar
ko'rsatishidir. Bu zarar ayniqsa ko'zlarimizga zarari ayniqsa namoyon bo'lad. Shuning uchun ba'zi
ota - onalar bolalarning ma'lum bir til o'rganishsa elektron lug'atlardan ko'ra qog'oz lug'atlardan
foydalanishlarini afzal bilishadi.
Xulosa o'rnida shuni aytish joizki, har bir hayotimizga foyda keltiradigan obyekt o'z o'rnida
teskari ta'siri ham bordir. Shuning uchun ham har bir qilgan ishimizda tartibli bo'lib, ko'proq
foydali jihatlari biz tomonida ishlatishga imkon berib, salbiylarini esa uzoqlashtirishimiz zarurdir.
REFRENCES
1.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xorijiy tillarni o’rganishni
ommalashtirishni samarali tashkil etish chora-tadbirlari to„g„risida” qarori 19.05.2021
yildagi 312-son
2.
Jamol Jalolov “Chet til o„qitish metodikasi” Chet tillar oliy o „quv yurtlari (fakultetlari)
talabalari uchun darslik Toshkent – 2012
3.
“Examining the Context of E-Dictionary Use in Language Studies” Tetiana Vakaliuk,
Oksana Chernysh, Raul Ferrer-Konill, Karaferye Figen Zhytomyr Polytechnic State
University January 2021 Conference: International Conference on New Trends in
Languages, Literature and Social Communications (ICNTLLSC 2021)
4.
Rabinovich F.M. Chet tili darslarida nazorat//Maktabda chet tili. M., 1987. No 1
5.
Minyar-Beloruchev R.K. Chet tillarni o'qitishda nazorat nazariyasi savollari//Maktabda chet
tili. M., 1984. 6-son 64-67-betlar.
6.
Podlasy I.P. Pedagogika. M.: Ma'rifat, 1996 yil
7.
Xutorskoy A.V. Zamonaviy didaktika. SPb., 2001 yil.
8.
A Gorchev.Yu. Nazorat ob'ektlari, darajalari va usullari//Maktabda chet tili. M., 1984. 6-son
68-72-betlar.
9.
Klychnikova ZI. Chet tilida o'qishni o'rgatishning psixologik asoslari. M., 1983 yil
10.
Bim I. L. Chet tillarini fan sifatida o'qitish metodikasi va maktab darsligi muammolari. M.,
1974 yil
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
84
11.
Ganiyeva, M. (2023). THE MAIN DIRECTIONS OF DEVELOPING THE LOGICAL
THINKING OF FUTURE ELEMENTARY SCHOOL TEACHERS (IN MATHEMATICS
LESSONS). Science and innovation, 2(B3), 30-33.
12.
Ganieva, M. (2023, June). EMPOWERING LOGICAL THINKING IN PRIMARY
SCHOOL STUDENTS THROUGH TIPS TECHNOLOGY. In Academic International
Conference on Multi-Disciplinary Studies and Education (Vol. 1, No. 12, pp. 62-63).
